Рымғали Нұрғали СӨЗ Өнерінің эстетикасы а ң д а т у

Жазушы кейіпкер өресін аңғарту мақсатын көздеп қолданған кейбір әдістер олқы соғып жатыр. Бұл әсіресе ділмарлық пен білімдарлық басыңқырап кететін, көркем суретке қабыспай тұратын солғын байламдарға, әртүрлі тұжырымдарға қатысты сөз биязы мінезімен, сұлу қылығымен жантас жүрегін жаулаған аяу жанның аяқ астынан ғаріп болып қалуында жасандылық ізі бар. Жас жүректің ыстық махабатынан гөрі аяушылық, мүсіркеушілік бел алған. Басқа ретте, өзге амалмен де Жантас рухын сынауға болатын еді.

Романның орыс тілінде шыққан аудармасында бұл жағдай ескерілгендігі финалдық басқаша аяқталуынан көрінеді. Жазушының шағын ортаны алып, әр тағдырлы кейіпкерлер мен таныстыруы, қызық ойлар айтуы, өмір тынысын дәл бейнелеуі қуантады. Шығармадағы баяндау, суреттеу, тәселдеріне қаламгер ешқашан селқос қарай алмайды. Өйткені, түптеп келгенде, автор мұраты, идеялық нысана құр ниетпен, салқын ақылмен айтылмақ емес, мазсұнды ашатын оңтайлы пішін, сәтті табылған түр екендігі хақ. Суреткер әр туынды тұсында қайта толғанысқа түсіп, шарқ ұрып ізденіп, жаңа жол табуға тер төкпек.

"Алтын құс" романында І. Есенберлин бұрынғы шығармаларында форманы пайдаланған: сюжет ой ағымымен берілген.

Бұл орайда бірнеше жайтті ескеру қажет. Жазушы өз суқаны сүймейтін, әшкере етпек персонаждың атынан әңгіме шертуі мүмкін. Жағымды ыңғайда алынған кейіпкер аузымен айтылған оқиғаның өзін автордың субъективті қара басындағы күйлерімен, оның жеке тірлігіндегі халдерімен шатастыру әбестік болар еді.

Бір әрекетте екінші әрекет туып, оқиға желісі тізбектеліп отыратын сюжет қазақ әдебиетінде талай шығарма тудырған. Ал, қазіргі прозада кең таралып, бел ала бастаған арна - сюжетті ой ағым арқылы өрбіту біздің топырағымызда әлі сіңісіп кетпеген тәсіл.

Кейіпкер өміріндегі ұсақ-түйекті, майда-шүйдені жіпке тізе бермей, іріктеп, сұрыптап алуға мүмкіндік туады. Үйірім оқиғалар арасында себептік байланыстың қатаң талаптарын, кейде ескермеуге болады. Бұл композицияның қалыптасқан, канонға айналған схемаларын бұзуға, материалды қажетке қарай пайдалануға еркіндік бермек. Қазіргі мен өткенді аралас бейнелеу, эпизодтардың біршама аяқталған даралық сипаты шығарманың тұтастық шеңберін әлсіретеді.

Осындай форма мүмкіндіктері мен кемшіліктері "Алтын құс" романынан қатар көрінеді.

Задында жас ұлғайған сайын адам екі түрлі күйге түсуі ықтимал. Біреулер көргенінен, татқанынан ой-түйіп, байлам жасап, кемелденіп, байып, марқайып, рухани кәселетке ие болса, біреулер тұрмыс соққысынан ашынып, арып-тозып, тоналып, тірі өлікке айналмақ. Біріншілер – құт, екіншілер – сор. Біріншілер өзі құлаған жерде опық жеп, бармақ шайнаған тұста басқалар аман қалса дейді, екіншілер өзі жүдеген кезеңде басқалар аштан бұралса, өзі сүрінген асуда екіншілер омақасса екен дейді. Біріншілер үміті – болашақ, кейінгі ұрпақ, екіншілері қамы - өз пешенесі; бүгінгі дүние ғана. Екі пиғыл, екі мораль.

Елуді еңсерген атақты кенші ауруханада жатыр. Кешу айтысқандай, қауыммен сырласқандай халі бар. Созылып келген ажал тырнағынан амал қалып, өмір жүзіне қайта қарау, өз ішіне үңілу, өткен-кеткенді еске алу – төсекте шалқасынан тырп етпей, апталап сарылған адамға бұл да – бір ғанибет. Еріккеннен яки мылжыңдықтан шығатын езбе сөз болады. Өлі мен тірі арасында жатқан кенші сырында бұлардың көлеңкесі де жоқ.

Қазақ романының психологиялық шытырмандар тереңіне түптеп бойламағандығынан шығар, сүйіспеншілік бейнеленгенде көбіне жастар арасындағы қызу-жалынды сезім суреттеледі. Мұнда да белгілі күйлер, романтикалық әуендегі ырғақтар бар. Тіршіліктің темір қақпанына түскен шақтағы махаббат, жас шамалары алшақ жандар арасындағы жұмбақ, бір шаңырақта тұрып, басқа құшақтан ләззат табу секілді құбылыстар жазушылар сарабына сирек ілінеді.

Алғаш оқи бастағанда "Алтын құс" романының бірінші көрінісінен тіксініп қаласың. Қазақ прозасындағы портрет жасауда көз, мұрын, шаш төңірегіндегі бояуларды ғана қамтитын дағды бұзылып, сұлу тән жалаңаштана бастайды. Натуралистік детальдар-ау деген күдік кішкенеден кейін сейіліп, көңіл орнығады.

Оқыс жағдай оқырман ықыласын бірден тартып алған. Бірақ, жазушы барлық түйінді қолма-қол шешіп тастамақ емес. Кенші қиялы өткенді кезіп, саналы өмірі басталған сонау отызыншы жылдары аяғындағы Мысқазған қаласына бізді де алып келеді. Сабыр Шәкіровтың Атбасардан екендігі, кәрі әке-шешесі, шахтада кен қопарушы боп істейтінгі аян болады. Мұның бәрі өз аузымен сөз арасында айтылған.

Ай астында оңаша кездескен екі жас Сабыр, Ақбаянның ләззатты сәті ұзаққа созылмай үзіледі. Көрсеқызар қыз көңілі сұлу, сұсты, үлкен мансабы бар жігітке бірден ауғанын жасыра алмайды. Сабыр қызғаныш, намыстан өртенсе де, қылар қайраны, жасар амалы жоқ. Соғыс басталып, көп боздақтың бірі болып, қызыл вагон ішінде кете барады. Ақбаян қоштасуға келмеген. еТін жас тілген, жүрегінен қан аққан Сабыр майданға кірген бойда дұшпанды оп-оңай қырып-жойып жібермейді.

Жазушы соғыс сценаларын баяндауға көп орын бермеген. Қысыл-таяң жағдайда тұтқынға түскен жауынгерлердің басындағы ауыр хал, фашистердің айуандығы суреттелген. Автор бірер адамның тағдырын көрсету арқылы соғыс кезіндегі психологияны дөп басады.

Жұрт көзіне әдейі пәруайсыз көрініп жүрген Андрей жасырын ұйым құрып, жау шахтасының іргесін қаза бастаған. Қырдың құланындай мүсінді жігіт Садық мойнына полковник әйелінің құрығы түскен. Бір қарағанда Садық рақатта жүрген адам: дырдай азаматқа, оның үстіне сахара қазағына ат жайғап, делбе ұстау да сөз бе екен? Жеті қат жер астында, тізеден су кешіп кешіп жүріп итшілеп көмір қазғандар жанары сөніп бара жатып мұны неге ұнатсын. Әсіресе, досы Сабыр ызалы. Фашист ордасын талқандап қашу қамында жүргенде шіріген жұмыртқа секілді боп көрінген қандасы, жерлесі ызасын келтіреді.

Сырт көзге, басқа тұтқындарға солай секілді, тоқ тірліктің астында азап, қорлық тудырған ыза, өртше лаулаған намыс бартын.

Құр сықақтаумен, карикатурамен адам характері көрінбейді. Дұшпан ортасын өмір шындығынан алшақ сипатта бейнелеу, ішкі дүниеге үңілу орнына, жадағай жәйттерді адақтап кету көркемдік шарттарына нұқсан келтіріп, шығарманы жайдақ үгітшілік, жалаң ділмар-су өзегіне түсіріп жібереді. Осы қауіпті ескерген "Алтын құстың" авторы тұтқын солдат пен бай әйел арасындағы қарым-қатынасты суреттеу үстінде достық-дұшпандық, патриоттық-фашизм шарпысуын көрсетпек болған.

Характерлік ерекшелігі Әуезов Жүзтайлағын еске түсіретін Хауассияның өзінен айырылып қалам ба деп қорқады. Қонақтар келгенде мазаны алған тентек ұл подвалға қамалады. Құйқа шымырлатар сұмдық: аш тышқандар күнәсіз сәбиді жеп қойған!

Табаныма шөгір кірді деп, соның бодауы үшін бәрін тәрк ететін, дүние өртеніп жатса, қыңқ етпес тас бауырлар болады. Хауассия сондай пенде. Баладан айырылған трагедиядан кейін аспаннан қан жауып жатса, міз бақпас мұз жүрек болып қалған.

Рас, жазушы Хауассия мен Садықтың оңаша сәттерін, сол кездегі психологиялық күйлерді көрсетпей тастап кетеді. Сірә, көркемдік жібін сетінетіп алам ба деп сескенген секілді. Екеуінің арасындағы қарым-қатынастың жалпы бағдары, жөн-жосағы айтылады. Соның өзінен-ақ лебі суық сырлар сезіледі.

Тегінде байлыққа бөккен, еріккен, дені сау, үлкен іске жетілмеген адамның жалаңаш нәпсіге бойұсынып жүре беретін шағы аз емес-ті. Ал күйеуіне ызалы әйел оның көзіне шөп салам десе, тоқсан тоғыз күзетті бұзып кете бермек.

Соғымды жемдеп семірткендей, Садықты торлатып алған Хауассия шарап буымен бал-бұл жанып, қыр бүркітінің бауырына өзі келіп құлаған.

Романист сахара перзентінің жүрек тазалығын, адамшылығын жақсы жеткізген. Садық тұтқындардың жасырын ұйымы үшін басын қатерге тігіп, тіленіп шахта астына түседі. Мақсат – қайткен күнде қопрғыш табу, Хауассияның көңілдегісін болдырғанда Садық осы арғы ниетті көздеген.

Айлалы жаудың құрған торы бір жерден үзілгенмен, көп қақпанды темір қоршау Отан деп соққан ыстық жүрек, туған жерге ұмтылған қанатты арман, дұшпанға деген өшпенділік қана бұзатын қамал.

Жарылғышты шахтаға апарып тыққан Садықты ұстап алған фашистер тұтқындарды аяғынан тік тұрғызады. Сұмдық-ай, кешегі көңілдесі Садықты безер Хауассия жендет қолы дір етпей өзі атып тастайды.

Бұл ұзын сонар оқиғалар ой ағымы арқылы берілген. Жүрек ауруының салдарынан төсекке құлаған егде кенші – Сабыр өзі басынан кешкен, бел ортасында болған хикаяларға қайта үңіліп байлам жасайды. Сонда үнемі бір бүйрегінде алтын жамбыдай боп жатқан асыл бар, ол – Ақбаян. Шығармадағы әр түрлі жүлгелер басын қосып, тұтастырып тұрған – Сабырдың ойынан кетпейтін арман.

Жүзіктің көзінен өткендей хас сұлу Сабыр жүрегінен өшпейді. Қияметтің қыл көпірінен өтіп, тозақ отынан тірі қайтқан Сабыр Қарағанды ауруханасында Ақбаянның өзімен емес, хатымен кездеседі. Жылуы, сезімі аз, суық хат.

Әңгімелердің көбін Сабыр кенші өзімен-өзі күбірлеп, сырласқандай болып шертсе, біразын ауруханадағы күтуші дәрәгер Бәтимаға айтады. Сондықтан ситуациялар бірде Сабырдың өз пайымдауында, бірде Бәтиманың сезім-күйіне орайлас қалыпта келеді.

Бәтиманың Сабырды жаны қалмай күтуі оның еңбектегі ерлігін ғана сыйлау емес, өз басындағы сырлармен сабақтас. Дүниенің басқа рақатын түгел ұмытып, махаббат жолына берілген жас жүрек бірінші қадамда-ақ аямастай таяқ жесе, жаны шоши түңілсе, екінші рет оңалуы неғайбыл. Басқа айдыннан өзге жайлаудан бақыт іздеп кетуі бар, бірақ енді көзді жұмып сүйіспеншілік ауылына аттың басын әсте тіремес-ау. Қорланған, тапталған жүрек аяншақ.

Осындай халді басынан кешірген Бәтима отызға жетер-жетпестен тірлікке салқын қабақпен қарап қалған. Бір кезде мұңдасқан, іштегіні жасырмай айтқан аяулы адамы – мына Сабырдың әйелі Татьяна қазір қара жер құшағында. Өмір бойы Сабырдың санасынан өшпеген сәуле, жүрегінен кетпеген нұр болса, ол – Ақбаян. Бүл да Бәтиманың білетін адамы. Ендеше арғы тарих, өзіне бимәлім жәйттар түйіні шешіліп жатқанда, Бәтима құлағын түрмей қайтсін.

Мысқазғанға аман оралып, кеншілер ортасына, достар арасына қайтып келген Сабырдың бастығы – Ақбаянның күйеуі - Әлжан. Ерте оқып, отызыншы жылдарда инженер болған оның соғыс кезінде талай еңбек еткені де рас. Көпшілік арқалаған көп салмақты иемденіп, өзім істедім, өзім тындырдым деуі де рас. Жанында айдай сұлу – Ақбаян, қолында Мысқазған тұтқасы, төрт құбыласы түгел, тал бойында бір міні жоқ, бұл дүниенің бақыттысы, жігіттің дүлділі секілді сырт көзге.

Жаңа қабаттарды барлау ниетімен шахтаға түскенле, үш кеншімен бұл да қапылыста тас қапшық қамауында қалып қояды.

Төрт адам. Жер астының сырын, табиғаттың дүлей мінезін бес саусағындай біліп алған Ақшалов салқын төзіммен ауыр бейнетке көндіккен. Жүріс-тұрыс, еңбегі басқаларға үлгі. Жүрген жері думан. Ақынжанды. Кезі келгенде кемшілікті бетің бар, жүзің бар демей, тізіп, кесіп айтады. Ажал қазанында, соғыс өртінде күйіп-піскен Сабыр бейбіт өмір рақатын енді көрем бе дегенде мынадай күйге ұшырап отыр.

Төбе құлап, шығар жолдың бәрі бітеліп қалған. Оның үстіне су деңгейі көтеріліп барады. Сырттан көмек келмесе, бұл төртеудің қылар қайраны жоқ. Ақырын-ақырын қыбырлап, арадай аузын ашып өлім келе жатыр. Қатерлі сын - өлім алдындағы сында жұрт көзіне бола жамылып жүрген Әлжанның пердесі ашылып, шын сыры ақтарылып қалады. Қорқақ көкірек күзгі жапырақтай дірілдеп, тоғышар көңілдің сорлы, пұшайман сиқын енді жасыра алмады.

Осындай жанмен зайыптық тірлік кешкен Ақбаян бейнесі психологиялық жағынан күрделі қалыпта көрінеді. Сұлулығын, артықшылығын сезінетін кербез паңдығы, үй тауқыметі көтермеген, бала азабын тартпаған қырықтың үстіндегі әйел көңілінің желігі, әлі де базарым тарқамады деп есептейтін көкірек – Ақбаян мінезінің қырларын аңғартады.

Еңбек торы, әйгілі кенші, кемеліне келген егде адам Сабырдың Ақбаянға деген сүйіспеншілік сезімінің ұзақ жылдар сөнбеуін жазушы сенімді бейнелейді. Аяқ астына, терең тебіреністен талып құлаған Сабырды жедел көмектің үйден емес, есік алдынан әкетуі әуелде жұмбақ секілді. Артынан бәріне көзі жеткен. Өліп кетсе кеселі тиер деп шошынған Ақбаянның Сабырды далаға шығарып тастауға дәті шыдаған. Болды – болды. Сабыр жүрегіндегі соңғы сәуле сөнді енді. Жүдеген көңілдің, шаршаған дімкес жанның бір емшісі болса, ол Бәтима шығар.

Жазушы көп талқыдан өткен, ыстық-суықтың бәрін көрген, байсалды, байыпты адам хикаясын шерткен. Халқының кешегі тарихына, бүгінгі болмысына, ертеңгі келешегіне ет жүрегі өртенген, тілдің, мәдениеттің тағдырына азаматтық тұрғыдан қарайтын Сабыр Шәкіров жақсы сыйласыңа айналып кетеді. Үлкен азаматтық борышты ұмытқан, тәуір тұрмыс, тоқ тірлікке мәз болған, сөмке сүйреткен оқымысты санатындағыларды шеңеуге әбден хақы бар оның, Сабыр Шәкіровтың ауруханадан шығатынына, әлі де көп тірлік кешетініне сенімің кәміл. Мұндай адамдар ажал тырнағына оп-оңай түспеуі керек.

Қысқасы, ондаған романдармен халқымыздың өміріндегі әр түрлі кезеңдерді шынайы бейнелеген Ілияс Есенберлин қазақ әдебиетінің белді қаламгері болып, оқырманның қалаулы жазушысына айналды.

Әзірге ең көп роман жазған қазақ жазушысы – Ілияс Есенберлин. Кітап артынан кітап шығып жатыр, олар орыс тіліне, басқа тілдерге аударылған. Ұлттық әдебиет тәжірибесінде жоқ болғандықтан көп көрінеді, әйтпесе Дюмалар, Жорж Сименон, Агата Кристи туындыларының санымен салыстырғанда болымсыз ғана цифр.

Бұрын "Айқас", "Алтын құс" шығармаларында геологтар, шахтерлер өмірін бейнелеген жазушы "Маңқыстау майданы" романында мұнайшылар тақырыбын қолға алған. Жалпы Есенберлиннің тарихи туындылары болсын, жаңа тұрмысты көрсететін шығармалары болсын, бәріне тән ортақ қасиеттің бірі - әлеуметтік, социологиялық күрделі проблеманы қозғауы; тартыс кесектігі, осыда келіп туатын мінездер даралығы; бұған қызықты , тартымды сюжет түзілісін қосу керек.

Осы ерекшеліктер "Маңқыстау майданында" да бар. Қазіргі Қазақстанның техникалық интеллигенциясы, маман жұмысшы кадрлары, одақтық мәні бар, мұнай ордасының ашылуы, игерілуі жөнінде көп сырлар шертіледі. Ағайынды Халел, Жәлел Бестібаевтар тағдыры арқылы үлкен өндірістің тынысы, ондағы әр түрлі адамдар, өзгенің еңбегі есесімен атаққа ие болып жүрген Ерден сабырлы сырбаз адам Жандос бейнелері көрсетіледі.Заманында кәмпескеге ілінген, жер аударылған жануардың ұрпағы Алан-Алешка салған ылаң, Жәлелдің мерт болуы – бұл сюжеттерде детективтік сипат басым.

Автор Маңқыстау түбегінің өткен тарихын, зерттелу, игерілу мәселесін, табиғат жағдайын жақсы біледі. Бірақ көркемдік шарттары ұмытылып, таза информациялық материалдар орынсыз тықпалана бастаған кезде, тұтқырлық, қарадүрсіндік пайда болады: стиль, тазалығын сақтамағандықтан, кейбір фактілер шығармаға кірікпей, жамау-жасқау секілденіп, бөлектеніп тұр.

Шеберлікпен қолданса, көркемдікке қызмет етсе, деректердің, фактілердің айрықша мәнге ие болатындығын осы автордың өз шығармашылығынан, "Аманат" романынан аңғарасың. Шығарма арқауы – археолог ғалымдар өмірі. Орталық кейіпкер, көпті көрген, білімді, қажырлы, ойшыл ғалым Күнтуар Құдайбергенов монологтарындағы тарихи фактілер, ғылыми тұжырымдар жарасымды беріліп отырады. Жазушы оқиғаға, кейіпкерлер арасындағы қарым-қатынасқа орынсыз араласпайды: сюжеттің табиғи дамуына ерік берген.

Ғылыми ізденістер психологиясы, зерттеудің зейнеті мен бейнеті жанды образдар арқылы суреттелген. Маңдайдан тер ағызған еңбек емес, қулық-сұмдық, айла-шарғы, пысықтық, екіжүзділік арқылы ғылыми атақ алып, әр түрлі мансапқа жеткен Ерғазы Аюпов, Пейілжан Сұрықбаев характерлерін ашуда жазушы сатиралық көркемдік тәсілдерді қолданған. Жастары алшақ, ғылымға әр кезде келген бұл екеуінің тіршілік тәсілі, өмір сүру айласы ұқсас: көп нәрсені айырбасқа, саудаға құрады. Әншейінде ауыз жаласып жүріп, академияға сайлау кезінде өзара атарға от таппай, қас-дұшпан боп шыға келеді қос сабаз. Тұтас алғанда, "Аманат" романы ғалымдар ортасының көп сырларын ашатын, мещандықты, эгоизмді, алаяқтықты сынайтын, бір күндік атақ, құбылмалы мансап үшін емес, зор халықтық тілектер, биік мақсаттар жолында талант-қайратын, білім-қуатын жұмсаған оқымысты образын жасаған, шыншыл шығарма деп тұжырымдауға әбден болады.

Әдетте, жазушы Ілияс Есенберлин есімі аталғанда, ең алдымен, оның алты романнан тұратын тарихи шығармалар циклы еске түседі. Сол туындыларына қарап, қаламгер өнерпаздығына баға беріледі. Асылында, осы бір өнімді, берекелі талант иесі қазіргі өмір шындығын көрсетуге, ескілікпен, таптық-әлеуметтік қайшылықтармен күрес үстінде қалыптасқан, кемелденген қоғамдық қарым-қатынастардың орнығуын, сол процестердің адам психологиясындағы көріністерін жан-жақты бейнелеуге он екі роман арнаған екен. Бұл шығармалар топтап айтқан кезде мынадай тақырыптарды қамтиды: ұлттық көркем интеллигенциясының қиындыққа толы қалыптасу жолдары, инженерлер өмірінің қат-қабат тартысты шындығы, ҰЛЫ Отан соғысының оқиғалары, тың игеру барысындағы республикамыздағы экономикалық, демографиялық өзгерістер әсерінен туған психологиялық жаңа құбылыстар, Маңқыстау байлығын ашу үстіндегі күрес, мемлекет қайраткерлерінің, ғалымдардың, өнер адамдарының тағдыры. Оқиға өтетін ортаны автор кейде Алматы, Тың өлкесі, Жезқазған, Маңқыстау деп дәл көрсетіп отырса, кейде мекен-жай, қала аттарына өзі ойдан шығарған, бірақ нақты географиялық ортаны еске түсіретін ат беретін кездері де бар.

Оқиғаның болған уақытын, өткен жерін дәлді көрсетіп жазған автордың соңғы шығармаларының бірі – "Махаббат мейрамы" романы. Туынды алғаш рет "Жұлдыз" журналының 1981 жылғы он бірінші, он екінші сандарында басылған, жеке кітап болып 1984 жылы "Жалын" баспасынан шықты.

Романда қазіргі уақыттағы, дәлірек айтқанда, жетпісінші жылдардағы Алматы қаласы көрсетіледі; белгілі көшелер алаңдар, бульварлар суреттеледі; көзге таныс шаһардың кескінін жазушы ықшам боялармен салады. Негізгі кейіпкерлері – алпыстан енді асқан белгілі ақын асығат, оның әйелі Қырмызы, ұлы Еркебұлан. Урбанизацияның демографиялық әсері қазақ семьяларынан да анық көріне бастағаны ешкімнен жасырын емес, қала жағдайында бір баланың, асса екі баланың бетіне қарап, барлық үміттерін соларға ғана артып отырған шаңырақтар аз ба? Жалғыз-жарым өскендіктен беттерінен қағылмаған, не ішем, не жеймін, не кием дегенді білмеген ерке-шолжаң, өзімшіл болып қалыптасқан мұндай ерке-тотайлар бейнесі әдебиетіміздің әр түрлі жанрларында (әсіресе драматургия) талай рет көрінген. Мұндай персонаждардың қалыптасқан пішіні бар: ана тілін шала-шарпы біледі, рухани байлықтан гөрі киім-кешек жағын көбірек құнттайды, белгілі мамандық кәсібі жоқ, әр шөптің басын бір шалған, не қызметтен, не семьядан пәтуә таппай, әке-шеше мойнында отырған масыл. Жазушы І. Есенберлин мұндай схемамен кетіп қалмай, қала жағдайында жақсы білім алған, үйде үлгілі тәрбие көрген, ойлы, сезімді жас жігіттің бейнесін көз алдымызға алып келеді. Әкесінің белгілі ақын екендігін, үй-ішінде жалғыз бала болыпөсіп, еш нәрседен тарлық көрмей өсуі, кейін Москваның сәулет өнері институтын бітіруі Еркебұланды теріс жолға түсіретін факторлар ретінде емес, қайта оның жан-жақты дамыған, қазіргі заман деңгейіндегі талаптарға толық жауап беретін зиялы, білімпаз, ізденгіш сәулетші қатарына көтерілуіне жәрдемші жағдайлар болғандығын жазушы анық ұқтырады.

Шығарманың барлық тартыс арналары, композициялық бөлімдерін тұтастырып ұстап тұрған орталық қаһарман, басты кейіпкер қала перзенті – еркебұлан басындағы шырғалаң, оның тәрбиесіндегі, өскен ортасындағы кемшіліктерден емес, қайта рухани тазалық, дүниетанымындағы асқақ мұраттарды таптап басып кете алмаған адамгершілік пәктігінен туғанын көреміз.

Ардақты әке, ана жалғыз ұлдарын сұлулық, көркемдік үлгісімен тәрбиелеп, әділет, шындық, махаббат идеалдарына адал болу, сол жолда күресу керек деп үйреткен. Сондай ортада өсіп шыққан тәрбиелі, кітаби ұғымдағы еркебұланның сұсты келбетті өмірдің ащы шындығымен бетпе-бет келгенде, тайғанақ тартып, таяқ жеуі заңды болатын.

Жазушы бұл романда өміде сирек кездесетін, әсіре детективтік сипаты бар оқиғалар жүйесін аса ширатып алған деуіміз керек. Тіпті кей тұстарда жасандылық элементтері де көрініп қалады. Асығат пен Қырмызының бауырларына қыз салуы, одан айырылып қалып, дұшпандары тастап кеткен сәбиді өсіруі, кейін бұлар ер жетіп, бір-біріне ғашық қыз бен жігіт – Жұлдыз бен еркебұлан болып шығуы – оқырманды жетектеп отыратын, қызықты, шытырманды оқиғалар. Бұларға қаражан секілді бұзықтың сергелдеңдері, төбелес сценалары, өлім сияқты көріністер қосылады.

Өзіне қарамай, ақынға шыққан Қырмызының баласын ұрлап әкетіп, оны мәңгі бақытсыз еттім деп ойлаған Қаражан Жұлдызға соңғы рет сотталып бара жатқанында алматыда, туған әкең мен шешең бар деген жылдар бойы жасырып келген ішіндегі сырын айтып кеткен.

Махаббат қуанышында жүрген Еркебұлан сүйген қызы Жұлдызды үйіне әкелген сәттен бастап трагедиялық оқиғалар өрбиді. Асығат пен Қырмызының көп жағдайы Жұлдыз үшін Қаражан айтқан әке-шешесінің белгілерімен бірдей болып шығады, ендеше Еркебұлан – туған ағасы! Мұндай масқара жағдайға түсем деп үш ұйықтаса түсіне кірмеген сезімді, ұятты қыз оқуын тастап, Алматыдан мүлде қашып, Сібірдің бір қаласына тартады. Жігітіне жалғыз ауыз сөз де айтпайды.

Бұдан кейін махаббат дертіне шалдыққан жас жігіттің азаптары басталады. Ұйқысыз түндер, шер тарқатам деп ішкен арақ-шарап, ақыры оны психатриялық емханаға түсіреді.

Романдағы сюжет еске түсіру арқылы, бірде ағымдағы оқиғаларды суреттеу арқылы, негізінен, Еркебұлан басындағы халдердің фонындағы жәйттерді көрсетеді.

Талант пен дарынсыздық тартысын жазушы Еркебұланмен қатар өскен, қатар оқыған, қатар қызмет істей бастаған екіші бір сәулетші Қайназар қылықтары арқылы ашады. Арамдық, қулық-сұмдық сабақтарын алыстан емес, өз әкесі Серәліден алып отыратын Қайназардың есіл-дерті мансап сатысымен жоғары өрлеу, бұл жолдағы кедергі атаулыны ол аямайды, кім болса, ол болсын, құрту керек. Сол кедергінің үлкені сәулетшілік табиғи дарыны күшті, қиялы жүйрік Еркебұлан. Сондықтан мынадай екіталай уақытта, махаббат дертіне мең-зең болып жүрген Еркебұланды мүлде ішкізіп жіберуге бел буған.

Ата-анасының әбден азапты кейіптерін көрген еркебұланның ішімдіктен күрт тиылуы сенімді бейнеленген. Енді есін жия бастағанда, бұзықтар ортасына түсіп, таяқ жеп жатқан Қайназарды арашалаймын деп жүріп, еріксіз төбелескен, қорғану үстінде, өзін өлтіруге ұмтылған қарулы тентекті мерт қылған еркебұлан абақтыға қамалады. Бұл тұста Қайназар тағы опасыздық жасап, өзінің кім екенін анық ашып береді.

Роман Жұлдыздың анық кімнің баласы екенін біліп, Алматыға қайтуымен, Еркебұланның қорғаныс үстінде жасаған әрекеті үшін жазаланбай, ақталуымен, сөйтіп екі ғашықтың табысуымен аяқталады. Әділінде, шығармада махаббат мейрамы емес, шын махаббатқа келер жолдағы қиыншылықтарды жеңу, азаптар мен талқыларды өту суреттеледі. Алматы қаласының сәулетті, шаһардың болашақ өсу өрістері жөніндегі жазушының көкейіндегі ойлары, ізгілікті армандары сәулетшілер аузымен айтылатын диалог, монологтарда айқын ашылады. Сюжет құруда трагедиялық қателік, адасу принциптерін қолданып, көркемдік барлау жасаған жазушы ізденісі негізінен сәтті шыққанын айту керек.

Өнер интеллигенциясының тағдырына І. Есенберлин бірнеше роман арнады. "Қатерлі өткелде" заман көшіне ілесе алмаған ақын трагедиясы көрсетіледі. "Ғашықтарда" өмірдегі және өнердегі сұлулықты бірдей құшқан суретші ізденістері бейнеленеді. Ал автордың көзі тірісінде "Жұлдыз" журналына, "Жазушы" баспасына қолжазбасын тапсырып, бірақ жарияланғанын көре алмай кеткен шығармасы – "Аққу құстар қуанышы" романы. Бұл шығарманың да негізгі тақырыптық объектісі өнер адамдарының ортасы, оның ішінде әншілер, композиторлар, актерлер әлемі.

Қазақ прозасында шын мағынасындағы қалалық романдар сирек, шығармаларымыздың басым көпшілігіндегі оқиғалар ауылда, шырқағанда аудан орталығында өтеді. І. Есенберлиннің бүгінгі тұрмысымыздағы бейнелейтін соңғы романдарының бір ерекшелігі бұлардағы әрекет қалада, дәлірек айтқанда, республика астанасы – Алматыда өтеді. Соғыстан кейінгі Алматы көрінісі, қаланың сол тұстағы архитектуралық бітімі, табиғат жағдайлары романның алғашқы тарауларында дәл қалпында, нақты, сенімді суреттер арқылы беріледі. Романның оқиға жүйесінде деректі, белгілі өмірлік ситуациялар мен жағдайлар жатқанын көру қиынға соқпайды.

Тегінде Ілияс Есенберлин бір тақырыпқа шығарма жазар алдында арнаулы дайындық жасаған, объектіні жан-жақты зерттеп алып барып қалам тартқан қаламгер екендігін оның негізгі романдарының творчестволық тарихы айқын байқатады.

Кезінде филормония директоры қызметінде болған, көптеген ән текстерін жазған, қызмет бабында артистермен, композиторлармен, әншілермен қоян-қолтық араласып, олардың өнерпаздық сырына қанған, тұрмыстағы қиындықтарын көзімен көрген автордың қыруар роман тудырып, ысылған шағында, өзі дәл де терең білетін адамдардың тіршілігіне шығарма арнауы заңды әрі орынды әрекет еді.