Рымғали Нұрғали СӨЗ Өнерінің эстетикасы а ң д а т у

Бір ғана 1978 жылы: Есенберлиннің, Әлімқұловтың, Ақышевтің, Мұртазаевтың, Исабаевтың, Молдағалиев Жайсаңбектің, Сүндетовтің, Еділбаевтың, Досановтың, Әбдіхалықовтың, Сматаевтың, Өтесіновтің романдары жарияланған.

Тарихи, тарихи-ғұмырнамалық тақырыпқа арналған шығармалар жайлы пікір айтқанда, ең алдымен сарапқа түсетін проблеманың бірі - өмірлік материал мен көркемдік идеалдың диалектикасы, осы екі ортадағы органикалық бірлік мәселесі. Тұтастай автор фантазиясынан туған прототиптері болған күннің өзінде кісі танымастай етіп өзгертілген туындыларға қарағанда, дәлді, деректі негізі бар, кейіпкерлері ерекше белгілі болған, даңқты адамдар жөнінде жазылған шығармаларда жазушы аса сақ қарайтын жағдайлар өте көп.

Белгілі прозашы, көптеген кітаптардың авторы Жайсаңбек Молдағалиев замандастарымыз туралы әңгіме, хикаят, романдар жаза жүріп, ұзақ жылдар бойы халқымыздың ұлы перзенттердің бірі – Ыбырай Алтынсариннің өмірі мен шығармашылығын, тарихи қызметі мен тағдырын зерттеп, ескі қағаздар бетіне үңілді, архивтерге барды, көп кітап ақтарды. Солардың негізінде Алтынсарин өмірінен шығарма жаза бастады. Үзінділер бұрын жарияланған. Енді қолымызда “Алғашқы қоңырау” атты роман.

Шығарманың салған жерден көзге түсетін сапалы ерекшелігі – ықшамдылығында, прозада көп сөзділік, әсіресе, өмірбаяндық туындылардағы көр-жерді тізе берушілік есебінен көлем өсіру секілді кемшіліктен жазушы бойын аулақ салған. Суретке, детальға мән берген тұстарда автор ұтып кетіп отырады; юморға, әзіл-қалжыңға бейімділік бар.

Көз алдымызда отыздың үстіндегі Ыбырай, желкенін көтеріп, айдынға шығып, сахарада бұрын болмаған тың іс бастаған. Осы тұстағы әрекеттер, ерлікке пара-пар қимылдар расында да кең тынысты, мол оқиғалы, психологиялық-әлеуметтік шығарма арқауы болуға әбден лайық.

Ыбырайдың патша әкімдері, жергілікті жуандар, халық өкілдерімен қарым-қатынасын бейнелейтін бірнеше сюжет арналары бар. Рас, бұған дін иелері, әскери адамдармен қарым-қатынасты да қосуға болады. Әділін айту керек, төселген жазушы оқиға жүйелерін шашыратпай, тізгінді қатқыл тартып отырады. Әсіресе Тұрсынбай, Жанахмет әрекеттерін көрсететін тұстарда дара стильдік ерекшелікті көруге болады. Ықшамдау талаптары ерекше ескерілгендіктен болар, негізгі әрекеттер бекіністе, Ыбырай төңірегінде өтіп жатады.

Жинақы, жақсы ықыласпен жазылған туындыны оқып біткен соң, көңілде көп сұрақ, мол түйткіл қалады. Оның ең басты себебі – тарихтан белгілі ұлы Ыбырай бейнесін іздейсің. Қимылын, жүріс-тұрысын көргің келіп еді. Мінезіне, ішкі сырына назар салғың келіп еді. Сөйлеу тәсіліне, ойлау машығына қанықпақ болғансың.

Осылар кітапта бар ма? Егер қателессек жақсы-ақ болар еді, бірақ романда тарихи Ыбыраймен иықтас, деңгейлес тұратын әдеби бейне – Ыбырай образы жоқ. Өз тарапынан, автор атынан оқиғаларды баяндаған тұста, қатардағы персонаждарды суреттеуде жорғалап кететін жазушы, Ыбырай портретін сала бастағанда тосырқайды, тіпті шатқаяқтап кететін тұстары да мол. Жазушы, әсіресе, Ыбырайдың күрделі толғауларын беретін кезде олқылыққа ұрынады. Бұларды толғаулар – монологтар деу әділдікке жатпайды, асылы, ұзын-сонар сөздер десе, дәлірек. Ыбырайдың өз заманындағы зор эрудицияның адамы екендігі оның көптеген еңбектерінен, әсіресе зерттеулерінен көрініп тұрады. Осыны көркем шығармада қалай көрсету керек? Бұл ретте суреткерлік, шеберлік алға шықпақ. Өкінішке орай, Жайсаңбек Ыбырай сөздерін ұзақ-сонар лекцияға, ғылыми кітаптардан алынған цитаталарға айналдырып жібереді. Кейде тарихи дәлдік сақталмайды, бүгінгі оқымыстылар айтып жүрген, қазір белгілі болған жәйттер немесе арзан, оп-оңай, әркім білетін нәрселер үлкен шындық ретінде ұлы ағартушының аузына салынады (150-153-беттердегі Мұхаммед пайғамбардың, қазақтардың қайдан шыққандығы жөніндегі әңгімелер). Күні кеше ғана “Алдаспан” жинағында жарияланған өлеңді Ыбырай жатқа соғып тұр.

Отец Иоахим, Кривонос Пепельница, Фатен секілді кейіпкерлерді шұқшия суреттегеннен гөрі автор романның түп қазық қаһарманына басты назар аударғаны дұрыс еді. Шығарманың жалғасын жазар тұста біз айтқан пікірлер кәдеге асса, сөзіміздің өлмегені деп білер едік.

Әдебиетімізде қазір өнімді туындылар беріп жүрген қаламгерлердің шығармашылық тағдыры әр түрлі: біреулер жас күнінен қағазға шұқшиған, екіншілер өмірдің көптеген өткелін артқа тастап, жер ортасына келгенде, тіпті тоқтасқан шақта дертпен тең тіл өнерінің азабын мойындаған.

Рас, бәз біреулердің жазып жүргені өзі көрген, ішінде болған, ұзаса, естіген дүниелерді жамап-жасқап құрастырған естелік деңгейіндегі нәрселер. Прозаға соңғы он-он бес жылда араласқан бірнеше кітаптың авторы Зейтін Ақышев туындылары осы қатарда десек, әрине қиянат болар еді. Жазушының қазіргі ең күрделі, көлемді туындысы “Жаяу Мұса” романы. Осы аттас драмасы театрлар сахнасында талай рет қойылған болатын. Бір объектіні көп зерттеп, тиянақты туынды беру талабын қолдау керек.

Роман әрқайсысына жеке-жеке ат қойылған, он үш тараудан тұрады. Көлемді туындыдағы сюжет түзілісі негізінен, бір оқиғадан соң екінші оқиғаны қаузап отыратын хроникалық ретті сақтайды. Екінші сөзбен айтқанда, шығарма оқиғасы 94 жыл жасаған Жаяу Мұса өмірінің арнасымен дамиды. Осы қалып роман композициясын бір сарынды етіп шығарған. Шығармада ұзақ мерзім, әр түрлі тақырыптар, сан-аулан орталар, түрлі ұлттың өкілдері қамтылған, бірақ бұлар бір-бірімен күрделі байланыста емес; әр жерде, әр тұста жылт етіп көрініп отырады. Жаяу Мұсаның туған, өскен жері, аяғы басқан, көзі көрген атыраптар кітапта түгел қамтылған. Баянауыл, Қызылжар, Омбы, Түмен, Петербург, Польша, Алматы, Әулиеата, Шымкент – бәрі бар.

Қазақтың ХІХ ғасырдағы әлеуметтік өміріне, Ресеймен арадағы қарым-қатынасқа байланысты бұрынғы ұғымдарды кеңейте түсетін бірқыдыру суреттер, ел тұрмысына, этнографияға, әкімшілік-билеу тарихына қатысты мол мағлұматтар, қызықты деректер кездеседі.

Шығарманың басты кейіпкері Жаяу Мұса өмірі – дәл ХІХ ғасырда ешбір қазақ баласы бастан өткермеген сан алуан оқиғаларға, неше түрлі қиянаттарға толы, әрі ауыр, трагедиялық, әрі сұлу романтикалық өмір.

Жазушы сегіз қырлы, бір сырлы, бесаспап өнерпаздың тұлғасын, әдеби бейнесін жасауға көп күш жұмсағанын жоққа шығаруға болмайды. Әсіресе, басты кейіпкерді әлеуметтік тартыста, қат-қабат орталарда бейнелеу талаптары ескерілген кезде, көркемдік олжалар бар. Психологиялық суреттен қол үзіп, жадағай оқиға қуып, құрғақ, тұтқыр баяндауға түсіп кеткен кездерде шығарма әлсіреп қоя береді.

Жаяу Мұса – ең алдымен өнер адамы, халқының тарихына сұлу, сырлы, жігерлі, асқақ әндерімен кірген тұлға. Сондықтан, романда өнер психологиясына терең мән берілмегендігі, махаббат сырларының шолақ қайырылғандығы қынжылтады.

Баршаға аян бір фактіні тағы қайталайық. Абай Құнанбаев некесін қидырып үш әйел алған адам, соңғы қосағы – Оспанның жесірі – Еркежан. Осы жағдай әйгілі эпопеяда жоқ. Назар аударып қарай бастасаңыз, Әуезов романында өмірде болған көптеген оқиғалардың өзгертілгендігін, кісі аттарының алмастырылғанын, біреудің басынан өткен нәрсенің екінші біреуге көшірілгендігін, қысқасы, автор тұрғысынан өмірлік материалдың екшелгендігін, сұрыпталғандығын көреміз. Өнерде қатал билік жүргізетін типтендіру заңы бар бұл жерде, эстетикалық идеал, дүниетаным талаптарын да осыған қосыңыз. Себебі, әрқашанда да натуралистік, фактографиялық дәлдіктен гөрі, реалистік, көркемдік шындық жоғары тұрмақ, - бұл өнерге етене құбылыс.

Шығарма идеясына, эстетикалық нысанаға әбден қажет болып әкетіп бара жатса, мұндай түйткілдерді “Оянған өлкедегідей” астарлап, ишарамен де жеткізуге болатын еді ғой.

Жалпы ұлттық деңгейге көтерілген ерлерге дау жоқ, оларды пышақ үстінен бөліскендей етіп, әркім иемденіп, сырға тағып қойғандықтан, әйтеуір оңай жол осы-ау дегендей, әрбір ауылдың пәленшекең-түгеншекеңдерінің ғұмырын түрткінектей бастағандар да бар.

Әділі керек, Шерхан Мұртазаевтың “Қызыл жебе” романын күдікпен қолға алдық. Әуелгі күдік – шығарма объектісіне байланысты туған. Мұхтар Әуезовтің “Қараш-қараш оқиғасы” хикаятының өмірлік материалын берген адам белгілі мемлекет қайраткері – Тұрар Рысқұловтың өзі екендігі көпшілікке жақсы мәлім факті. Өткен уақиғалар әлі де елдің санасынан кете қоймағандықтан тартысқа қатысқан адамдар, олардың ұрпақтары тірі болғандықтан, ең бастысы, деректі дүниелердің шырмауында қалып қоймай, суреткерлік қиялға еркіндік беру үшін көркем бейнелердің сомдап шығару, эстетикалық әсерді молайту мақсатымен Әуезов көп нәрселерді саналы түрде өзгерткен ғой, содан барып Рысқұл – Бақтығұл, Саймасай – Жарасбай делініп, Түрген болысы – Бүрген болысы делініп алынған. Қырғыз режиссері Болат Шамшиев хикаят негізінде қызықты фильм түсірді, қазақ жазушысы Қалихан Ысқақов хикаят негізінде тартымды пьеса жазды.

Енді тағы бір қазақ жазушысы бұрын Әуезов қалам тартқан тақырыпқа барып, роман жазып отыр. Күдіктенбегенде қайтерсің.

Әуезов хикаяты: “Оқуға ұғымды, ерекше талапты момын қара бала болашақ заманның белгісіз бір жарығына осы абақты ішінде сенген көңілмен күн санап ержетіп келе жатты”, - деген жолдармен аяқталса, Мұртазаев романы:

“Түрме әкімшілігі айламызды асырдық деп ойлайды” деген жолдармен басталады. Камерадағы қазақ Рысқұл, екінші тұтқын орыс Александр Бронников. Абақты басшылары бұл екеуі бірін-бірі түтіп жеп қояды деп есептеген.

Роман оқиғасы осындай ұтымды, психологиялық ситуациядан сабақталған. Камерада үшінші адам және бар, күндіз ат айдап, кешке абақтыға келіп жататын сорлы бала – Тұрар.

Шығарманың композициялық құрылымында оқырман назарын суытпай тартып отыру үшін сәтімен алынған жүйе бар: түрме сценаларымен, Рысқұлдың Бронниковке немесе Тұрарға айтқан әңгімесі ретінде берілетін сценалар кезектесіп отырады; 13 тараудың әрқайсысы іштей шағын көріністерге жіктелген. Романның жалпы материалындағы деректілікпен қоса, өзгеріссіз алынған сот, түрме архивтерінде сақталған документтер: арыздар, қатынастар, тұтқын кескіндемесі – осылардың барлығы көркем детальдің қызметін атқарып тұр.

Әуезов дәстүрі, Әуезов хикаятының идеялық-эстетикалық жалпы ықпалымен қоса, романның тіл кестесінен, стиль ерекшелігінен “Қараш-қараш оқиғасының” сарынын байқау қиын емес. Рысқұл – Саймасай желісі Бақтығұл – Жарасбай желісінің жаңа бір варианты. Мұртазаев тыңнан тапқан, сәтті олжа – “Қызыл жебе” деп аталатын бәйге аттың желісі. Дұшпанын мұқату үшін Саймасай осы жүйрікті Рысқұлға ұрлатып әкеп, бауыздап тастайды. Осы тұстағы Рысқұл сезімдері реалистікпен бейнеленген. Рысқұл – Дауылбай арасындағы тартыс әйгілі хикаятта жоқ, тыңнан қосылған, сәтімен бейнеленген, әлеуметтік астары қалың сюжет.

Романның көркемдік қуатын өсіріп тұрған компоненттер ретінде пейзаж, образ-символ, деталь, ой ағымы екендігін айту дұрыс. Елес, түс сценалары да реалистік мақсат үшін қолданылған.

Бірінші кітапта есте қалардай қайрат-қажырымен, қиын тағдырымен көрінген басты кейіпкер, сөз жоқ, Рысқұл. Бала Тұрар өсіп келе жатыр, кекпен, намыспен суарылған Рысқұлға ықпал еткен, Тұрардың сауатын ашқан социал-демократ Бронников бейнесі жанды, әсерлі тұлғадан гөрі схемаға, штампқа жақын. Оның сөздерінде түрмеде жатқан, ширыққан күрескердің лебізі аз, жеңіл үгіт, саяси хабарлама секілді. Сурет, бейне талаптарын ұмытқан шақта, роман әсері солғындап кетеді. Приходько отбасы да тап басып, дәл суреттеліп отырған жоқ.

Келте қайырып, шолақ түю дағдысы да әр жерден қылаң береді.

Тарихи тақырыпқа арналған – қалайда тоқталмай, назар аудармай өтуге болмайтын шығарманың бірі – Софы Сматаевтың “Елім-ай” романы.

Бұл – бір тарихи адам, үлкен қайраткер, өнерпаз қолбасшы туралы емес, халық тарихында “Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама” деген атпен, қаралы, қанды оқиғалармен белгілі болған кезең туралы шығарма.

Құптарлық қадам, автор тарихи оқиғалар өткен жерлерді түгел аралап көрген: объектіге қатысы бар еңбектерді, архив материалдарын мүмкіндігінше қалдырмай зерттеген: фольклордағы, эпостағы сарындар, идеялар, материалдар кәдеге асқан.

Сонымен, бірінші ескеретін нәрсе “Елім-ай” романының тарихи негіздері хроникаларға, қазақ шежірелеріне, ғылымның беделді зерттеулеріне сүйеніп жазылған. Оқиға ұзақ мерзімді, кең атырапты қамтитын болғандықтан сюжет құрылысында панорамалық, мозаикалық сипат бар. Осы ерекшелік кемшілікке де ұрындырады: жеке эпизодтардың басы бірікпей, ыдырап, жан-жаққа тартып тұрған жерлері мол. Әдебиетімізде эпостан бастап қалыптасқан қалмақтарды жағымсыз сипатта бейнелеу дәстүрін Сматаев бұзған. Орталық Азияны ежелден мекен еткен қалмақтар дегеніміз кім, дәстүрлері қандай, әлеуметтік құрылымның ерекшеліктері, билік үшін болып жатқан шайқастар, қазақ даласына селдей қаптап құйылудың объективті, субъективті себептері – осының баршасын әділдікпен, бұрмаламай интернационалдық рухта бейнелеп беруді жазушының табысы санаймыз.

Романда, негізінен, лексикасы бай, оралымды, шұрайлы тіл бар: фольклор әсері, жыраулар, билер поэтикасының ықпалы сезіледі. Жазушыны сақтандыратын нәрсе ол әсіре қызылға, дыбыс, әуез қуушылыққа тіпті құмар. Проза үшін басты шарттардың бірі – деталь, көріктілік қой, бейнелеу орнына – баяндау, суреттеу орнына – сөз сапыртып қою секілді көркемдік олқылықтар көп.

Рас, билер, шешендер, хандар, батырлардың сөздік сипаттамаларынан дәуір тынысы сезіледі. Сөздік қорда, толғау – биліктің құрылысында, логика – жүйеде айырмашылық жоқ.

Жоңғар шапқыншылығы кезінде жасалған жауыздықтарды бейнелеуде автор трагизм категориясын терең байыптамай натуралистік, жалаңаш суреттерді көбейтіп жібереді.

Жас ұрпақты патриотизм, интернационализм рухында тәрбиелеуге ықпал ететін, халықтың өткен тарихынан көп мағлұмат беретін күрделі роман жазуға талпынған қаламгер қадамын құптай отырып, біз оның алдына биік идеялық-эстетикалық, көркемдік-бейнелік қатал талаптар қоюымыз керек.

Қазіргі әлем әдебиетіндегі көптің аузына ілінген “Отель”, “Аэропорт” секілді романдардың басты ерекшелігі – жазушының алған нысанын бүге-шігесіне дейін, қарынның қырындысына дейін білуі. Артур Хейли баяғы Эмиль Золя салған жолмен жаңа шығарма жазарда болашақ кейіпкерлер істейтін өндірістің технологиясын, кәсіптің ерекшеліктерін бел шешіп, білек сыбанып зерттейді екен. “Аумақ”, “Оңтүстік Америка варианты” романдарын жазған орыс жазушылары Олег Куваев, Сергей Залыгиндер көп уақыттары өндірісте өткен инженерлер.

Бізде инженер дипломы бар жазушы жігіттеріміз болғанымен, олардың өндірісте ұзақ жыл тұрақтағаны, жұмысшы тақырыбын қаламына үзілмес арқау еткендері жоқтың қасы.

Жеке басы, тағдырының өзі айрықша қызық, кезінде белгілі мұнайшы болған, әсіресе, “Сынақ” атты телефильмнен кейін даңқы жайылған қайратты адам Рахмет Өтесінов жұмысшылар өмірінен роман жазады деп кім ойлаған.

Бұрын көркем әдебиетте есімі белгісіз адамның тырнақ алдысында қандай сапа, қандай ерекшеліктер, қандай қасиеттер бар?

Бірден айтқан жөн болады, бұл естелік, эскиз үлгісінде емес, прозаның жанрлық талаптарын ескеріп жазылған шығарма, әрине, материалдың ғұмырнамалық негізі, документтік астары сезіліп отырады. Мұны оқиғаны хронологиялық ретпен баяндайтын сюжет түзілісінің өзі көрсетіп тұр. Әрқайсысына ат берілген жеке тараулар да шағын – қайырылатын шоғыр оқиға, әрекет бар. Әрине, жанрды хикаят деп көрсетсе де болатын еді.

Автор өндіріс технологиясын, нақты кәсіптік істерді жақсы білумен бірге персонаждарды іріктеп алған. Әкелі-балалы Далабай мен Кенбай – екеуі бірдей мұнайшы. Әке – кәнігі, байырғы жұмысшы, ұлы – Москвада мұнай институтын бітіріп келген инженер. Далабай мінезі табиғи, оның сөздерінен өмірдің көп белесінен өткен, көшелі адамның тұлғасы танылады.

Мұнай кәсіпшілігінің өзіне тән құбылыстар, өндірістік тартыстар шығармада сенімді көрсетіледі, өндіріске байланысты терминдердің қолданылуын жатырқауға болмайды, солардың бірқыдыруына түсінік бере кету керек еді. Өндірісте алғашқы адымы сәтті болған Кенбай енді Маңқыстау мұнайын барлаушылар қатарына аттанады. Шығармада Айбибі мен Кенбай арасындағы махаббат хикаясы солғын баяндалған, кітаптың “Айтылмаған ән” аты да шығарма болмысынан шығып тұрған жоқ.

Халқымыздың рухани дәулетіне эстетикалық жаңа байлық, мол қазына қосып, елінің махаббатына бөленіп, көзі тірісінде-ақ аты аңызға айналып, туындылары тұғырға көтерілген қазақ әдебиетіндегі ардақты есімдердің бірі – Ілияс Есенберлин екендігі қазір көпшілікке аян шындық.

ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетіне тән айрықша құбылыстың бірі талантты жазушыларымыз алғашқы шығармаларымен-ақ тез танылып кетті: Мағжан, Жүсіпбек, Сәкен, Бейімбет, Мұхтар, Сәбит, Ғабит, Саттар, Әбділда, Мұқаметжан, Қасым отызға жетпей күллі қазаққа мәшһүр болды, Әбдіжәміл, Тахауй, Сафуан, Зейнолла қырыққа дейін,, Қалихан, Сайын отызында прозашы ретінде мойындалды.

Ілияс Есенберлиннің әдеби тағдыры бұралаң еді. Көптеген қазақ жазушылары филологиялық журналистік білім алып, баспасөзде және жеке шығармашылықта қатар қалам тартатын.

Әке-шешеден ерте айырылып, жетімдік тауқыметін кешіп, балалар үйінде тәрбиеленіп, тау-кен институтын бітіріп, инженер болған маман қатты жараланып, соғыстан ерте оралған. Орталық партия комитетінде, филармонияда, шахтада істеген. 1951-53 жылдары сотталып, түрмеге қамалған. Бір жазушы естелігінде Есенберлиннің сотталғанын кекесінмен, табалағандай сыңайда сөз етті. Жасырын ештеңе де жоқ, филармония директоры қызметінде жүргенде қаржыны орынсыз жұмсағаны үшін деген айыппен сотталған. Бұл - әрине сылтау. Сол кезде Қазақстанда тағы репрессия бас көтеріп: Е.Бекмаханов, Е.Ысмайылов, Қ.Жұмалиев, Қ.Мұхаметханов, Б.Сүлейменов сотталған; М.Әуезов, Қ.Сәтбаев, Б.Кенжебаев жұмыстан шығарылып қудаланған. Есенберлиннің сотталуын да осы науқанның кесепаты деп түсіну керек. Түрмеден қайтып келген соң барар жер, басар тау таба алмай, қиналып, түңілген, бала-шағасының шәй-суына бес-он тиын таба алмай, жоқшылық көрген кездері де болған, кейін киностудияда, баспада, Жазушылар Одағында қызмет етті.

Поэзия саласындағы «Сұлтан», «Айша», «Адамгершілік туралы жыр», «Біржан сал трагедиясы», «Большевик туралы поэма» сияқты шығармалары әдебиетте жаңа сөз айта алған жоқ. Прозадағы «Өзен жағасында», «Толқиды Есіл», «Адам туралы ән» секілді ізденістерді де қатардағы шығармалардың бірі еді. Пьеса да, сценарий де жазған. Бәрібір көптің бірі болып қала берді. Жиналыс, пленум, құрылтайда біреу сыналса, Есенберлин сыналатын. Сөйтіп жүріп жер орта жасқа келген.

Елуден аса бере нағыз Есенберлин басталды. Роман артынан роман. Бірін-бірі қайталамайды. Жаңа сюжет, жаңа композиция, жаңа идея. Бәрі жаңа. Оқырман ықыласы көл-көсір. Бірақ жазушылар тарапынан мойындалу оңайға түскен жоқ. Алдымен Сәбиттен басқасы саусақпен санардай ғана күрделі шығарма жазып, классик атанған ағалары жандарына жақындатпады, бірді-екілі туындымен даңқтары шыққан құрдастары, соғысқа барып келген тағдырластары қолдау былай тұрсын, күндестікпен уланып, аяғынан шалып, зиян келтіріп, мүлде дұшпан болып кетті; тек кейінгі буын, өзінен бір мүшел, екі мүшел кішілерден жақсылық көрді, олар шығармаларға материал жинауға көмектесті, қолжазбаларын редакциялауға қатысты, талқылауларда қолдады, кітаптарын насихаттады, әділ бағасын берді.

Сырттай жұпыны, шашы ерте ағарған, жүріс-тұрысы сылбыр, мінбеге шықса, ел-жұртты аузына қарататын шешен де емес, мойылдай қап-қара екі көзі ерекше есте қалады. Өмірдің көп өткелегінде алла берген асыл қуат, зор рухты жоғалтпай, елудің белінде қайратына мінген Ілияс кезекті шығармасын жазу үстінде жан алып, жан берді. Оны жариялау үшін аянбай күресті. Өзіне дұшпандық жасағандарды да аяған жоқ, қажет болса, олардың жолына кесе көлденең жатып алды. Жақсылық істегендердің еңбегін еселеп қайтарды. Әсіресе жас қаламгерлерді демеді, үй алуға көмектесті, кітабын шығарды, қызметке орналастырды. Достыққа адалдығының мысалы ретінде Қапан Сатыбалдиннің 4 томдығын бастыруы, Әзілхан Нұршайықов романының орысша аудармасына көмектесуін айтуға болады. Ілияс адамдарды екі топқа бөліп қарайтын, олар – қазаққа қызмет ететіндер және қазаққа қызмет етпейтіндер. Бөлудің басқа түрін қабылдаған жоқ.

Сөйтіп, елуден асқан кезден бастап, он бес жылдай уақыт ішінде қауырт та өнімді еңбек еткен Ілияс Есенберлин қазақ әдебиетінің тарихындағы талантты романдар шоғырының авторы болып қалды.

Өз қолында үлкен билік болған күндердің өзінде (Баспа директоры, Жазушылар Одағының екінші хатшысы) Ілияс романдарының бірде-біреуі айтыс-талқысыз, дау-дамайсыз, кедергі-бөгетсіз, тиым-тоқтаусыз шығып көрген емес. Сары тіс ағалары, үзеңгілес қатарластары, бота тірсек інілерінің жазылмаған кітаптарының жоспары мақталып, бүгін біткен қолжазба, ертең шығып жатқанда, мұның жаңа дүниесі ең алдымен Жазушылар Одағының әртүрлі пиғылдағы, сан алуан талғам иелерінің ортасына салынып, орынды-орынсыз пікір айтылып, әр тарт, бері тарт тәжікеден кейін қайтадан Баспасөз комитеті, Орталық партия комитеті, Қауіпсіздік комитеті дегендердің қысымына түсіп, одан Мәскеу шешімін күтіп, ақырында жасырын сарапшылар айтқан талаптарды орындап болғаннан кейін ғана басылуға мүмкіндік алатын. Алғашқы талқы, тартыс додасына қатыса алмай қалған коммунистік мұраттар мен кеңестік идеология талаптарына өздерін адал қызметші санайтын кейбір ғалымдар (олардың ішінде академиктер мен профессорлар бар), белгілі қаламгерлер (олардың ішінде лауреаттармен, халық жазушылары бар), Ілиястың жаңа романындағы ұлтшылдық, қазақ тарихын мадақтау, эротизм, тың игеруге қарсылық, алаш қозғалысын дәріптеу секілді жат идеялар бар екенін айтып, шығарманы бастырған мекемені айыптап, кітапқа тиым салып, жинап алып жойып жіберу қажет деген талап қойған кездер аз емес.

Мұндай айыптау мен қаралаудың ашық баспасөз бетіне шыққан күндері де бар.

Бір шығарма тұсында ғана емес, барлық жаңа шығармасын бастыру үшін жазушы көрген қиындық оларды орысшаға аудару, жариялау кезінде тағы қайталанатын. Адам көтеруі қиын мұндай рухани дерттен оқырман махаббаты ғана емдеуші еді. Әр нәрсенің шегі бар. Талант қайраты қожырамаған, бірнеше романдар циклін ойластырып қойған қаламгердің жүрегіне жетімдіктен, соғыстан, түрмеден, әр шығармасын жазу, бастырту, аударту кезіндегі қиындықтан түскен жан жарасы оны алпыс сегіз жасында дүниеден оқыстан алып кетті.

"Алмас қылыш" романы – Ілияс Есенберлиннің әйгілі "Көшпенділер" тарихи трилогиясының бір бөлімі. ХІV-ХV ғасырдағы оқиғалар, әлеуметтік қақтығыстар, жаугершілік, қазақ хандығының құрылуы суреттеледі.

Бұл шығарманы тұңғыш рет 1971 жылы "Жазушы" баспасы басып шығарды. Халық өмірінің терең шындығын дәлді деректер, шежіре, аңыз, эпос материалдарына, белгілі қайраткерлер, батырлар, билер өміріне сүйене отырып, көркем бейнелер арқылы ашқан күрделі туындыны қалың оқырман жақсы қабылдады. Роман туралы баспасөзде көптеген пікірлер айтылды, ондаған рецензилар, мақалалар жазылды. (Роман қаһарманы – халық. Семей таңы. 1976, 26.02; Тарихи роман және "Алмас қылыш", Қазақ әдебиеті, 1971, 19.ХІ; Тарихи шындық бұрмаланбасын. Социалистік Қазақстан, 1972, 16.04; "Алмас қылыш". Коммунизм нұры, 1971, 11ХІІ т.б.)

Екінші рет "Алмас қылыш" романы "Көшпенділер" трилогиясының бірінші кітабы ретінде "Жазушы" баспасынан 1976 жылы алпыс мың дана болып баслып шықты.

"Алмас қылыш" романы "Заговоренный меч" деген атпен Москваның "Молодая гвардия" баспасы жүз мың дана етіп, 1974 жылы жариялады. Аударған жазушы Морис Симашко, алғы сөзін жазған академик Әлкей Марғұлан.

Екінші рет "Алмас қылыш" романы "Кочевники" деген атпен "Советский писатель" баспасынан жүз мың дана болып 1978 жылы орыс тілінде жарияланған тарихи трилогияның бірінші кітабы ретінде "Алмас қылыш" романы Москвада үшінші рет басылды. Алғы сөзін жазушы Әнуар Әлімжанов, соңғы сөзін академик Әлкей Марғұлан жазған.

"Жанталас" романы – "Көшпенділер" тарихи трилогиясының екінші бөлімі. Негізінен ХVІІІ ғ. Қазақстандағы әлеуметтік-қоғамдық тартыстар, халық басынан өткен сан алуан оқиғалар бейнеленеді. Абылай хан, Бұқар жырау тектес тарихи қайраткерлер образы жасалған. Роман тұңғыш рет 1974 жылы "Жазушы" баспасынан шықты. Шығарма туралы мерзімді баспасөз бетінде көптеген материалдар жарияланды. (Халықтың көркем тарихы. Қазақ әдебиеті, 1974, 12.ІV; "Жанталас". Көкшетау правдасы. 1974, 21.ІІІ; Тарих және тарихи шығарма. Коммунизм нұры, 1974, 14. VІ; "Жанталас" жайлы сыр, Орталық Қазақстан, 1978, 16.ІІ., ІІ т.б.).

Роман орыс тілінде тұңғыш рет "Простор" журналының 1973 жылғы 7, 8, 10 сандарында "Отчаяние" деген атпен басылды. Аударған жазушы Морис Симашко. Москваның "Известия" баспасы "Дружба народов" кітапханасы сериясымен "Жанталас" романын 1974 жылы шығарды.