Рымғали Нұрғали СӨЗ Өнерінің эстетикасы а ң д а т у

Қазақ прозасының қалыптасуы, жеке қаламгерлердің шығармалары жөнінде жазылған белгілі еңбектерде тиянақталған тұжырымдарды бағалай отырып, зерттеудің жаңа объектілеріне ерекше көңіл бөлу шарт.

Осы тұрғыдан қарағанда, прозадағы драматизм проблемасын зерттеу – жанрлардың өзара тоғысу, бір-бірін байыту құбылыстарын, өнердің қазіргі тенденцияларын ашып беруге мүмкіндік тудырады.

Теориялық тұжырымда жанр тазалығы шарт етіліп қойылғанымен, көркем тәжірибеде, әсіресе бүгінгі әдеби ағымда бір жанрға екінші жанрдың жасаған ықпалын, осыдан туған өзгерістерді көреміз.

Ғылыми-техникалық революция нәтижесінде қоғамдық өмірдің әр саласына қауырт енген интернационалдану процесінің өнердегі көрінісі - әлем әдебиетіндегі басты құбылыстардың ұлт топырағында жаңғыруы.

Қазір прозаның Шыңғыс Айтматов, Ион Друцэ, Василь Быков секілді белгілі шеберлерінің шығармашылығында мол көлемді, хронологиялық түрде жазылған, көп жылдарды қамтитын, қалың кейіпкерлі еңбектерден гөрі ықшам, шағын, бірер қаһарманы бар туындылар көбірек орын алады. “Ақ кеме”, “Өз ошағына оралу”, “Таң атқанша тірі бол” хикаяттарының ең негізгі қасиеті, басты сапасы, біздің ойымызша – драматизм.

Сондықтан да осы шығармалар басылып шығысымен, дереу сахналық варианттар жасалды, экранға жол тартты. Әділіне келгенде, бүгін театрда таза драма үлгілерімен қоса, прозалық шығармалар негізінде жасалған спектакльдер қатар өмір сүріп жатыр.

Әлем өнеріндегі, одақ көлеміндегі тәжірибелерді қоя тұрып, туған әдебиетіміздегі мысалдардың өзін ондап санауға болады: “Абай”, “Қан мен тер” романдары бойынша жасалған спектакльдерге СССР Мемлекеттік сыйлығы берілді. Әрине, бұл ретте режиссер тапқырлығын, актер шеберлігін мойындай отырып, ең алдымен роман материалындағы сом характерлерді, психологиялық тартыстарды, терең драматизмді айту керек.

Бүгінгі таңдағы әдебиетке, оның қай жанрына болсын қойылатын биік талаптардың бірі – драматизм.

Бұл жолы осы күрделі проблеманың бір тармақ мәселесін – қазіргі қазақ прозасының кейбір үлгілеріндегі драматизм деңгейі қай дәрежеде деген мәселені ғана қарастырмақпыз.

Қазақ әдебиетінің соңғы жиырма жылдағы көркемдік деңгейінің өскендігін, реалистік қуатының күшейгендігін, драматизмнің артқандығын, бір сөзбен, профессионалдық мәдениетінің көтерілуін айтқан кезде тиянақ болар дәлелдің бірі – белгілі қаламгер Бердібек Соқпақбаевтың шығармашылығы. Бұл қаламгердің, ең алдымен, өмір шындығын пір тұтуы, көрген, сезген, бойына етене объектіні ғана туындысына арқау етуі, адам мінездерін даралап алуы, әсіресе баланы, жас өспірімнің психологиясын жетік білуі, көркемдік құралдарды пайдаланудағы өзіне ғана тін шеберлігі – оның шығармаларын басқа ұлт оқырмандарына да қымбат етіп отыр. Мұның дәлелі – “Балалық шаққа саяхат”, “Менің атым - Қожа”.

Біреу тез жазады, біреу ұзақ жазады. Шығарма қуаты онымен өлшенбейтіні әркімге аян. Дегенмен асығыстың түбі – қашан да ақаулық. Он-он бес жыл уақыт жұмсаған еңбектің енді тынғанын көріп отырамыз.

“Өлгендер қайтып келмейді” романының сюжеті, негізінен, Еркін Мамырбаевтың өмір жолының ізімен өрбіп отырады. Барлық әрекет Еркін төңірегінде жүріп жатады. Бұл жайлар шығармаға тізбектеме - өмірбаяндық сипат берген.

Қызықты бейнелері бар, тілі шебер, стилі ширақ роман жазушының қабырғалы қаламгер екендігін көрсетіп отыр: оның қаламынан туған көп қырлы, мол сырлы “Өлгендер қайтып келмейді” – қазақ прозасының елеулі туындысы.

Халық тарихында терең із қалдырған әйгілі, даңқты адамдар өмірін көрсететін шығармалардың жастар тәрбиесінде алатын орны зор екендігіне күмән жоқ. Қазақ әдебиетінің бұл саладағы ізденістері сан алуан: барлық жанрда ғұмырнамалық шығармалар көптеп туып жатыр.

Қазақ халқының өткен өмірін зерттеп танымақ болған кезде ғалымдар үшін де, жазушылар үшін де көп үңіліп, терең толғайтын әлі сырын түгел ашып болмаған бір ғажап құбылыс, күрделі нысан бар. Ол – Шоқан Уәлиханов, оның тіршілігі, ғылыми еңбегі, тарихи миссиясы.

Сахара тарихындағы данышпан – Шоқан туралы Сәбит Мұқанов көп салалы, кең тынысты, мол көлемді эпопеясының алғашқы кітаптарын ғана жазды. Кейбіреуіміздің шолақ кесіп, келте қайырып жүргеніміздей, бұл шығармалар қатардағы, күнде басылып жатқан еңбектердің бірі емес. Мұқановтың “Аққан жұлдызындағы” аса бай этнографиялық, шежірелік, тарихи, тұрмыстық фактілерді ой көзімен қорытып, бойға сіңіру кімге болса да пайдалы нәрсе.

Шоқан туралы жазылған С.Бегалин, С.Марков хикаяттары көпке мәлім. Белгілі жазушы Сәуірбек Бақбергенов Шоқан тақырыбына бұрын “Қоянкөзге құлаған жұлдыз” атты хикаят арнаса, енді жаңа туынды беріп отыр. “Мен сізді сүйемін”. Бұл Достоевскийдің Шоқанға жазған әйгілі хатындағы сөзі.

Ана бір жылы қазақ драматургы Достоевскийдің тойы қарсаңында өтімді етіп пьеса жазып, оның атын “Дала тұтқыны” қойып, сахнаға шығарғанда, дау айтқанымыз бар еді. Шындығында Достоевский басындағы трагедияға, оның түрме азабын көруіне, қаламнан қол үзуіне айыпкер дала емес, патша самодержавиесі және Достоевскийдің қазақ даласындағы, оның ішінде Семей қаласындағы өмірін суреттемек болған қаламгердің Шоқан Уәлихановты айтпай кетуі тарихи шындықтан алшақтау, қажетті объектіні дөп баспау еді.

Достоевский мен Шоқанның Семей қаласында түскен, тарихи тұрғыдан ерекше, қымбат, баршаға белгілі суреттері бар. Шоқан қолында кездік. Осы детальды С.Бақбергенов шығармада жақсы пайдаланған Достоевский мен Шоқан арасындағы рухани туыстық, достық, тазалық, қимастық сезімдері, орыс-қазақ елдері арасындағы бауырластық, Достоевский тарапынан берілген кездік, Шоқан тарапынан берілген сандық арқылы сенімді көрсетілген.

Әдебиетіміздегі үлкен олқылықтың бірі – жанр заңдылықтарын ескермеу. Өмірлік материал қандай жанрға лайық - әңгімеге ме, хикаятқа ма, романға ма – мұны терең ойлап, толғап шешпеу кімді болмасын сүріндіреді. “Мен сізді сүйемін” хикаятында С.Бақбергенов осындай кедергіге кездескен. Сәтімен табылған кездік, сандық оқиғасына байланысты детальдардан қол үзген соң, жазушы қара-дүрсін баяндалуға түсіп кетеді. Достоевский, Шоқан араларындағы диалогтарда даралық жоқ. Олардың сөздері бір-біріне ұқсас. Әлем әдебиетінің данышпаны Достоевскийдің интелектісі, қысылып, езіліп жүргендегі мұңы, ширығуы қайда? Шоқанның жалыны, замандастарын таң қалдырған өткірлігі кәні?

Мұндай талаптардың болатынын жазушы өзі де сезсе керек, көбінесе екі алыптың сырласу сәтін нақты, дәл бейнелеу орнына, хабарлап айтып кетеді.

Біздің ойымызша, Шоқанның Петербургта болған кезі, Сырымбетке келуі, одан Черняев отрядына қосылуы – терең психологиялық сараптарды қажет ететін айрықша кезеңдер – С.Бақбергенов туындысының кемшіліктері. Қазір біз шығармадан бір шығармаға көшіп жүретін идеялар, мотивтер, сарындарды былай қойғанда, тұтас детальдар, образдар, оқиғалар бірін-бірі қайталайды.

І.Есенберлиннің “Қаһар” романында Абылайдың әйгілі түсін Бұхар жырау жориды. Осы түс дәл сол қалпында “Мен сізді сүйеміннің” ішінде жүр. Әуелде бұл “Айқап” журналында басылған материал. С.Бегалиннің “Тайатқан тауынан табылыпты”, “Алданған жолбарыс” атты әңгімелерінде қазақ аңшыларының жолбарысты қалай аулағаны көрсетіледі. Осы детальдар “Мен сізді сүйемінде” қайталанады.

Қандай шығармада да объектіні дәл білу – шарт, ал тарихи-ғұмырнама туындыда бұл талап күшейе түспек. С.Бақбергенов Достоевскийдің көзін бір жерде сұр, бір жерде сарғыш, бір жерде шегір дейді. Үнемі бояуын өзгертіп тұратын бұл не қылған көз? “Семейден шыға сала Шоқандар Шыңғыстың қызыл шоқысы мен Бөрлісін көрді” дейді. Бұл да дұрыс емес. Аттылы адам шауып отырғанның өзінде ол жерлерге жуыр маңда жетуі қиын. Шоқан көшеде Тургеневті қағып кетеді, ол оңай Парижге барып келеді – осының баршасы жазушы жүрегін тебірентпей, асығыс, жауапсыз жазылған беттер.

Проза, драматургия жанрларында қатар қалам тарта бастаған Оралхан Бөкеев, сөз жоқ, әлі талай белден асатын жігіт. Оның “Мұзтау” кітабында бұрынғы сарындар ұлғайып, ойлар тереңдеп, көркемдік олжа молая түскен. Цикл әңгімелер, қара сөзбен жазылған өлең, эссе – бұл бағытта әлі де ізденуді қажет ететіні сөзсіз. Жазушының туған жері – Алтайға әбден бауыр басуы, кейіпкерлерін, тақырыбын сол аймақтан табуы, объектісіне деген құштарлық қуантарлық жәйт.

Көптеген оқиға, кейбір этнографиялық ерекшелік, оқыс мінездер, тосын реалдар “Мұзтау” хикаятында айқын көрінеді. Автордың қажетсіз тарихи аңыздарға, тым әсіре қызыл жолдарға кетіп қалуы – негізінен салмақты жазылған шығарманы әлсіреткен. Қаламгер ретінде танылған, бірнеше кітап шығарған, өз алтын өзегін тапқан Оралхан Бөкеевтің ала қаша жөнелетін стильден мүлде арылып, реалистік, психологиялық прозаға тән арнаға түсетін мезгілі жетті.

Әдебиетімізде қазір қаламгері көп сала – проза. Басқа жанрларда бірқыдыру еңбек етіп, танылып, белгілі болған жазушылар прозаға келе бастады.

Арғы уақыттарда айтпағанда, соңғы жылдардың ішінде поэзияның бел баласы болып жүрген Ғафу Қайырбеков, Жұмекен Нәжімеденов қара сөзге ауысты. Әдебиетші-ғалымдар Мұхтар Мағауин, Мырзабек Дүйсенов прозаға әбден ден қоя бастады. Тілші, ғылым докторы Әзиза Нұрмаханова – екі хикаяттың авторы. Белгілі прозаиктер әдебиеттану саласына көбірек зер салады. Ақындар Аманжол Шамкенов, Қуандық Шаңғытбаев қазіргі белгілі драматургтар. Сыншы Хасен Әдібаев “Таңбалы адам” деген проза кітабын шығарды. Бұған журналистер әулетінен прозаға келіп кірген, тегеурінді қалың топты қосу керек. Алғашқы буыннан Ғайса Сармұрзин, Жүсіп Алтайбаев, Зейтін Ақышев, орта буыннан Әзілхан Нұршайықов, Жекен Жұмақанов, Шерхан Мұртазаев, Кәкімжан Қазыбаев, Сейдахмет Бердіқұлов, оларды өкшелей шыққан Қалдарбек Найманбаев, Ахат Жақсыбаев, Кәрібай Ахметбеков, Ақселеу Сейдімбеков бар...

Әрине, ешкімнің біржолата еншілеп, құлағын тесіп, сырға тағып қойған меншікті жанры жоқ, бірақ, мамандану, профессионализм талап-шарттарын да ұмытуға болмайды. Журналистикадан келіп, проза жазып жатқандар шығармашылығында тым бел алып, көзге ұрып тұратын журналистиканың артық элементтері жоқ па? Ұтымды тақырыптардың желеуімен көркемдігі солғын нәрселер басылып кетпей ме? Осындай проблемалық сұрақтар көптің көкейінде жүрсе керек.

Қазір қабілеттілер қатарында есімі айтылып жүрген Ахат Жақсыбаев “Қайырлы таң”, “Боз арал” хикаяттарымен таныла бастаған еді. Соңғы кезде “Егес” атты кітабы шықты. Роман. Жұмысшылар өмірі.

Бүгінгі күннің ең зәру тақырыптарына, әсіресе жас қаламгерлер бара бермейді. Балалық, ауыл суреттері, студенттік шақ, алғашқы қызмет, ескі өмірдің кейбір көріністері – талайлар осы төңіректерді айналсоқтап жүр. Жұмысшы ортасын көрсету үшін суреткерлік қабілеттің үстіне арнаулы мамандықтан хабардар болу, ғылыми техникалық сауаттылық, бүгінгі өндірісті жете білу әбден қажет. Бұл орайда тақырыпқа келудің екі түрлі жолы бар: бірі – жағдайды бес саусақтай білетін, өзі жұмысшылар ортасында еңбек еткен адамның қалам тартуы, екіншісі – алған арнайы мақсат қойып, объектіні зерттеп біліп алып жазуға отыру.

Ахат Жақсыбаев осы екі жолды да өткен жігіт. Ол орта мектепті бітіргеннен кейін Екібастұзда шахтада істеген, жылдар бойы өндірістегі достарынан қол үзген жоқ.

Осы жағынан автордың маңызды тақырыпқа келуінде асығыстық, жауапсыздық бар дей алмаймыз, қайта заңды, қажетті қадамды көреміз.

Айтылмыш шығарманың жалпы бітімінде ықшамдылық, жинақылық бар. Үш тарау, оның жеке бөлімдері келісті жымдасқан. Көп сөзділік, шашырандылық, бірді айтып, бірге кету секілді олқылыққа жазушы бой алдырмаған. Негізгі оқиға, барлық әрекет орталық кейіпкер Батырбектің төңірегіне топтастырылғандығы – жазушы нысанысының айқындылығын танытады.

Бұл отызға енді шыға бастаған, мезгілімен орта мектепті бітіріп, мезгілімен инженер дипломын алған, мезгілімен еңбекке араласқан, қазіргі қазақтың техникалық интеллигенциясының ортан қолдай бір өкілі.

Алғашқы тарауда Батырбектің Қарағандыда шахтада инженер болып істегені, жақсы санатта жүргені, қызу мінезділігі, Қадырхан деген бастықпен сиыса алмай, өзі арыз беріп, жұмыстан шығып, институтқа түсер алдында екі жыл кенші болған жері – Қаратасқа оралуы айтылады.

Қаратас – бұрынғы Қаратас емес, көп өзгеріс бар. Байырғы кеншілер демалысқа кеткен. Жаңа адамдар келген. Батырбектің разьезге мастер болып алынуы қиындыққа түспейді. Институтта бірге оқыған Байтас үлкен мақсатты жиып қойып, жан тыныштықты ойлауға кіріседі, өндірісте шаруасы аз, кеңсе қызметіндегі, қағаз жазу маңындағы инженер. Автор Батырбек – Байтас арасындағы рухани алшақтық, көзқарас қайшылықтарын өрбітіп суреттегенде ұтатын еді.

Жазушының негізгі қаһарманы Батырбекті әр нәрсеге ой көзімен қарайтын, үнемі өзіне өзі есеп беріп отыратын есті, сезімтал жігіт етіп суреттеу талабын бекерге шығаруға болмайды. Қарағандыда істеген жас, тұяғына тас тимеген, асау Батырбек пен тіс қақты, жол көріп қалған Батырбектің іштей арбасуы психологиялық жағынан сенімді берілген.

Қазір бірқыдыру шығармаларда әйел опасыздығын, еркек тұрақсыздығын ақтайтын сарындардың барлығын оқып, біліп жүрміз. Ұзақ уақытқа созылған сезім шырғалаңдары, сағыныш, түңілу, мұң, қайғы, қуаныш сәттерін шөп-шалаң қоспай реалистік күйінде, мөлдіретіп бейнелеу қолдан келмей жүрген шаруа.

Жас жесір Зағираш пен әйелі қасында жоқ Батырбек арасындағы қарым-қатынасты жазушы жап-жақсы өріп шығарады. Қонақ күту, тамадалық, кеш қайту, келіншектің үйінде жатып қалуы – бұл ситуацияларда сенімді штрихтар, дәл табылған диалогтар, суреттер бар. Зағираш – Батырбек арасының достық сыйластық ауқымында қалуын сенімді бейнелеген тұстар шығарманың сәтті беттері.

Талайлардың аяғы жетпей, тісі батпай жүрген маңызды да актуальды объекті – жұмысшылар, техникалық интеллигенция, кеншілер тақырыбына барлау жасаған А.Жақсыбаевтың тұңғыш алымды талабын әбден құптау керек. Пышақ сызып кеткендей жеңіл-желпі тыз етпе ілініс, қойылған талаптар бигінен шыға алмау секілді “Егесте” кеткен олқылықтар жазушыны бұдан былайғы қаламгерлік сапарда ойландырады, сабақ болады деп есептейміз.

Іс басындағы адамдар жайында жазылған шығармалардың көбеюі бәрімізді де қуантса керек. Бірақ завод, совхоздағы кәсіби қарым-қатынастар ғана емес, ең алдымен адамдардың ішкі әлемі көрінуі басты шарт.

Оқырмандарға “Көрші келіншек”, “Шарапатты жан” кітаптарымен таныла бастаған жазушы Төлек Тілеухановтың негізгі тақырыптық объектісі – ауыл адамдары, жастар, педагогтар ортасы болатын. Стиліндегі ықшамдылық, шығарманың бас-аяғын жұмырлап жасау, форманың бүгінгі түрлеріне ден қою секілді жақсы нышандар қаламгердің болашағынан көп үміт күттірген еді.

Жаңа шығарма – “Өзгенің бақыты үшін” хикаятында автор ізденістерінің тақырыптық-эстетикалық, идеялық-бейнелік тұрғыдан тереңдеп, толыға түскендігі жақсы аңғарылады. Жазушы енді эпикалық жанрдың мүмкіндігін кең пайдалануды ойлап, адамдардың психологиясын ашуды, мінездерді көрсетуді, тартыстарды бейнелеуді мақсат еткен.

Хикаяттағы кейіпкерлер саны көп емес. Автор бұл жағдайға әдейі, саналы барғандығы көрініп тұр.

Шығарманың басты тұлғасы – Манарбек. Өмірдің көп талқысын бастан өткерген, ыстық-суықты түгел көрген, қадари-халінше еңбек еткен, енді жасы ұлғайып пенсияға шыққан адам. Оның бойында қызық мінездер, кеудесінде түрлі күй бар. Автор сыр шертудің оңтайлы жолы ретінде ой ағымы әдісін пайдаланған.

Бұл орайда қазақ әдебиетінің тәжірибесін, оның ішінде, әсіресе прозада орнығып келе жатқан ой ағымы әдісінің кейбір үлгілерін Зейін Шашкин, Әбдіжәміл Нұрпейісов, Ілияс Есенберлин, Тахауи Ахтанов романдарынан табамыз.

Кейінгі уақыттарда прозаның шағын формалық түрлеріне ой ағымы әдісі кіре бастады. Кейіпкерлердің ішкі әлемін, сезім дүниесін ашуда, психологиялық құбылыстарды тиянақтауда бұл көркемдік тәсілдің мүмкіндіктері мол. Совет әдебиетінің соңғы табысты шығармаларында: әңгімелерде, повестерде, романдарда ой ағымы әдісінің шебер пайдаланылуы көп ойларға мегзейді.

Сонымен, Төлек Тілеухановтың “Өзгенің бақыты үшін” хикаятының сюжеті хронологиялық жағынан сабақтас оқиғалар жүйесі емес, басты, орталық кейіпкердің еске түсіруі, ойға алуы арқылы берілген өмір көріністері.

Пенсияға шыққан, енді тып-тыныш өмір сүретін адам болар деп қараған Манарбектің тіршілікке көзқарасы, жамандық-жақсылық туралы толғамдары бірте-бірте ашыла бастайды.

Алыстағы малды аудандардың экономикасы әлі табиғат райына бағынбай, жүйелі түрде дамитын жағдайға түсіп болған жоқ. Әсіресе шопан еңбегін ұйымдастыруда көптеген шешіліп бітпеген проблемалар бар. Табиғат стихиясымен күрес кезінде, боран-шашында талай адамдардың жан дүниесі, рухани әлемі сыналмақ. Жуан жіңішкермек, жіңішке үзілмек.

Қазақ әдебиетінде боранды фон етіп ала отырып, шопандар, жылқышылар, жалпы ауыл адамдарының қаһармандығын бейнелеген шығармалар көп. М.Әуезовтің соңғы романы “Өскен өркенді”, Т.Ахтановтың “Боранын”, С.Бегалиннің көптеген әңгімелерін, Т.Жармағамбетовтың “Отамалы” әңгімесін еске түсірсек те болады.

Төлек Тілеухановтың осындай қалыпқа түскен, арнасы бар сюжеттің жаңа қырларын ашуы, өзіндік із салуы – көркемдік олжа.

Қыс қаһарына байланысты шаруашылық қысылған кезде Манарбектің үйде отырып қалмай, тұрғылас шалдарға бас болып, шопандардың ежелгі дәстүрімен құмға тарту сапары – повестің арқауын құраған.

Коллективтендіру кезеңінің аласапыран оқиғалары, Отан соғысы уақытындағы ауылдың ауыр тұрмысы тудырған адамдар арасындағы қарым-қатынастар, әр түрлі тағдырлар Манарбектің көзімен беріледі.

Қазақ ауылының шындығына лайық әр түрлі суреттер бар. Төлеутай, Бағдат, Рақымбай, Рымбек – алуан мінездің, қилы ортаның өкілдері. Осылардың ішінде тұрпаты жөнінен кесек – Төлеутай. Аумалы-төкпелі заманда туған, не жақсы, не жаманды терең аңғармай, баянсыз, берекесіз дүниелерді қуып кеткен, өзгеге көп қиянат көрсеткен, зорлықшыл адам. Төлеутайдың рухани күйреуі, сезімдік әлемінің азуы бірсыдырғы сенімді бейнеленген.

Хикаяттағы ең жүйелі арна Манарбек пен Айтолқын арасындағы махаббат тарихы. Бұл жас жігіттің, қыз-келіншектің аз күнгі сезімі емес, қиын мезгілде табысқан, азғантай ғана бірге өмір сүрген көкірегі таза сұлу адамдардың азапты, мұңды, ауыр махаббатының хикаясы десе сиятындай.

Кейінгі кезде кейбір авторларымыз сүйіспеншілік сезімдерін бейнелеуді желеу етіп, тым жалаңаш жағдайларға ұрынып жүр. Қазақ әйеліне тән сезім ұстамдылығы, жарға адалдық орнына, қайдағы бір жеңіл жүрісті, жылтың көздер көбейіп кетті. Сағыныш, мұң, еркелік, наз былай қалды.

Айтолқын – жазушы Төлек Тілеухановтың сәтімен тапқан, әдемі бейнелеген кейіпкері. Оның басында бір әйелге жетерлік қайғы да, қуаныш та бар. Бұрынғы сүйген жігітті, майданда опат болған ердің ізін өшірмей, фамилиясын сақтау үшін, жаңа туған сәбиді алып, басқа жаққа көшіп кетуі – көкейге қонады. Төлек Тілеухановтың “Өзгенің бақыты үшін” хикаяты сәтті жасалған кейіпкерлері бар, идеялық-тақырыптық мұраты мәнді шығарма.

Көне грек эстетикасында “катарис” деген термин бар. Бұл сөз әр түрлі түсіндірілгенімен, негізгі мағына бір арнаға саяды: қайғылы жағдайларды көрсету арқылы суреткер көпшілікті шошытқандай күйге түсіре отырып тәрбиелейді, басқалардың өлімі, зор қаза, мұң-шері сенің басыңа келгендей сәттерде қоса егіліп, қоса жылайсың, ойланасың, алды-артыңды қарайсың, ішіңе үңілесің. Тазарасың.

Шекспирдің әйгілі трагедияларының мәңгілік өлмеу сыры қат-қабат адам тағдырларын сахнаға шығаруда жатқан сияқты.

Совет әдебиетінің жалпы даму тенденциясына назар аударғанда трагедиялық мотивтердің әр кезде өнерімізден терең орын алғандығын көреміз. Баршаға аян А.Фадеевтің “Тас талқан”, М.Шолоховтың “Тынық Дон”, “Көтерілген тың”, Ә.Нұрпейісовтың “Қан мен тер” романдарының финалын былай қойғанда, Шыңғыс Айтматовтың соңғы шығармаларындағы негізгі сарынға көңіл бөліп көрейік. “Қош-Гүлсары”, “Ақ кеме”, “Ерте қайтқан тырналар”, “Ғасырға тете күн” – баршасында үлкен гуманистік, адамгершілік идеялар трагедиялық ситуациялар арқылы беріледі және қолдан жасалған, ойдан шығарылған нәрселер емес, типтік құбылыстар тудырған типтік жағдайлар бар. Өлім мен өмір айқасы.

Әлем әдебиетінің терең арналы дәстүрінің кейбір нышандарының бүгінгі қазақ прозасында, әсіресе жастар творчествосында белгі бере бастауы сапалы көркемдік құбылыс ретінде қуантады. Осы орайда өзгелермен бірге Дулат Исабеков есімін атасақ, қателеспейміз деп ойлаймыз. “Тіршілік” атты кітап оның шығармашылық сапарындағы елеулі туынды екендігіне де сеніміміз кәміл. Бұл жинаққа енген шығармалардың негізгі пафосы – трагизм.

Аяқ астынан азамат ұлы өліп, бақытсыздыққа ұшыраған Тоқсанбай шал көздің жасын көлдетіп, езіліп кетпей, тырбанып тірлік жасауға кіріседі. Қасында – кішкентай немересі Ергешбай. Өзгелер секілді бұлар да дермене шауып, оны дайындау пунктіне өткізіп, мол ақша таппақ.

Алғашқы кедергі бала көңіліне де, шал көңіліне де дық салады. Серіктестері еңбекті бірдей істегенмен, Ергешбайға жартылай төлейтіндігін күні бұрын ескертеді. Онысына да рақмет. Естері барда аталы-немерелі екеуі жеке қос болып бөлініп шығады. Бұларға енді Омаш деген оспадар, ұр да жық жігіт қосылады. Оның қаһарынан қорыққан Тоқсанбай мен Ергешбай еріксіз басқалар дайындаған дерменені түнделетіп ұрлайды.

Ар азабы осылай басталады. Әсіресе, Тоқсанбайдың қиналыс сәттері тәп-тәуір көрсетілген. Жазушы Ергешбайдың ішкі әлеміне көңіл бөлмеген. Осындай қысталаң шақтағы бала мінезіндегі өзгерістерді, қызықты құбылыстарды көрсету мүмкіндігін пайдалану керек еді. Классикалық әдебиеттегі белгілі үлгілер еске түседі. Максим Горькийдің “Архип атай мен Ленька” әңгімесі, Э.Хемингуэйдің “Шал мен теңіз”, Ш.Айтматовтың “Ақ кеме” хикаяттарындағы шал – бала линияларының кейбір символдық сипаттарын пайдаланудың өрескелдігі жоқ.

Ақыры қу мүйіз Омаштың жетпістегі панасыз шал мен қаршадай жетім баланың еңбегін пайдаланып кетуі адамның зығырданын қайнатады. Өзің алданғандай, өз әкеңді біреу алдап кеткендей, өз балаң жылап қалғандай ауыр күйде қаласың. Шығарма әсер етсе, ойлантса, қайғыртса, әйтеуір оқырманды бейжай қалдырмаса – жазушы мұратының орындалғаны емес пе?

Қазақ халқының бұрынғы, ескі өмірінде әлі қалам тартылмаған талай тағдырлар бар. Жазба әдебиетінің, оның ішінде реалистік прозаның кенжелеп дамуы ұлттық тарихымыздың әр түрлі кезеңіне қарайлай беруіміздің бір себебі секілді. Оның ішінде атағы жер жарған тарихи тұлғалар ғана емес, қарапайым, қатардағы қоңырқай жандар тірлігі қаламгерлер қиялын тербете бастады.

Кеше Толстойы, Достоевскийі болмаған әдебиет бүгінгі тәуелсіздік таңына жете алмай кеткендер сырын шыншылдықпен, биік идеал, үлкен мұрат тұрғысынан бейнелеп берсе, бұл да рухани қазынамызға қосылған байлық болмақ. Д.Исабековтың “Сүйекші” хикаятында сонау апақ-сапақ, қат-қабат, тар кезеңде тірлік еткен пұшайман бір сорлының өмір жолы, аянышты халі, ауыр тағдыры баяндалады. Тұңғыш – Аманат – Кеңкелес – Сүйекші – осының бәрі соры қайнап, сорпасы төгілген бейшараның есімі. Ру арасы жұлқысының кесепат-кеселі, таптық езгінің жаншуы есеңгіретіп жіберген байғұс ақыры өмір жолын бейіт қазумен тамамдайды. Бұл повестегі оқиғалар, негізінен, ой ағамы арқылы беріледі. Кездейсоқтық, шарттылық элементтері де бар. Бай баласының құдыққа құлап өлуі, Сүйекші шешесінің суықта қатып қалуы – жазушының осы секілді шамадан асып кеткен, дәлел-дәйексіз үрейлі, қорқынышты ситуацияларға тым әуестігін құптауға болмайды.

Бұл айтылған олқылық тұтастай алғанда жақсы әсер қалдыратын “Тіршілік” хикаятында тіпті айқын көрінеді. Трагедияны бермек болған автор әсте әлеуметтік жағдайды, тарихи шындықты аттап кете алмайды. Хикаяттың басты кейіпкерінің бірі – Қыжымкүлді қыз кезінде, оң жақта отырғанда біреу ұрлап алып қашып, зорлық жасайды. Бұл зорлықшы кім, зорлықты не үшін жасады – ешқандай жауап жоқ. Ал қыз ағасы қарындасымның осы масқарасына сен кінәлісің деп әйелін асып өлтіреді. Іздеуші қайда, кісі өмірі сондай арзан ба еді? Бұған да жауап жоқ.

Үрей, қорқыныш фильмдерінің қазақтың бүгінгі реалистік әдебиетіне жаман салқынын тигізер ешбір жөні болмаса керек. Пұшаймандар, бейшаралар өмірін бейнелегенде трагедияны жазмыш туа сала маңдайға жазылған сор ретінде көрсетуге мүлде қарсымыз. Орыс әдебиетінен Достоевский үлгісіне, қазақ әдебиетінен Әуезов сабағына ден қойсақ, себепсіз, оның ішінде әлеуметтік-тарихи, психологиялық-моральдық дәйексіз көрсетілетін бір де бір өлім, ауыр оқиға жоқ: “Қылмыс пен жаза”, “Ағайынды Карамазовтар”, “Қараш-Қараш оқиғасы”, “Қорғансыздың күні” тағы бір еске түсірейік. Өз үнін, өз ырғағын енді тауып, кең жолға шыға бастаған қабілетті жазушылардың мекен-тұрағы, мезгіл-уақыты буалдыр объектілерден, абстракциялық гуманизм, тұманды идеялардан бойын аулақ ұстап, реалистік әдісті меңгеруге мол күш, көп қажыр жұмсауын тілек етер едік. Тағы бір айрықша ескеретін нәрсе негізгі нысана қараңғы түпкірлер, елеусіз пұшпақтар емес, жаншылған, езілгендер тағдыры емес, ер, қажырлы, жігерлі адамдар өмірі, әсіресе өз замандастарымыздың тіршілігі, характер – мінезін бейнелеу мақсатына бағытталуы шарт.

Белгілі бір ортаны, мамандықты жете білу, осы атыраптағы адамдардың мінезін, тұрмыс-салтын, әдет-ғұрпын ойда сақтап ұмытпау олардан үнемі қол үзбей жүру – жазушы үшін қашанда үлкен байлық, кең өріс. Объектіні алға мақсат қойып, іздеп, тауып, танудан гөрі, өзіңе етене, өміріңмен, тағдырыңмен тамырлас тақырыпты көрсетудің суреткерге берер олжасы мол. Жастар ішінде бұл ретте Тынымбай Нұрмағамбетовте байсалды тұрақтылық бар. Оның негізгі кейіпкерлері – сырт қарағанда көзге ұрып, алып-ұшып тұрған сипаттары жоқ, қарабайыр қоңырқайлар өкілі. Бұйығы, самарқау көрінетін тірлік иелерінің ішкі өмірі, қуанышы, қайғысы, ойы-сезімі.

Жазушының негізгі құралдары, көркемдік ойлау тәсілі, идеялық мұраты, стильдік мақамы “Қарлығаштың ұясы” атты кітапқа енген әңгіме-хикаяттардан айқын көрінеді. Автор көп кейіпкерлі, мол оқиғалы шығармаға әуес емес, кең көсіліп, жайылып, шашылып кеткенше тар ойып, терең қазғанды артық санайды. Автордың бала психологиясын жақсы білетіндігінің куәсы – “Қарлығаштың ұясы” хикаяты. Әрине әлі мектепке бармаған Шорманды әке-шешесінің бірдей тастап кетуі, әжесінің аяқ астынан сырқаттануы, жамағайындарға жіберілуі – дүниені тым тарылтып жіберетін, жасанды ситуациялар. Шабарқұл мен Қиянабектің қолына келген Шорманның мінезі айқын ашыла бастайды. Әсіресе, қарлығаштың ұясына байланысты оқиғалар бала санасына лайықты бояулармен берілген. Көркемдік бір тәсіл ретінде әже аузымен айтылған ертегіні пайдалану арқылы бала қиялы, бала ойы баяндалады. Шорманның әжесінің өлімін білмей қалуы сенімсіз нәрсе, ауылда ондай хабар жатпайды ғой. Баланың мінезін, қиял дүниесін, табиғатқа деген махаббатын сәтті суреттеген “Қарлығаштың ұясы” повесінде биязылық, лирикалық әуен бар.

Қаламгерлік жолы үнемі біркелкі болуы, кілең сәтті туындылардың жасала беруі мүмкін емес. Дегенмен, күш-қажыр бар кезде суреткер өзі шыққан көркемдік деңгейден төмендеп кетсе – таланттың жүдегені, талаптың азайғандығы. ТүНұрмағамбетовтың айтылмыш жинақтағы төрт хикаятының көркемдік бітімі төрт түрлі. Тіпті төртеуін төрт адам жазған секілді. Балалар өмірін, мектеп тұрмысын жақсы білетін қаламгердің “3-кластың жетекшісі” хикаятының сәтсіз шығуының бірнеше себебі бар. Ең алдымен, шығарманың бас-аяғын тұтастырып тұрған не арналы оқиға, сюжет, не лирикалық ыңғайда алынған ой, идея тұтастығы жоқ. Боркемік, сүлесоқ, әлжуаз дүние. Институтта сырттай оқитын жас жігіт, 3-кластың мұғалімі Жүрекбайдың алыс ауылда басынан кешкен болымсыз істері – елеусіз суреттер. Атүсті айтылатын Түлкібас, Жамбыл секілді балалардың мінезі ашылмайды, олар есте қалатын кейіпкерлер емес. Қырықбай мұғалімнің мас болған кездегі сөздерінде шындықтың ұшқыны бар. Жүрекбай – Шолпан арасындағы махаббат әңгімелері тиянақталмай қалған.

Тілге сақтық, лексика кедейлігі, бірді айтып, бірге кету секілді олқылықтар “Көгілдір аспан” хикаятында да бар.

Университет бітірген жас журналист Зәуірдің облыстық газеттегі алғашқы еңбек жолы кедергілерден басталады. Үлкен біреулердің көмегімен жұмысқа әрең орналасқан. Пәтер сұрап қалалық Советтің бастығының есігін бірнеше рет қағады.

Бірақ сол күндердің өзіне тән тамаша романтикасы, қызығы, рахаты болатын. Т.Нұрмағамбетов оның ешқайсысын көрсетпей, қайдағы бір қисық жолға түсіп кетеді. Журналист Зәуір ауылға командировкаға шығып, боранда адасады, суық тиіп, ауруханаға түседі, ақыры өледі. Осындай сюжетте қандай көркемдік мән, идеялық салмақ, авторлық мақсат бар? Мағынасыз өлім әсте ешкімнің қабырғасын қайыстырмаса керек.

Облыстық газеттің редакторы Әлкей Әлменов пен Зәуір арасындағы түсінбеушіліктен түйін жасау қиын. Сауыншы Ғалияның үйінде отырып босанып қалу оқиғасын үдете көрсетіп, осыған Зәуірдің араласуын тереңдету линиясын автор ескермеген.

Шығармаға ат болған көгілдір аспан сарыны Болконскийдің жараланып жатып, зеңгір көкке қарап ойланатын мотивінің нашар қайталануы. Осындай солғын, көркемдік детальдары жоқ, адам мінездері көрінбейтін туындыдан кейін “Түкпірдегі ауыл” хикаятын оқығанда, басқа ойға қаласың.

Темір жолдан шалғай түкпірдегі ауыл. Бір кезде тіпті совхоз орталығы бола жаздапты. Осы ауылдың әр түрлі мінезі бар, қилы тағдырлы төрт адамы алынған, олар: Әлібек бригадир, Қиғашбек шофер, Нәзила келіншек, Тәукебай шал. Әр бөлімде әрқайсысының сыры бар. Жазушы көзге елеусіз жандардың ішкі дүниесін бірсыдырғы суреттейді. Тұрмыс детальдары қолмен қойғандай. Жастар, шалдар, кемпірлер дараланған, өздеріне лайық стильде сөйлейді. Диалогтарда келетін Сыр бойы қазақтары тіліндегі лексикалық, граммтикалық, интонациялық кейбір ерекшеліктердің сөкеттігі жоқ, қайта колорит беріп тұр. Т.Нұрмағамбетов суреттеуінде бүгінгі ауыл адамдары сонау, 20-30 жылдардағы Б.Майлин шығармаларындағы Айранбайларға тым ұқсап кетеді. Дәл қазір екі этажды үйді көрмеген, балконға таңырқайтын қазақтар бар деп ешкімді де сендіре алмайсың. Жалпы Тынымбай Нұрмағамбетов - өнерлі жігіт, бірақ ұсақ-түйекті қазбалау, от-басы, ошақ қасын ғана түрткілеу, сөз байламына, сөйлем құрылысына мән бермеу, бір-ақ жазып тастау, ширату, пісіруге көңіл бөлмеу секілді олқылықтар жазушының келешек шығармашылық тағдыры туралы көп қауіп ойлатады. Ең бастысы, бұл төңіректе жазушының өзі ойлануы керек шығар.

Қазақ прозасының ішкі структурасы, жанрлық формалардың дамуы, өзгеруі, жаңғыруы туралы әлі айтылмаған тұжырымдар көп. Халық фольклоры мен проза арасындағы байланыстың өзі қат-қабат. Бір қарағанда, көзге шалынатын фольклордағы қалыптасқан сөйлем жүйелерін, тұрақты сөз тіркестерін, мақал-мәтелдерді, оралымдарды пайдалану, дайын сюжеттік арналарды, бейне қалыптарын алу өз алдына, бүгінгі әдебиеттің ішкі тынысына әсер етіп отырған іргелі факторлар да бар. Қазіргі қазақ тарихы романының жанрлық формасын әдеттегі европалық канондармен танып білу, бағалау қиын, оларды деректі тарихи роман, роман – хроника дегеннен гөрі ұлттық әдебиеттегі жаңа жанрлық форма роман – шежіре деп тану ақиқатқа жақын келеді.

Әдебиетіміз Қазақстан аумағын мекендейтін қазақтардың ғана емес, басқа мемлекеттерде де тұратын қандастарымыздың тағдырын суреттейтін болды, халықаралық тақырыптарға да бара бастады. Осы орайда айтылатын бір туынды – “Соңғы көш” романы.

Қазақ прозасына Қабдеш Жұмаділов “Қаздар қайтып барады” әңгімелер жинағы, “Көкейкесті” романымен келген қаламгер.

Жазушының тырнақалды прозалық кітабынан сезімге ден қою, тілді жақсы білу, өмір құбылыстарына байыпты қарау секілді сипаттар аңғарылған.

Жастар өмірін суреттеуге арналған “Көкейкесті” романында автор сары жұрт, таптауырын схема, бұрыннан белгілі сюжет жүйелерінің ізін қуып кетпей, жаңа сырлар айтуға күш салған. Орыс тіліне аударылған бұл кітапқа баспасөзде әр түрлі пікір айтылды.

Көлемді дүние – “Соңғы күш” атты романды автордың ұзақ уақыт зерттеп, тексеріп, сұрыптап алған материалдарының негізінде жазғандығы байқалады.

Шығармаға арқау болатын тіршілік көріністерін тарихи деректерден, архив қазыналарынан, газет-журнал беттерінен, ескі көз, кәрі құлақ естеліктерінен алу бір арна болса, өзі басынан кешкен, көрген, жақсы білетін жайларды қағазға түсіру – екінші арна.

Автор романға өзек етіп алған өмір құбылыстарын сырттай бақылап, жадағай суреттеуші емес, анық, жақсы білетін жағдайларды, бастан кешкен, көзбен көріп, қолмен ұстаған дүниелерді жазған.

Шығармада қазақ әдебиетінде бұрын шет пұшпақтап қана айтылған қиын, әрі тың тақырып көтеріліп отыр. Мұнда Шығыс Түркістан аталатын аймақты мекендеген қазақтардың тағдыры бейнеленеді. Автор арғы, көне замандар оқиғасын қозғамайды, шығарма өзегі – осы ғасырдың елуінші жылдарының шындығы.

Жазушы Шығыс Түркістан ежелден ұйғыр, қазақ, қалмақ, дұнған секілді халықтардың ата-мекені, бұлар ешқандай қашып, ауып келген жоқ деген ойды айтады. Осы халықтардың тілінде қойылған қала, қыстақ, тау-тас, өзен-көл, жер-су аттары, ғасырлар бойы сақталып келе жатқан ата-баба бейіттері, тарихи документтер, көне ескерткіштер – мұның бәрі қашан болса да, кім үшін болса да бұлтартпас дәлелдер.

Роман басталғанда Қытай мемлекетіне қарайтын Тарбағатай аймағындағы қазақтың Найман елінің бір тармағы Төртуыл ішіндегі ру таласынан туған жұлыс-тартыстың үстінен түсеміз. Үлкен мақсатқа, ұлттық тұғырға әлі жетпеген жандардың берекесіз, мәнсіз тайталасы. Екі рулы елдің әңкі-тәңкісін шығарып, өртке от қойған болымсыз, бір кішкентай оқиға. Қожанасыр мінезді, зуылдаған сөзшең Ұзақ арық суын ағызам деп жүріп, Қараменде мен Жұмықтоғас руларын атыстырып-шабыстырып қойғанын өзі де сезбей қалады. Екі атаның жігіттерінің түкке тұрмайтын, майда-шүйде нәрсе үшін бір-бірімен жауласуын автор мысқылдай суреттейді.

Бұл кезде бүкіл Қытайда дүние жүзілік мәні бар тарихи оқиғалар жүріп жатқан. Гоминданшылар жеңіліп, жер-жерде өкімет басына басқалар келген. Осы өзгерістердің дүмпуі қиян шеттегі аймақтық қала Шәуешекке де жетіпті.

Жазушы көп жағдайларды гимназия студенті, Тарбағатай аймағына атағы жайылған белгілі кісі Қанағат бидің ұлы Естайдың көзімен береді. Тұрмыстық детальдар, этнографиялық жәйттер кеңінен қамтылған.

Шәуешек қаласына қытай әскерінің кіруі – “Қарсаңда” деп аталатын бірінші бөлімнің орталық оқиғасы.

Ұлт-азаттық көтерілісінің нәтижесінде Шығыс Түркістанды мекендейтін ұйғыр, қазақ, дұнған, қалмақ секілді халықтардың гоминданшыларды қуып шығып, қырқыншы жылдардың аяғында билікті өз қолдарына алғаны белгілі. Бұл тарихи жеңіске Октябрь идеяларының ерекше қызмет атқарғанын автор айқын жазады.

Гимназияның мұғалімдері Тұрсын, Нұрбек секілді көзі ашық, оқыған адамдардың өзі қаладағы өзгерістерді бірден түсіне алмайды. Жаңа басшылардың келуіне байланысты ашылған жиналыс үстінде мінездік жағынан сәтті табылған бейне – Нартаймен танысамыз. Бұл кешегі ұлт-азаттық төңкерісі кезінде батырлығымен қалың жұртқа танылған ел еркесі. Сөзі мен ісінің арасында айырмашылық жоқ, шойыннан құйылғандай тұтас тұлға. Саяси білім, әлеуметтік тартысты ұғынуы әлі терең адам емес екені де рас. Гоминданшылар тізесі көп батқандықтан шығар, қытай атаулыға сенімсіздікпен қарайды.

Бірін-бірі қырып-жоймақ болып, арыз айта келген Қараменде, Жұмықтоғас рулары қалаға кіріп жатқан қалың әскерді көргенде, ұсақ-түйек өкпені қойып, құшақтасып татуласуын автор сенімді бейнелеген.

Кітапта қазақтың шешендік өнерінің кейбір өрнектері қолданылады. Романда әр тұста беріліп отыратын билер сөзінен фольклор дәстүрінің жақсы сабақтарын, халық айшықтарын аңғарамыз. Жазушы мақал-мәселдерді, тұрақты сөз тіркестерін, қанатты оралымдарды кең пайдаланған. Бұл авторлық баяндауда да, кейіпкерлердің диалогтарынан да көрініп тұрады.

Назар салған адам екінші бөлім композициялық жағынан басқа бөлімдерге қарағанда өзгеше ыңғайда екенін байқайды. Кейіпкерлердің өткенді есіне түсіруі ой ағымы арқылы берілетін эпизодтарда Шығыс Түркістан тарихына байланысты бірқыдыру жағдайлар, қызықты деректер, тартымды фактілер бар. Ең бастысы әр түрлі тіршілік суреттері көз алдымыздан өтеді.

Гимназия директоры Нұрбек тағдырында жаралы жылдар ізі жатты. Азамат соғысы кезіндегі аласапыранда, колхоздастыру дүрбелеңінде ұйыған халықтың іргесі сөгіліп, шетелге көп қашты. Жауласып, мылтық алып, қылыш суырып кеткендер қанша? Адасып, бекер сандалғандар да аз болмаған. Нұрбектің әкесі осындай адасқандардың бірі. Автор Қытайға қашып барғандардың трагедиясын бірер көрініспен ғана бейнелемей, тереңдеп, жан-жақты суреттегенде дұрыс болатын еді. Ес білмейтін бала кезде елден кеткен Нұрбек кейін жігіт болғанда Ташкент университетінде оқып білім алады. Ол өзінің педагогтық практикасында, ғылыми зерттеуінде Совет Одағының тарихи прогрестік миссиясын үнемі ауыздан тастамай айтып отырады.

Тау жайлаған көшпелі қазақ ауылдарының тұрмысымен, әр түрлі адамдармен үшінші бөлімде етене танысамыз. Автор негізінен Қанағат ауылының төңірегін бейнелейді. Қарақатқа бару, алтыбақан, көш салтанаты – бұларды жазушы көзге елестетіп, есте қалатын жақсы суреттермен берген.

Саяси мәнді оқиғалар Шәуешек қаласына келген жаңа үкімет ықпалымен туа бастайды.

Автор бейнелеген Қытай коммунистері Ли-хұң мен Лан-ке бір-біріне түр-түс жағынан да, мінез-характер жағынан да ұқсамайтын адамдар.

Аймақтық партия комитетінің хатшысы Ли-хұң марксизм-ленинизм жолына адал берілген коммунист, профессионал революционер, интернационалист. Ол былай дейді: “Біз болашақ билікке бір-ақ жолмен ғана қол жеткізе аламыз. Ол – Совет Одағында сыннан өткен халықтар достығы, таптық туысқандық”. Ли-хұң қырды аралауға шыққанда өзіне таныс емес әдет-ғұрыптарға осқырына қарамайды, ұғынсам, түсінсем дейді. Бұл қытай халқының жақсы қасиеттерін бойына жинаған кісі.

Лан-ке шовинизм ауруына шалдыққан кесір, жер жүзіне қытай билігін орнату – оның көкейін тескен арман. Қытайда кейін хунвейбиншілікке, басқа да толып жатқан теріс жолдарға апарған ағымдардың қалай басталғанын айтылмыш романнан аңғаруға болады. Халықтың бұларға алғашқы қарсылығы батыр Нартай әрекеттері арқылы берілген.

Қара бастың қамын ғана ойлайтын, ел-жұрт мүддесін сатқан офицер Ермек Лан-кенің қолтығына кіріп алған. Бұл екеуі талай жазықсыз жандарды шырылдатарында сөз жоқ. Заман ағымын аңғарған бай Нұғыман қырдағы малды шығындап, Шәуешектен үй салып алып, ақша жасай бастаған. Халық батыры Нартайды ұстап беруші – осы опасыз Нұғыман. Жаңадан тапқан кәсібі – тыңшылық.

Балжан, Сақыпжамал, Ғалия, Зипа, Дүрия секілді әр түрлі тағдырлары бар әйелдер, Естай, Жолбарыс секілді жастар, Ережеп, Қожан секілді журналистер, Қанағат, Жақып, Төлеубай секілді билер, Тұрсын, Нұрбек, секілді оқығандар – романда осындай әр түрлі персонаждар бар.

Автор қысқа ықшам қайыратын тұстарда көп сөзділік кемшілігіне ұрынған. Ақтардың босқыны, Тимофейге байланысты әңгімелер негізгі сюжеттен бөлектеніп тұр. Кейіпкерлер сөзімен айтылатын жайттар кейде ұзақ, созалаң, мінезді аша алмайтын қызыл сөз болып кетеді. Қ.Жұмаділовтің саяси-әлеуметтік мәні үлкен тақырыпқа реалист жазушының тұрғысынан, идеялық принциппен келгенін ашып айту керек.

Ауыл арасының әңгімесі емес, басқа мемлекеттің, оның ішінде бүгін қиян-кескі оқиғалар болып жатқан Қытай елінің өмірінен алынып жазылған “Соңғы көш” романы – актуальды туынды.

Тағы бір құбылыс – ұлттың ауызша әңгімелеу дәстүрінің прозаға жасаған ықпалы дер едік. Мұхтар Әуезов, Бейімбет Майлин туындылары классикалық тәжірибеге сүйену негізінде жасалса, Сәбит Мұқановтың көптеген романдарындағы сюжет – халықтың ауызша әңгімелеу поэтикасына өте жақын тұр. Жеке тараулардың оқиғалылығы, фабулалардың біршама тиянақтылық сипаты, психологиялық анализден гөрі, сюжет қызықтығы – етене белгілер.

Ұлттық прозадағы осы үлгі-дәстүрдің әлі өмір сүріп, дами беретіндігінің бір айғағын – Жаппар Өмірбековтың “Қызыл су” атты көлемді хикаятынан көруге болады. Шығарманың бірінші тарауында 17, екінші тарауында 10 шағын бөлім бар. Әрқайсысында дәл табылып ат қойылған, әрқайсысының оқиғасы, құрылысы аяқталған әңгіме сипатында. Үйірім-үйірім сюжет кітаптың тез оқылуына ықпал жасаған.

Хикаятқа соғыс кезіндегі ауыл өмірі, мектеп тұрмысы, әскерге денсаулығына байланысты алынбай қалған жас мұғалімнің тағдыры, жесірлер, әкесіз балалар өмірі суреттеледі. Белгілі ақынның тұңғыш хикаятында суреттілік, тіл байлығы бірсыдырғы жақсы көрінеді. Ақынның кең тынысты прозаға қабілеті барлығы қуантады.

Сөйте тұра, авторға дау да бар. Соғыс кезіндегі ауыртпалық, әсіресе балалардың, қарттардың, әйелдердің ерлікке парапар еңбегі, қажыры солғындау бейнеленген. Итмұрын теру, бақша салу, боранда адасқандарды іздеу, отын тасу – қаһарлы жылдар сырын ашу үшін мұндай эпизодтар жеткіліксіз. Колхоз бастығы Қанқожаның айтқаныма көнбедің деп Зейнекүлді сабап өлтіруі, оқушы қыз Кәматайдың жылан шаққаннан өлуі секілді дәйексіз оқиғаларды шығармаға ендіріп қажеті де жоқ еді.

Бүгінгі орыс жазушылары коллективтендіру кезіне байланысты “Мәңгі ұран”, “Ащы сай”, “Комиссия” секілді әлеуметтік-психологиялық шығармалар жазу үстінде, тарихи-архивтік материалдарды, жеке тағдырларды ұзақ уақыт сарылып зерттеген.

Біз неге ізденбейміз? Маңызды тақырыптарға, күрделі жанрларға барғанда неге ойланбаймыз?