Ұсынылатын әдебиеттер тізімі

1. Унифицированные методы мониторинга фонового загрязнения природной среды. Под.ред.Ф.Я.Яровицкого. М:Гидрометеоиздат, 1989.

2.Алексеенко В.А., Алексеенко Л.П. Биосфера и жизнедеятельность. М: Логос, 2002.

3.Ковда В.А., Керженцев А.С. Экологический мониторинг: концепция, принципы организаций 1983 г.

4.Соколов В.Е., Базилевич Н.И. Теоретические основы и опыт экологического мониторинга.:М.Наука, 1983

5. Ахметов Е., Кунаев М. Геоақпараттық жүйе негіздері: оқу құралы.- Алматы: Арыс, 2008.- 208б.- 1 ч.з., 9 зем.

№ 4 тақырып: Ластанған топырақтың мониторингі

Ауыр металлдар, радионуклидтер, мұнай, мұнай өнімдері негізгі ластаушы заттар болып табылады. Топыраққа ауыр металлдардың табиғи түсу көздері кенді өріспен, тарату аймағымен, геохимиялық кедергілермен тікелей байланысты түсті, сирек және қымбат металлдардың қайталама литохимиялық ауытқулары болып табылады.

Топырақ қабатын негізгі ластаушы болып түсті металлургия мен тау-кен өндіру кешендерінің кәсіпорындары, ауыл шаруашылығының салалары болып табылады. 2005 жылғы 01 қаңтар бойынша 198 кәсіпорын мен ұйымдардың қызметі 12800 га алаңдағы жерлердің бұзылуына әкеліп соқты, оларды 6268 гектары қайта өңделді (49%). Облыстың топырақ қабаты мырыштың, мыстың, марганецтың, кадмийдің, қорғасынның, мышьяктың қосылыстарымен ластанған. Облыстың солтүстік-шығыс бөлігінде ластанған топыраққа жүргізілген көп жылғы тексерудің деректері бойынша Шығыс Қазақстанның   биогеохимия  провинциясы бөлінген, ол тұтас бірқатар ауыр металлдардың біршама техногендік жинақталуымен сипатталады. Ауытқу алаңдары Шемонайха, Глубокое және Зырян әкімшілік аудандарының аумақтарын қамтиды. Ластанған аумақтардың жалпы көлемі 30 мың шаршы шақырымға дейін жетеді.

Топырақтың техногендік ластануы әсіресе қалалардың аумақтарында байқалады. Өскемен, Семей, Риддер қалалары аумақтарының біршама бөліктерінің рұқсат берілген шегіндегі концентрациядан асатын ауыр металлдардың концентрациясымен ластанған, ал жинақталғандарды қосқандағы алаңы 16-дан артық, қаланың үлкен бөлігін алуда.

Қаланың қоныс аймақтары қалпына келмейтін сипаттағы топырақ қабатының антропогендік бұзылуымен урболандшафтты болып табылады. Осындай механикалық бұзылған жерлердің жалпы көлемі аумақтың жартысынан көбін алып жатыр.

Қаланың ішіндегі түрлі ландшафттардың шегінде топырақтың вертикальды профилінде техногендік құрамды жүргізуді зерделеудің нәтижесінде анықталғаны:

1) Өскемен қаласы дала ландшафттарының аймағында орналасқан, топырағының құрылуы қара топырақты профильмен сипатталады, бейтарап-әлсіз сілтілік тотықтырғышы басым. Ұзақ жылдар бойғы таулы-далалық ландшафттардағы шығу тегі техногендік ауыр металлдардың антропогендік әсер етуі қарашірігі көп және алмасу үдерісі жағынан белсенді, қуаттылығы 15-25 см. горизонттың топырақтық-генетикалық жоғары қабатында жеткілікті мықты жылжымалы нысанда орналасқан. Ауыр металлдардың терең концентрациясы түседі де фондыққа ауысады. Орташа биік және беткейлердің ландшфттарында Ертіс пен Үлбінің өзен аралығындағы топырақтың вертикальды профилі бойынша техногендік құрамның таралу сипаты бір тұрпатты;

2) топырақтағы ауыр металлдардың аккумуляциясын күшейтетін факторларға басым ауыр грануламетриялық құрамды (әсіресе өзен аралықтары мен террассалардың топырақтары) жатқызуға болады, құрамында 5 % -ға дейін қарашірік, топырақ ерітіндісінде сілті реакциясы бар, аздаған жауын-шашын мен топырақтың шайылмаған су режимі. Басқаша айтқанда – топырақ профилінің жоғарғы горизонтында ауыр металлдардың жинақталуы сорбциялық, сілтілік және геохимиялық булану кедергілерінің пайда болуы әсерін тигізеді;

3) Үлбі өзенінің төменгі жайылмасындағы ландшафтта орта және төменгі горизонттағы топырақ профилінде су сорындыларында, сол сияқты ацетатты-аммонилі буферде мырыштың концентрациясы шамалы артқан жерде гельдік режим байқалған, бұл осы элементтің темірдің гидроқышқыл элементімен сорбциялануына байланысты болуы мүмкін;

4) басым ауыр металлдардың суда еритін нысандары көшу үрдісінде шамалы роль атқарады. Олардың көбірек байытылған горизонттардағы салыстырмалы мөлшері жалпы құрамдағы пайыздың оннан, жүзден бір және одан да аз үлесін құрайды. Транслокациялық құрамдылығы біршама жоғары, оның кеңістіктік жағдайы топырақтың ең жоғарғы горизонттарын анықтайды, ауыр металлдардың салыстырмалы саны мына шекте ауытқып тұрады: Zn – 21,7-40,0%, Pb-12,2-55,3%, Cd – 57 % дейін.

Бәрінен бұрын, ластанған топырақтағы As жылжымалы нысанының түрлі қатынасы өзіне назар аударады: Өскемен үшін жылжымалы қосылыстардың салыстырмалы аз мөлшері тән. Мышьяктың үлкен бөлігі (50-60% дейін) профильді топырақтың төменгі горизонтында оксидтермен және А1 гидроксидімен, алюминийдің арсенатына байланысты жинақталады, және грунтты сулардың деңгейіне жетуі мүмкін;

Өскемен қаласының аумағы үшін тән қара топырақты қатардың топырақтың сіңіретін кешенінде сорбциясы өте үлкен потенциалдық сыйымдылығы бар және ауыр металлдармен ластануға өте бейімделген болып табылады. Қара топырақтың жоғарғы сорбциялық сыйымдылығы топырақтың ластаушы - элементтерден табиғи тазарту процесін және тұрақтысын қалыптастыру, геохимиялық ауытқудың техногендік полиэлементін біртіндеп күшейту және көбейту тым баяу. Осындай ауытқулардың қауіптілігі олардың экожүйеге ұзақ уақыт әсер етуінде. Бұл орайда бәрінен бұрын трофикалық тізбеде пайда болып, адамға да әсер ететін акумулятивтік эффект орнын алуы мүмкін.