Республикасының білім және ғылым министрлігі
жүктеу/скачать 1,41 Mb. Pdf көрінісі
|
Yassaui i Dulati
| ЖАМАЛ ҚАРШИ
Мақұлбек Р . жазушы - мұрағаттанушы Орта ғасырдағы түркі әлемі тақырыбына қалам тартқан ғалымдар мұсылманнан тұңғыш тарихшысы, жағрапияшысы, жазушысы, тіл, дінтанушы ғалымы Жамал әл - Қаршидің тарихы еңбектерінен сусындағанын ешкім жоққа шығармайды. Әсіресе , оның ХІІІ - Х V І ғасырларда жазған «Алмалық», «Қашқар», «Баласағұни», «Баршакент», «Сығанақ», «Жент», «Сауран», «Шаш», «Ферғана», «Талас» (Тараз), «Сайрам», «Жаркент», тағы да басқа орта ғасырдағы қалалар атымен аталатын тарихи еңбектерінен және басқа да туындыларынан көптеген мәліметтерді суыртпақтап алғаны анық. Алғаш оның еңбектеріне сілтеме жасалса, кейінірек Жамал Қаршиден алынған мәліметтерді өзі тапқандай пайдаланған ғалымдар аз болмаған. Рас, оның отандасы Жамал әл - Қаршиден үш ғасыр кейін өмір сүріп, артында «Тарих - и Рашидидей» өшпес еңбегін қалдырған Мұхаммед Хайдар Дулати кейбір мәліметтерді Жамал Қаршиден алғанын көрсетуді ұмытпаған. Мәселен, ол өзінің атақты еңбегінде Баласағұн, Тараз, Алмалық қалалары , Тибет өлкесі туралы мәліметтерді Жамал Қаршидің «Сурах әл - луғат» («Тілдің айқындығы»), «әл Мулхақат би с - сурах» («Тілдің айқындығына толықтыру») тарихи - географиялық еңбектеріне сүйенгенін айтады. Ғалымдар алғаш рет Жамал әл - Қаршидың еңбегі туралы мағұлматты Мұхаммед Хайдар Дулатиден білді. 143 Кашмирде салтанат құрған ел билеуші, ғалым Жамал әл - Қаршиді өзінің ұлы ұстаздарының қатарына жатқызады. Еңбектерін өте түсінікті тілмен жазуы өзгелерді өзіне тәнті еткен. Ұлы тарихшы туралы ҚСЭ - нің 4 - томының 2 45- бетінде былай жазылған: «Жамал Қарши тарих майданына ХІІІ ғасырдың орта кезінде атақты Жувейни мен Рашид ад - Диннен жарты ғасырдай бұрын келген. Ол монғол дәуірінде Орта Азия мен Жетісудан шыққан жеке - дара жазушы. Сол заманда Орта Азия мен Жетісуда болған оқиғаларды жете біліп, оны бірінші рет толық жазған ғұлама ғалым. Жамал әл - Қарши оқиғалардың көбін көзімен көріп, өзінен бұрынғыларын сол кездегі кемеңгер қариялардан естіп , біліп отырған. Сондықтан оның жазғандары аса түсінікті әрі терең, әрі айқын болып келеді. Жамал Қаршидің бұл қасиетін Жетісуда үш ғасыр өткен соң өмір сүрген тағы бір тумасы Мұхаммед Хайдар Дулати ерекше бағалап, оны өзінің ұлы ұстаздарының бірі деп санаған». Ал , «Тарих - и Рашидиде» М.Х.Дулати Жамал Қаршидің кітабында айтылған мынандай деректерді алға тартады: «Беделді кітаптар мен тарихи шығармаларда Баласағұниды Афрасиабтың салған қалаларының бірі деп айтады. Оны өте жоғары мақтаған. «Мажма ат - тауарихта» («Тарих жинағы») былай деп айтылған: « Баласағұн қара қытай заманына дейін Афрасиабтың» [«ұрпақтарының»] билігінде болған. Қара қытай Гурхан Баласағұнды Илек ханнан тартып алды, ол Афрасиаб нәсілінен еді. Содан оны өзінің астанасы етті. Тоқсан бес жыл бойы Баласағұн қара қытайдың астанасы болып келді. Жейһуннан бергі, оның шығысында жатқан барлық (ел) өлкелер түгелдей оған салық (хараж) төлеп тұрды. Моғолдар Баласағұнды Қаралық деп атаған. «Сурах - әл луғат» («Тілдің айқындығы») кітабының авторы «әл Мулхакат - би - с сурах» («Тілдің айқындығына толықтыру») атты еңбегінде былай деп жазды: «Менің әкем ( жүктеу/скачать 1,41 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|