Рымғали Нұрғали СӨЗ Өнерінің эстетикасы а ң д а т у

Романда кейіпкерлер саны онша көп емес, негізгі әрекетке қатынасатындар: композитор Ержан, әншілер – Алмагүл, Бірлән, Сырым, Ханшайым. Шығармада бірнеше сюжеттік буын қатар өріледі. Олар бірін-бірі толықтырып, кейде тереңдетіп отырады; әр түрлі сарын-әуездер, түптеп келгенде, негізгі ырғаққа бағынады. Негізгі кейіпкерлерді оқырманға алғаш таныстырғанда автор оларға психологиялық мінездеме береді. Орнымен, сәтімен қолданылған бұл жазушылық тәсіл романның композициясын ширата түскен. Басты кейіпкердің бірі – композитор Ержан Есентаев жақсы шығармаларымен танылып, енді атағы шыға бастаған тұста өмірдің жаңа сынына түседі. Нұрғазы, Ерғазы есімді егіз ұлын бағып, мұның тілеуін тілеп өмір сүріп отырған момын әйелі Жәмиладан суынған композитор жас сұлу, әнші алмагүлге ғашық болады. Жазушы бұл ситуацияда қазақтың дәстүрін ұстанған, шаңырақтың есендігі, босағаның бүтіндігі үшін, бала-шағаның қамы жолында жастығын, жар қызығын, тіпті өзін түгелдей құрбандыққа беретін байсалды, шыдамды, көнтерлі аналардың бейнесін еске түсіретін, ашуды ақылға, сезімді сабырға жеңдірген қазіргі қазақ әйелінің ұстамды образын жасайды. Ерінің басқа әйелмен курортқа кетіп бара жатқанын көре тұра, арадағы қызылкөздер түртпектеп, сөз жүргізгеніне, әр түрлі мекемелерге барып арыз айту жөнінде емеурін білдіргеніне қарамастан, былқ етпеген Жәмиланы сезімсіз, қытықсыз, намыссыз адам деп айтуға аузымыз бармайды. Естілігіне, мінез байлығына разы болсын. Адалынан беріліп, күйеуі жолында өзін құрбан еткен әйелдің опасыздық көрген кездегі трагедиялық жағдайы бейнеленеді. Тұңғиық көздері тұнжырап, қайғысын сыртқа білдірмей, егіз ұлды тәрбиелеп өсіруге қалған ғұмырын арнағандай ішкі серті бар.

Жас әнші, сұлу келіншек ғашық болып қосылған талантты композитор талай уақытқа дейін жарсыз қалған әйел, әкесіз қалған баланың панасыз халін, жетім күйін, жүдеген көңілін ойдан мүлде шығарып, ләззат рахатына бөленеді; осындай көтеріңкі көңілмен жүргенде, қуаныш, махаббат, жастық туралы әндердің бірінің артынан бірі туып жатуы заңды еді. Арада жылдар өтеді. Алмагүлден бала көрмеген Ержан Жәмиладан туған ұлдарын сағынады. Жастай тастап кеткен әкеге егіз ұл тез суынған, өкпе емес, ашу, ыза секілді қабақ танытады. Тек өзін, атақ-даңқын күйттеген тәкаппар әнші Алмагүл кемшіліктері бұрынғыдан да асқынған; өнерпаздық дағдарыста жүрген, жаны күйзелген композитор күйеуіне қол ұшын беріп, тығырықтан құтқарар, жан бұл емес. Талғамы шамалы топтың көңілінен шығатын желкілдеген, ырғақ билеген, эстрадалық аз күндік ғұмыры бар әндер айтып, қол шапалақтау естігеніне мәз. Әйелінің репертуарына ғана арналған жеңіл-желпі ән шығарудан аса алмай қалған композитор ержан қиналады, жаңа өрістерді таба алмай творчестволық азапқа түседі.

Мұндай қиналыстар екінші бір кейіпкер – опера әншісі бірлән басында да бар. Бірақ оның тағдыры жылы ұя, сүйген жарын тастап, жаңа рахат таппақ болып адасқан Ержан тағдырынан күрделірек, дәлірек айтқанда, аянышты , қайғылы.

Жазушы Бәрлән образы арқылы тұрмыстың небір соққылыларын көрсе де мойымаған, қандай қиын жағдай болса да, өнерді бірінші қатарға қойып, табиғат берген асыл сый – талант, қабілет, дарын атты қасиетті аяқ асты етпей, халық игілігіне жаратуға күш салған, қажырлы, табанды адамның, үлкен жүректі, зор сезімді әйелдің бейнесін жасау талабын іске асырған.

Бала күннен бірге өсіп, біте қайнаған, жастай қосылған алғашқы күйеуі сақа қоңыр төбел адам болғанмен, келе-келе Бірләнді өнерге қимай әр түрлі спектакльдерде жұптасып ойнайтын еркек актерлерге дәлелсіз теліп, ақыры жан-дүниесін қызғаныштың қызыл оты өртеп, адамгершіліктен кетеді де, айқай-шу, дау-жанжал шығаруды бастаған, оның аяғы ұрыс-керіске, тіпті ұрып-соғуға, күнәсіз жәбірлеуге ұласқан. Осындай азапта жүрген Бірләннің сұлу жігіт, талантты әнші атағы енді көтеріле бастаған жас пері Сырым Ивановпен танысу, жақындасу, табысу сәттерін жазушы психологиялық тұрғыдан сенімді бейнелейді. Бұл қатынастар бойдақ сырым үшін еш нәрсеге міндеттемейтін, өз жайлауын табу жолындағы бір қоналқы бекет секілді ғана, ал Бірлән үшін сынған ерді жамайтын, жаралы жүректі емдейтін, бұзылған ұяны бүтіндейтін – үйленуге апаратын жол секілді.

Автор дарындылық пен дарынсыздық шарпысуын, Моцарт пен Сальери мотивін: таланттың жүдеу, азу себептерін, өнердің көркею шарттарын нақты тағдырлар, жеке адамдардың бейнелері арқылы көрсетпек болған. Осы реттен келгенде, талай өнерпаздарды мезгілсіз құрқан, тіпті олардың түбіне жетер кесірдің бірі - ішімдікке салыну кесапатын жазушы Сырым образы арқылы ашады. Табиғат сұлу мүсін, әдемі көрік, әуезді әсем дауыс берген Сырым өз бойындағы талантын таза сақтап, күте білетін адам емес, әр түрлі нәрсеге еліктеген, басқалардың ықпалына оңай түсетін, жеңіл мінезді жігіт.Суйіспеншілік сезімге де жауапты қарамайды, әйелдермен қалай оңай танысып, табысса, солай оңай ажырасады. Ол үшін қайғырып та жатқан жоқ. Сабырлы, ақылды әнші қыз Ханшайым Сырымға күйеуге шыққан күннен бастап азапты дерт – ішкілікпен күреседі. Шығарманың бұл жәйттерді бейнелейтін тұстарында автордың этикалық, адамгершілік мұраттары айқын көрінеді; жарына шын берілген әйелдің қандай ауыр қорлыққа , мазаққа шыдайтыны суреттеледі, түбінде зілді сырқатты жылы жүрек, аялы алақан жеңетінін уағыздайды.

Тұрмыс соққысынан, семья талқысынан, ішкілік кесапатынан арылып, қайтадан түлеп, жаңғырып, өрлеп өскен үш өнерпаз – композитор Ержан, опера әншілері Бірлан мен Сырымның үлкен дарынының күшімен көрерменді тебіренткен "Арман" операсының тууын, дайындалуын, сахнада қойылуын жазушы шабытпен жазады. Өмірлік шындық пен көркемдік шындықтың қабысуы тиянақты бейнеленеді. Аңқау жас Бибішті қолына түсірген әккі махмұдтың тас жүректігі, адам аямас қаталдығы кісі шошытады. Бұрын қазақ ортасында кездеспеген көз көріп, құлақ естімеген жайтқа баруы, өгей де болса асырап, бағып-қағып өсірген шешесі – Бірләнмен көңіл қосып жүруі, ақыры қызы Бибішке үйленіп, басқа қалаға көшіп кетуі – адамгершілік нормаларды аттап кеткен, рухани азғынның кескінін танытады. Бұл ситуацияға біреулер иланса, екінші біреулер сенбеуі мүмкін. Әрине, автор, көзі тірі болса, әр түрлі үлкенді-кішілі өзгерістер жасау, редакциялау жөнінде пікір айтуға болар еді. Өкінішке қарай, әдебиетіміздің қара нары, еңбек торысы қазір ортамызда жоқ.

1982 жылы қаңтар айының ішінде Мәскеу түбіндегі Малеевка деген жердегі Жазушылардың шығармашылық үйінде әдебиетші Сейіт Қасқабасов екеуміз бір жағынан демалып, шаңғы теуіп, екінші жағынан түртінектеп бірдеңе жазған болып жатыр едік. Бір күні асханада кешкі тамақ үстінде:

- Жаман қазақтар, халдарың қалай? – деп бір жүзі таныс адам біздің столға келді. Енді таныдым – башқұрттың әйгілі ақыны – Мұстай Кәрім. Қолма-қол жауап та айтылып қалды.

- Шүкір, жаман башқұрт аға, - дедім. Мұстай күліп жіберді.

- Менің жаман қазақ деуімнің себебі бар. Ал сен неге башқұртты жаман дейсің?

- Барымтаға қарымта жасағанымыз ғой.

- Ә, солай ма? Мен Мәскеуден өте қатты ренжіп қайттым, - деп түсін суыта бастады. – Сендерге айтпасам болмас, ішіме сиятын емес. Мен қазақтарды, Қазақстанды ерекше сүйемін. Түрік әлемінде кеңдікті, молдықты, бұрынғыны сақтап қалған алтын бесік деп қадірлеймін. Көптеген ақын достарым бар: Сырбай, Жұбан. Алматыда да талай рет болдым. Хош. Осы күндерде мен қазақтардан бұрын күтпеген бір мінез көріп шошыдым. Лениндік сыйлықтар комитетінде мен мүшемін. Соның соңғы талқылауына грузин Нодар Думбадзе мен қазақ Ілияс Есенберлин романдары түсті. Екеуін де оқыдым. Нодардікі – бүгінгі заманды айтқан жұқалтаяң шығарма, Ілиястікі – мыңжылдық халық тарихын толғаған туынды. Нодарды жақтап Грузиядан бір вагон қолдау келді; Ілиясты қаралап Қазақстаннан бір вагон балағат келді. Ең соңында Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің идеологиялық хатшысы қол қойған "Есенберлин шығармаларында халықтар достығына, советтік идеяға қарсы сарындар бар" деген хат бәрін құртты. Лениндік сыйлықты алып тұрған жерінен Ілияс Есенберлинді қазақтар жабылып құлатты. Менің осыған ішім күйіп кетті. Жігіттер, қазақ жаман дегенім сол үшін еді. Қайтып алдым ол сөзді. Бірақ айтыңдаршы, Ілияс қазаққа не қиянат жасап еді?

Башқұрт ақыны Мұстай Кәрімнің сол сәттегі жан ашуына медет боларлық сөз таба алмай, Сейіт екеуміз жерге қарадық.

Кейін дастарқан басында, сейілде жүргенде ауыр сұрақтың жауабын беруге тырысқан едік.

Ілияс Есенберлин - әдебиетке соғыстан кейін келген буынның өкілі. Оның алғашқы 15-20 жыл ішінде, шығармашылық сапардың бастапқы кезінде жазған поэмалары, сценарийлері, драмалары, прозалық туындылары лайықты бағасын алған жоқ. Ол қатарлас қаламгерлер бірді-екілі шығармамен санатқа кіріп, тіпті кейбіреулері атақ-даңққа ие болып, кеуде тұстан орын алса, жиналыстарда, пленумдарда, съездерде, баспасөзде біреу сналса, Ілияс сыналатын, "кім жаман – Ілияс жаман", "кім халтурщик – Ілияс халтурщик" дегенді қатардағы қалам иесінен бастап, Орталық Комитеттің хатшысына дейін айтқандығы өтірік пе еді?" Сөйтіп ешкім көзге ілмей жүрген, можантопай жазушының "Айқас" деген романын жазып, оған аяқ астынан Мемлекеттік сыйлық алуы әуелде кездейсоқтық көрінді. Жоқ, кездейсоқтық емес екен. Қазіргі заман және тарихи тақырыпты тең , қатар арнада терең бейнелеген романдар түйдегі туа бастады. Зәру, күрделі проблемаларды толғаған қазақ әдебиетінде бұрын көтерілмеген реалистік, қуатты шығармалар оқырмандар арасында Ілияс есімін кең жайып жіберді. Ал "Қаһар" секілді роман халық санасында патриоттық төңкеріс жасады. Жалған схоластикалық талаптар мен догматтық мақсаттардың шылауында кетіп, жеке сөз бен сөйлем сұлулығы үшін бар қабілетін тауысып, бір жазғанын мың жазатын әурешілікке түспей адам тағдыры мен халық тарихын биік нысана еткен Ілияс романдары басқа тілдерге тез аударылып, өзге жұрттардың да ықылас-махаббатына бөленді.

Бұл жазушының өзін, тілектес достарын, ең бастысы, қалың оқырман қауымды қуантқанымен, кеше ғана қаламгер қауымның босағасында жүргендей автордың әдебиет төріне шығып кеткендей болғанын дырдай жазушылар көтере алмады. Жасыратын не бар, өзгелерді айтпағанда, көзі тірі классик – Ғабит Мүсіреповтің өзі "Қаһар" сияқты қуатты шығарманы мойындамады, тіпті қарсы шықты. Бірақ күн санап Ілияс феномені жалғаса берді. Роман артынан – роман. Даңқ үстіне – даңқ. Өсек-аян да ат-көпір: "Қайын атасы Хамза Жүсіпбековтен, алаш орда өкілдерінен қалған көп мұра бар екен, соны пайдаланатын көрінеді". "Әдеби негрлер – пәленшеке-түгеншеке жазып береді екен".

Осының бәрі - өтірік, бәрі – ғайбат, бәрі – жала!

Мен Ілияс Есенберлиннің он томдық шығармалар жинағын баспаға әзірлеу үстінде оның қаламгерлік лабораториясымен толық танысуға мүмкіндік алдым. Жазушы барлық шығармаларын өзі, қолымен жазып шыққан. Оны айтасыз, романдарының сөзбе-сөз (подстрочник) аудармасын түгелге жуық ерінбей-жалықпай, өзі жасаған. Олардың да қолжазбалары сақтаулы.

Ілияс Есенберлин ауызекі сөзге шорқақ, жүріс-тұрысы сылбыр көрінгенмен, мінезі берік, алған бетінен қайтпайтын, мақсат жолынан айнымайтын, ең бастысы ұлты үшін жанын шүберекке түйген, қалам қайратымен қазақ халқының бостандығы үшін арпалысқан, арыстан жүректі суреткер еді.

Мұстай Кәріммен қазір кездессем де, Ілияс Есенберлин туралы бұрын айтылған жауапты тағы қайталар едім деп ойлаймын.

Прозадағы қадамын “Ақбоз ат” романымен бастаған Тәкен Әлімқұлов қайтып эпикалық үлкен жанрға соқпап еді. Қарасөздегі оның негізгі тиянақтағаны - әңгіме, хикаят. Осы салада жазушы қазақ тұрмысын терең білетін, халық рухын шыншылдықпен бейнелейтін құнарлы, көркем, сұлу дүниелер жазды; шағын форманың белгілі шебері боп танылды; мұның үстіне сын-зерттеу саласындағы олжалары бір төбе.

Автордың екінші романы пышақ сыртындай ғана, “Ел мен жер” аталады. Жазушы жоспарында кең тынысты, көп кейіпкерлер, ұзақ уақыттарды, бірнеше буынның өмірін қамтитын күрделі, көлемді шығарма жасау мақсаты бар екендігін ұғу қиынға соқпайды.

Оқиға өтетін атырап – негізінен, Қаратау, Шу, Сарыарқаның оңтүстік аймақтары. Кеңес өкіметі орнаған, бірақ әлі кәмпеске болмаған, аумалы-төкпелі замандағы, ойпыл-тойпыл кезеңнің адамдарымен танысамыз. Негізгі тартыс, күрделі оқиғаға араласпағанмен, бірер эпизодта Сәкен Сейфуллин, ақын Шәді төре, күйші Сүгір Әлиев көрінеді.

Алғашқы кеңестік болыс Ноғайқұл Тораңғұлов мінезінде бұрынғы ауыл қазағының көптеген қылықтары бар, жаңа өзгерістер там-тұмдап кіре бастаған, әлі мойнына құрық түспеген бай Әріп, екі әйел алып басы пәлеге ұшыраған Зейнел-Нәби, милиция Тұрсынбай – бұлардың бір-бірінен кереғар айырмалары жоқ, әуелі тентек бала, әкесінен айырылған соң, қолма-қол ес кіре бастаған Шәукен шығарманың бұдан кейінгі салмағын арқалайтын басты тұлғаға айналады деп қарау керек.

Қазіргі күйінді біткен, аяқталған шығарма жоқ, роман енді басталып келеді: тұжырымды ойлар, салмақты пікірлер ең болмағанда, бірқыдыру оқиғалар тиянақталып, сюжет өрбіп, романның үлкен бір бөлімі тұйықталған кезде айтылуы дұрыс.

Қазіргі ауылдың өмірін бейнелеуге арналған Мағзом Сүндетовтың “Қызыл ай” романында кейіпкер мәселесіне ықтиятты қараушылық бар: шамадан тыс, басы артық, әр жерде бір шашылып жүрген қосалқы персонаждар жоқтың қасы. Көлемді шығармада, негізінен әрекет ететін бейнелердің ықшам болуы - әрине, шеберлік белгісі.

Жайық бойындағы “Қызыл ай” совхозының адамдарымен танысамыз. Сұлтан қарт пен Зейнеп шешейдің үш ұлы үш мінезді, тағдырлары да үш түрлі. Бақытжан Алматыда, ғылым кандидаты, сөз арасында айтылғаны болмаса, оқиғаға қатысы аз; Қасым ауылда, механизатор; басқа тіршілікті жинап қойып, қайтсе баюдың амалын қарастырады; әбден дүниеқоңыз болып алған, әйелі Биғайшаның екі тон, бір кілемі артық; әр тұста бұл екеуі қылаң беріп көрініп отырады. Кенже ұлы – Бақтияр ауылда, әке-шеше қолында, шофер, директордың машинасын айдайды.

Совхоз директоры Рақым мен Бақтияр екеуі мектепті бірге оқып бітірген. Осы психологиялық жағдайды автор көп нәрселерді айтуға пайдаланады. Өткен оқиғалар, басқа адамдардың мінез әрекеттері, қазіргі шаруашылық проблемалары, негізінен, шофер жігіттің көзімен беріледі. Әсіресе, совхоз директорының шофері бармайтын, көрмейтін, естімейтін нәрсе ауылда жоқ шығар.

Кезінде Бақтияр ғашықтығын айта алмаған Самал атты қыздың Ақтай деген аспирантқа күйеуге шығуы, енесінің кесірі, түсінбестік, ақыры айырылысуға апарған хикая ұзақ әңгіме болады. Қосағы өліп, өзінен көп кіші адамға үйленген, енді тағдыр “Қызыл ай” совхозына алып келіп, мал дәрігері еткен ғылым кандидаты Толыбай жас әйелін Бақтиярдан қызғанып, әуре сарсаңға түсіп жүр. Кешегі театр актері Нұрбике – бүгін мұғалім.

Осындай әр түрлі тағдырлармен танысамыз. Роман стилінде андағайлап көрінетін олқылықтар байқалмайды. Адамдардың мінезін, ішкі әлемін бейнелеуге ұмтылған талапты көресің. Тым ұсақтап кету, тыраштай тәптіштеу, көр-жерді жіпке түзу – психологизмге апаратын жол емес. Іргелі оқиға, күрделі тартыс, ішкі арпалысулардың болмауы, бояуы қанық характерлердің жасалынбауы “Қызыл ай” романының әлеуметтік, көркемдік салмағын әлсіреткен.

Қазақ романының орбитасына жаңа тақырыптар, бұрын бейнеленбеген объектілер келе бастады. Сәбит Досановтың “Тау жолы” романының басты кейіпкерлері шығармашылық интеллигенция өкілдері – актерлер, суретшілер, мәдениет қызметкерлері, оқымыстылар. Автор бұл ортаның етене ерекшеліктерін, қуаныш-ренішін, қайғы-мұңын бірсыдырғы жақсы білетіндігін, тақырыпты әжептәуір игергендігін танытады. Таланттылар мен қабілетсіздер, дарындылар мен күншілдер тартысы – шығармадағы негізгі мотивтің бірі осы. Өзгенің алдын кесу, жаманшылық жасауға жүйрік актриса Шекер бейнесі, өзгелерге қарағанда дараланып берілген. Құпия әнші мен Құмарбек суретшінің махаббаты суреттелген.

Осы шығармаға бір үлкен дау айтылса, әсіресе тіл, стильге байланысты айтылу керек. Автор нақтылыққа, дәлдікке, детальға мән бермей, көп жерде тиянақсыз қызыл сөзге, артық бояуға түсіп кетеді, суреттілік, бейне, ықшамдылық жетіспейді. Романда бірнеше сала сюжеттің қатар өрбуі заңды нәрсе, бірақ орынсыз қосалқы эпизодтар, көлденең әңгіме композиция талаптарын бұзған; көркемдікке зиян келтірген. Бөлек-салақ, әр текті материалдар, әсіресе үшінші бөлімнің құрандылығы шығарманы ойсыратып тұр.

Сөз жоқ, қазіргі қазақ прозасындағы интернационалдық, ұлттық әдеби дәстүрлерді терең меңгерген, классика тағлымдарынан сабақ алған талантты жазушылардың бірнеше буыны бар. Өзге мысалды былай қойғанда, академик-жазушы Ғабит Мүсіреповтің сексен жастан асқанда қазақ жұмысшы табының қалыптасуын көрсететін, Қарағанды көмір бассейнінің тарихынан шежіре шертетін әлеуметтік-психологиялық үлкен роман жазып бітіріп, жеке кітап етіп жариялауы – аса зор шығармашылық қажырдың, өмірге, өнерге деген сарқылмас күш-қуаттың, талант құдіретінің белгісі.

Бір кезде Сервантес, Гете, Лев Толстой, Федор Достоевский сынды кемел жазушылар жастары ұлғайған шақтарда да ұлы шығармалар тудырғаны әдебиет тарихынан жақсы белгілі жәйттер. Ал қазақ әдебиетінің тәжірибесінде мұндай ерлікке барған бірден-бір қаламгер Ғабит Мүсірепов десе, артық айтқандық болмас деп ойлаймыз.

Елуінші жылдарда жазылып, оқырман арасында кең танылған, ел сүйіспеншілігіне бөленген “Оянған өлке” – халық өмірінің терең де күрделі қабаттарын реалистікпен бейнелеген әлеуметтік-психологиялық роман, сан алуан мінездер галереясын жасаған, қазақ әдебиетінің көркемдік деңгейін жаңа биікке көтерген үздік шығарма екендігі мектеп партасында-ақ санамызға сіңіп, жүрекке ұялаған, көптеген зерттеу еңбектерде тиянақталған, бәріміз мойындаған шындық.

Сондай жауһар туынды жасағаннан кейін де Мүсірепов таланты тоқырап қалған жоқ: қазақ әңгімесін жаңа көркемдік формалармен байытқан, тұрмыстық ситуация, белгілі бір орта ахуалы емес, адам баласына тән мәңгілік тақырыптарға барып, көп сырлы, мол әуезді, терең сарынды шығармалар берді. Біз “Жапон балладалары”, “Қаз-қалпында” циклі, “Кездеспей кеткен бір бейне”, “Өмір жорығы”, “Қыран туралы жыр” жөнінде айтып отырмыз.

Сол тұста да оқырман “Оянған өлкенің” екінші кітабын сұрап, жазушыны мазалайтын. Бірақ өмірге басқа шығарма – бұрынғы көшпелі қазақ өмірінің трагедиясымен бірге сан-алуан романтикасын, мәңгілік махаббат аңсау сарынын шебер бейнелеген “Ұлпан” романы келді.

Жасыратын не бар, бұл тұста оқырман “Оянған өлкенің” екінші кітабынан күдер үзе бастаған-ды. Мүсіреповтің жазушылық сырынан хабардар інілері ғана жыл бойы оның ұйқысын бөліп, жанын мазалап жүрген қаламгерлік арманның не екенін білетін. Міне, бүгін сол мақсат орындалды, - “Жат қолында” романы басылып шығып, оқырманның қолына тиіп отыр. Жазушы бүгінгі әдебиетте белең алған әр түрлі формалық ізденістердің, модаға айналған неше түрлі баяндау әдістерінің ықпалына түсіп кетпей, реалистік романистиканың қалыптасқан дәстүріндегі сюжет түзу заңдылықтарын берік сақтауға күш салады. Уақыт және кеңістік бірлігі бұзылмайды. Романдағы басты әрекеттің, негізгі оқиғалардың өтетін ортасы – Қарағанды, Нілді, Ақбұйрат өнідіріс аймағы. Оқырманға бұрыннан етене таныс Игілік, Байжан, Сүгірәлі, Айғанша, Рязанов секілді кейіпкерлердің қатарына жаңа персонаждар қосылған.

Бұлардың ішіндегі басты кейіпкер – “Оянған өлкеде” Байжан “Әкеңе таяп отыр” деп кекете, намысына тиетін, Күреңкөз қожа мен Игілік ортасында қысылатын Кенжеғара бар еді ғой, сол Кенжеғара.

Басты кейіпкер, орталық қаһарман, автор мұраттарымен сарындас тұлға – осылардың бәрі де Кенжеғараға қатысты айтылғанда қате болмайды.

“Жат қолында” романының композициялық бітімі, тарауларға жіктеу тәсілдері, оқиғалардың даму, өрбу, өсу, тыну логикасы, кейіпкерлерді сомдау принциптері “Оянған өлке” романының эстетикасымен үндес. Мүсіреповке ғана тән юмор, сатира, ирония, метафораның буы бұрқырап тұр. Мұның үстіне, ұзақ ойланып, араға көп жылдар салып жазылған “Жат қолында” романының өз еншісі сапалы, салмақты көркемдік қуаттар, өмір мен өлім жайлы философиялық толғаулар, қазақ халқының тарихына, елдік, ұлттық қасиетіне қатысты тебіреністермен сабақтас жатыр. Бұлар шығарманың бейне-жүйесінен, сөздік кестесінен бөлектеніп тұрған оқшау жәйттер емес, сырлы сөз, жалынды сезім арқылы берілген күйлер.

Жазушының іш тарта суреттейтін толымды қаһарманы өзі де қорланудан, тапталудан шыққан Кенжеғара қазақ халқының жаңа төлінің, оянған буынның, тағдырын жұмысшы табымен сабақтастырған есті, зиялы қауымның өкілі, ол пікірдің, ойдың ғана емес, қолма-қол істің, тұтқиыл әрекеттің, бір сөзбен, қазақ еліндегі жаңа жағдайлар тудырған жаңа типтегі адам, жаңа заманға еміреніп жеткендер тектес жан.

Қарағанды атырабындағы кен-өндіріс орындарының ағылшын-француз капиталының қанды шеңгеліне түсуін, осының салдарынан шыққан кесепаттарды жазушы тарихи-өмірлік шындық аясында, нақты бейнелер, адам тағдырлары, іріктеп алынған ситуациялар, дәлді жағдайлар, оқиғалар байланыстары арқылы әлеуметтік-психологиялық роман жанрының шарттарына лайық, дәлді картиналар, жанды суреткер арқылы көрсетеді.

Қазақ, орыс жұмысшыларының қиындық үстінде ортақ дұшпанмен алысу барысында бірте-бірте тіл табысып, бауырласып, ақыры жұмған жұдырықтай болып, бірігіп кетуін, интернационализмнің Қарағанды аймағында ту тігуін жазушы диалектикалық қайшылықтарды жасырмай, үлкен реалист қаламгерге тән шеберлікпен көрсетеді.

Шетел капиталының қазақ жеріне сұғына кіруі, ауылдағы таптық жіктеліс, қазақ оқығандары арасындағы әр түрлі ағым, жұмысшы ұйымдарының құрыла бастауы, коммунистердің әрекеті – осы алуандас әлеуметтік мәселелер жеке тағдырлар, адам бейнелері арқылы эстетикалық жіктеу, көркемдік талдау табады.

“Жат қолында” романы Ғ.Мүсіреповтің халық алдында берген уәдесін орындаған туындысы, қазақ жұмысшы табының туып, өсіп, кемел шаққа жеткенге дейінгі қиыншылыққа толы тарихи жолын көрсететін роман-дилогиясының сәтімен аяқталған екінші кітабы.

Қазақ әдебиетінде тарихи романистиканың Мұхтар Әуезов қалыптастырған реалистік дәстүрлері соңғы он бес-жиырма жылда жаңа шығармалар тудыру тәжірибесінде жаңғырып, байып келеді. Әсіресе “Көшпенділер”, “Алтын Орда” сияқты алты романнан тұратын екі тарихи трилогия жазған І.Есенберлин тарихи дәлді фактілер, жылнамалар, құжаттармен қоса халық мотивтерін, аңыздарын, шежірені, фольклорды көркем прозада еркін пайдаланудың жаңа мүмкіндіктерін ашып, осы арнада көркемдік олжалар тапты. Қазақ халық өмірінің әр түрлі кезеңдерін бейнелейтін Ә.Әлімжанов (“Ұстаздың оралуы”, ХІ ғ.), М.Мағауин (“Аласапыран”, ХҮ-ХҮІ ғ.ғ.), Д.Досжанов (“Жібек жолы”, ХІІІ ғ.), С.Сматаев (“Елім-ай”, ХҮІІІ ғ.) романдарында тарихтағы жеке адамның ролі, халық тағдыры, соғыс пен бейбітшілік проблемалары көркем бейнелер арқылы ашылады.

Республикадан шет жерлерде де талантты шығармаларымен кеңінен танылған белгілі жазушы Әбіш Кекілбаевтың “Үркер” романында Қазақстанның Россияға бағынуының сан алуан әлеуметтік-экономикалық, психологиялық жағдайларына алғашқы кезеңі суреттелген болатын. Автордың жаңа “Елең-алаң” романы сол шығарманың заңды жалғасы. Қазақ-орыс, қазақ-қалмақ, қазақ-башқұрт қарым-қатынастарын, ХҮІІІ ғасыр шындықтарын жазушы дәлді құжаттар, хроникалардан ала отырып, тарихи адамдар тұлғасын сахнаға шығарады. Сан салалы, әр тармақты оқиғалар жүйесін, бір ел мен екінші ел, әр түрлі қоғамдық күштер арасындағы тартыстарды жазушы хронологиялық жалғастықпен баяндаудан қашады. Тіпті романның екі бөлімі жеке тарауларға да бөлінбей, тұтас берілген.

Әр түрлі оқиғаларды әр кейіпкерлердің ойы арқылы беру принципін жазушы үнемі ұстанады. Шығарманың орталық кейіпкері Әбілқайыр ханның дүниені қабылдауын, адамдарға көзқарасын, мемлекет тұтастығы, ел игілігі туралы ойларын, нақты іс-әрекеттерін жазушы диалектикалық тұтастықта көрсете отырып, бірқыдыру көркемдік олжаларға жетеді. Қазақ өмірінің этнографиялық, тұрмыс-салттық суреттері тарихи шындық аясында көрсетіледі.

Барлық ситуациялардың ой ағымы (поток сознания) арқылы берілуі шығарманы бір әуенге, ұқсас бір сарынға түсіріп жіберген. Автор кең жоспарлы, әр түрлі ырғақтың баяндалуын, стилизацияның мүмкіндіктерін жете пайдаланбаған. Ұсақ-түйек жәйттерді, жеңіл-желпі оқиғаларды созбалай беру жазушыны көп сөзділікке ұрындырған шығарма көлемін рабайсыз өсірген. Романның бір кемшілігі – типтендіру, іріктеу, жинақтау принциптерінен көз жазып қалып, кейде бейнелілік талаптарын ұмытып, қызыл сөзге көбірек беріліп кетуінде жатыр. Ықшам қайырып, шорт түйетін тұстарда Ә.Кекілбаев тізгін тарта алмай қалады.

Қазақ әдебиетінде бірқыдыру жақсы игерілген азамат соғысы тақырыбына арналған Әнес Сараевтың “Алтын Арал” романында бұрын өнерде арнайы қамтылмаған атырап – Астрахань, Атырау өңіріндегі революциялық кезең сипатының маңызды бір қыры бейнеленеді. Автор нақты тарихи фактілер негізінде сюжеттік бояуы қалың, тартымды туынды беруге ұмтылғанын мойындау керек.

В.И.Лениннің осынау қиын-қыстау мезгілде Каспий теңізіндегі шетелдік алпауыттарға жем болған елеусіз ғана “Ракуша” (қазақтар “Шайтанарал” деген) аралын, ондағы мұнай қорын барлап, орталыққа хабарлау жөніндегі тапсырмасы, бұл тәрізді аса жауапты міндетті жүзеге асыру операциясын ойластыруға С.М.Кировтың қатысуы романының деректілік қызметі мен көтерер идеялық-мазмұндық жүгін шамалауға мүмкіндік береді. Астрахань ЧК-сының бастығы Жоғары әскери инспекция 59-комиссиясында төрағамен ақылдаса келіп, бұл қатерлі сапарға сыннан өткен адамдарды аттандырады. Кітапта әдеттегі ұғымдағы бас қаһарман жоқ. Сол сарбаздар – романның шым-шытырық, жүрдек оқиғалар жүйесін тұтастырмақ негізгі кейіпкерлер. Жартылай теңізбен, жартылай құрлықпен екі жарыла жүріп отырған жансыздар сан алуан қиын өткелектен өтіп, не бір ептілікпен қаһармандықтың үлгісін көрсетеді. Ұзақ жолда ұшырасқан әр түрлі қырғын, топан, тұтқын, азап қасіреттерін қайыспай арқалай білетін Ахтан мен Қажығали да, олардың құнды мәліметтерін алып, өлермендік күшпен мықты күзеттегі аралға кіріп, басты мақсатты орындайтын, қауіпті қуғын-сүргіннен соғыса, жаралана құтылатын Ізбасар мен Митрофаныч та дәуір талабына сай өзгеше ерлік істің адамдары. Жамбай ауылындағы майданда ғаламат ержүректігі, қайсарлығымен аты аңызға айналатын Жандос Жаманбаев, үлгілі атты қазақ полкы барлау бөлімінің бастығы Бейсен Жанекешев, ақтық ұғым өзіне арнайтын қайтпас комиссар Кудряшев тұлғалары уақыт рухымен үндес.

Шығарма кейіпкерлерінің жарқ-жұрқ сырт әрекеттері аузының суы құри баяндауға әуес автор, олардың ішкі жан дүниесіндегі терең сезімдік, дүниетанымдық өзгерістерді тап басып көрсетуде келгенде құлықсыз. Қажығалидың аңқаулығы мен мәрттігі, Ахтанның жылпостығы мен кекшілдігі іспетті мінез қырлары жазушының таныстыруымен ғана анықталмаса, мінез сипаты, характердің түлеп, жетілуі тұрғысынан, оқшау іс-қимылдардың психологиялық тиянақтамасы ретімен келгенде, кейіпкерлер табиғаты жұтаң тартып қоя береді.

Шыны керек, кітапта басы артық эпизодтар емес, тұтас тараулар жүр. Романның тілі ауыр, кібіртік, оқилары иір-қиыр. Жазушы кез келген жерден қажетсіз шегініс жасап, оқиғалар мен құбылыстардың логикалық даму барысында тұсау салады. Керексіз тұста көлденең килігетін кейіпкерлердің өзара әңгімесі, ұзын-сонар естелігі, тұтқиылдан қосылатын автордың жанама жағдайларды тәптіштеуі сияқты мәнсіз қосымшалар кітап көлемін өсіріп жіберген. Әсіресе Ахтан мен Қажығалидың Қара-Никита, поручик Егоров қамауында бастан кешкендері, Үйшіктегі конспирациясы тым созалаң, ұзақ, көп сөзбен баяндалады. Басы бірікпей қалған мың-сан оқиғалардың шашыраңқылығы, композициялық селкеулік романның жанрлық шарттарына нұқсан келтіреді. Детективтік сарынның тым көп орын алуы да шығарма кемшіліктерінің бірі.

Қазақ әдебиетінде бүгін көркем-ғұмырнамалық роман деп аталатын жаңа жанрлық форма қалыптасты деген тұжырым айтар болсақ, ауызға алдымен алынар жазушылардың бірі – Шерхан Мұртазаев деп білерміз. Революционер, қоғам қайраткері, ғалым-публицист Тұрар Рысқұлов өмірінен жазылып жүрген көп томдар романының үшінші кітабын “Жұлдызды көпір” атауда көп мән бар.

Шығармада көрсетілген мезгіл Тұрар өміріндегі ең күрделі, ең қайшылықты, ең маңызды кезең – Ташкент дәуірі. Бірден айтқан дұрыс, жазушы, негізінен, тарихи деректер, архив материалдары, құжаттарға сүйенген. Хронологиялық шектерден де ауытқымайды. Кей тұстарда протоколдық дәлдік бар. Бұл жәйттер “Жұлдызды көпірдің” кей тұстарда қасаңдау шығуына себепші болған сияқты. Алғашқы екі кітаптағы еркіндік, бояу байлығы, көркемдік өрнекті таба алмай қаласың, олардың орнын құжатты, деректі биографиялық шығармаларға тән келтелік, кей тұста қарабайырлық басып кетеді. Тез ауысатын оқиғалар тізбегі, эпизодтарда көрінетін персонаждар Тұрар бейнесін жан-жақты сомдап шығаруға мүмкіндік бермеген. Жиналыстар, жаттанды сөздер көбейген. Тебіренген, толқыған, түңілген, қайта түлеген, шарықтаған қыран Тұрардың монологтарын, ой-ағыстарын, толғауларын іздейсің, таба алмайсың. Сөйтіп, оқырман ретінде келесі кітапқа үміт артасың.

Торғай өңірінің кешегісі мен бүгініне қатар шығарма арнап, қаламгерлік назарын түбегейлі бағдарлардан аудармайтын белгілі жазушы Жайсаңбек Молдағалиев халқы үшін, Отанның болашағы үшін бар саналы тірлігінің, қайрат-қажырын арнаған ұлы ағартушы-демократ, ойшыл, ұстаз, ақын Ыбырай Алтынсариннің қараңғы елін ояту жолындағы ізгі азаматтық істері басталатын елеулі кезеңінен ақтық тынысына дейінгі өнегелі өмірін “Таза бұлақ” романында бейнелеуді мақсат еткен. Уездік сот қызметін атқара жүріп, тұңғыш қазақша оқулық шығарып, ұлттық алфавит үлгісін жасау, облыстық мектептер мен қыздар мектебі, қолөнер училищесі, реалдық училище, оқытушылар семинариясын ашуға күш салу, онда қазақ жастарын оқытып, тәрбиелеу ісіне тікелей араласу, облыс инспекторы ретіндегі ерекше еңбегі бағаланып, ордендер алу, осы сапардағы қиын да күрделі тартыстар суреттелген.

Көбіне-көп ауызекі әңгімелер арқылы оқиға, сюжет тармақтарын өрістететін бұл шығармада, өкінішке орай, Н.И.Ильминский, В.В.Григорьев, В.В.Катаринский сияқты Ыбырай өмірінде зор орын алған ірі тарихи тұлғаларды айтпағанда, бас қаһарман бейнесі де сыртқы әрекеттер, сөз бен хаттағы пікірлер бойынша ғана жеңіл-желпі жұтаңдау суреттеледі. Ояз бастығы Яков Петрович Янушев, урядник Денис, Фатен сұлу, Исфахан, Күдері, Айша, Қасқабас, Бегалы, Аю, Тұрсынбай, Үдербай батырлар характерлер ретінде емес, эпизодтық персонаж қалпында ғана көрінеді. Айша бейнесі тым оғаш, ерсі, анайы іс-қылықтарымен психологиялық нанымсыз күйде берілген. Сөзі түйеден түскендей, ер адамды нұқып, түйіп қалумен шектелмей, қолын қайтарып жібереді, құлағын тістеп алады. Қыр қызы қанша ерке-шолжаң өссе де, дәл мұндай өрескелдіктерге бармаса керек еді. Фатен сұлу мен Яков Петровичтің қылтың-сылтыңы көп, өмір бойы ұрлық базынасы, Күдері мен Исфахан әйелі Бибіштің “махаббаты”, оған Исфаханның шыжбалақтай төзуі, отец Иоахимнің әйелі Марфа мен Тұрсынбайдың, Айша мен Елдостың жақындығы, Ақтұмсық болыстың тасқын кезінде ашынасымен бірге көзге түсіп қалуы сияқты натуралистік көріністерді тәптіштей баяндау үлкен мақсатты нысана еткен роман үшін басы артық нәрселер деп білеміз. Тегінде жазушы бұл туындысына қайта оралса, әлі де ширата түсетін тұстар аз емес екен.

Әдетте, жазушы Ілияс Есенберлин есімі аталғанда, ең алдымен, оның алты романнан тұратын тарихи шығармалары циклы еске түседі. Сол туындыларына қарап, қаламгер өнерпаздығына баға беріледі. Асылында, осы бір өнімді, берекелі талант иесі қазіргі заман шындығын көрсетуге, ескілікпен, таптық-әлеуметтік қайшылықтармен күрес үстінде қалыптасқан, кемелденген қоғамдық қарым-қатынастардың орнығуын, сол процестердің адам психологиясындағы көріністерін жан-жақты бейнелеуге он екі роман арнаған екен. Бұл шығармалар топтап айтқан кезде мынадай тақырыптарды қамтиды: ұлттық көркем интеллигенцияның қиындыққа толы қалыптасу жолдары, инженерлер өмірінің қат-қабатты тартысты шындығы, Ұлы Отан соғысының оқиғалары, тың игеру барысындағы республикамыздағы экономикалық, демографиялық өзгерістер әсерінен туған психологиялық жаңа құбылыстар, Маңғыстау байлығын ашу үстіндегі күрес, мемлекет қайраткерлерінің, ғалымдардың, өнер адамдарын тағдыры. Оқиға өтетін ортаны автор кейде Алматы, Тың өлкесі, Жезқазған, Маңғыстау деп дәл көрсетіп отырса, кейде мекен-жай, қала аттарына өзі ойдан шығарған, бірақ нақты географиялық ортаны еске түсіретін ат беретін кездері де бар.

Оқиғаның болған уақытын, өткен жерін дәлді көрсетіп жазған автордың соңғы шығармаларының бірі – “Махаббат мейрамы” романы. Туынды алғаш рет “Жұлдыз” журналының 1981 жылғы 11, 12 сандарында басылған, жеке кітап болып 1984 жылы “Жалын” баспасынан шықты.

Романда қазіргі уақыттағы, дәлірек айтқанда, жетпісінші жылдардағы Алматы қаласы көрсетіледі; белгілі көшелер, алаңдар, бульварлар суреттеледі; көзге таныс шаһардың кескінін жазушы ықшам бояулармен салады. Негізгі кейіпкерлері – алпыстан енді асқан белгілі ақын Асығат, оның әйелі Қырмызы, ұлы Еркебұлан. Урбанизацияның демографиялық әсері қазақ отбасыларынан да анық көріне бастағаны ешкімнен жасырын сыр емес, қала жағдайында бір баланың, асса екі баланың бетіне қарап, барлық үміттерін соларға ғана артып отырған шаңырақтар аз ба? Жалғыз-жарым өскендіктен беттерінен қағылмаған, не ішем, не жеймін, не кием дегенді білмеген ерке-шолжаң, өзімшіл болып қалыптасқан мұндай ерке-тотайлар бейнесі әдебиетіміздің әр түрлі жанрларында (әсіресе, драматургия) талай рет көрінген. Мұндай персонаждардың қалыптасқанын пішіні бар: ана тілін шала-шарпы біледі, рухани байлықтан гөрі киім-кешек жағын көбірек құнттайды, белгілі мамандық кәсібі жоқ, әр шөптің басын бір шалған, не қызметтен, не отбасынан пәтуа таппай, әке-шеше мойнында отырған масыл. Жазушы І.Есенберлин мұндай схемамен кетіп қалмай, қала жағдайында жақсы білім алған, үйде үлгілі тәрбие көрген, ойлы, сезімді жас жігіттің бейнесін көз алдымызға алып келеді. Әкесінің белгілі ақын екендігін, үй-ішінде жалғыз бала болып, ешнәрседен тарлық көрмей өсуі, кейін Москваның Сәулет өнері институтын бітіруі Еркебұланды теріс жолға түсіретін факторлар ретінде емес, қайта оның жан-жақты дамыған, қазіргі заман деңгейіндегі талаптарға толық жауап беретін зиялы, білімпаз, ізденгіш сәулетші қатарына көтерілуіне жәрдемші жағдайлар болғандығын жазушы анық ұқтырады.

Шығарманың барлық тартыс арналары, композициялық бөлімдерін тұтастырып ұстап тұрған орталық қаһарман, басты кейіпкер қала перзенті – Еркебұлан басындағы шырғалаң, оның тәрбиесіндегі, өскен ортасындағы кемшіліктерден емес, қайта рухани тазалық, дүниетанымындағы асқақ мұраттарды таптап басып кете алмаған адамгершілік пәктігінен туғанын көреміз.

Ардақты әке, жалғыз ұлдарын сұлулық, көркемдік үлгісімен тәрбиелеп, әділет, шындық, махаббат идеалдарына адал болу, сол жолда күресу керек деп үйреткен. Сондай ортада өсіп шыққан тәрбиелі, кітаби ұғымдағы Еркебұланның сұсты келбетті өмірдің ащы шындығымен бетпе-бет келгенде, тайғанақ тартып, таяқ жеуі заңды болатын.

Жазушы бұл романында өмірде сирек кездесетін, әсіре детективтік сипаты бар оқиғалар жүйесін аса ширатып алған деуіміз керек. Тіпті кей тұстарда жасандылық элементтері де көрініп қалады. Асығат пен Қырмызының бауырларына қыз салуы, одан айрылып қалып, дұшпандары тастап кеткен сәбиді өсіруі, кейін бұлар ер жетіп, бір-біріне ғашық қыз бен жігіт – Жұлдыз бен Еркебұлан болып шығуы – оқырманды жетектеп отыратын, қызықты, шытырманды оқиғалар. Бұларға Қаражан секілді бұзықтың сергелдеңдері, төбелес сценалары, өлім сияқты көріністер қосылады.

Өзіне қарамай, ақынға шыққан Қырмызының баласын ұрлап әкетіп, оны мәңгі бақытсыз еттім деп ойлаған Қаражан Жұлдызға соңғы рет сотталып бара жатқанында Алматыда, туған әкең мен шешең бар деген жылдар бойы жасырып келген ішіндегі сырын айтып кеткен.

Махаббат қуанышында жүрген Еркебұлан сүйген қызы Жұлдызды үйіне әкелген сәттен бастап трагедиялық оқиғалар өрбиді. Асығат пен Қырмызының көп жағдайы Жұлдыз үшін Қаражан айтқан әке-шешесінің белгілерімен бірдей болып шығады, ендеше Еркебұлан – туған ағасы! Мұндай масқара жағдайға түсем деп үш ұйықтаса түсіне кірмеген сезімді, ұятты қыз оқуын тастап, Алматыдан мүлде қашып, Сібірдің бір қаласына тартады. Жігітіне жалғыз ауыз сөз де айтпайды.

Бұдан кейін махаббат дертіне шалдыққан жас жігіттің азаптары басталады. Ұйқысыз түндер, шер тарқатам деп ішкен арақ-шарап, ақыры оны психиатриялық емханаға түсіреді.

Романдағы сюжет еске түсіру арқылы, бірде ағымдағы оқиғаларды суреттеу арқылы, негізінен, Еркебұлан басындағы халдердің фонындағы жәйттерді көрсетеді.

Талант пен дарынсыздық тартысын жазушы Еркебұланмен қатар өскен, қатар оқыған, қатар қызмет істей бастаған екінші бір сәулетші Қайназар қылықтары арқылы ашады. Арамдық, қулық-сұмдық сабақтарын алыстан емес, өз әкесі Серәліден алып отыратын Қайназардың есіл-дерті мансап сатысымен жоғары өрлеу, бұл жолдағы кедергі атаулыны ол аямайды, кім болса, ол болсын, құрту керек. Сол кедергінің үлкені сәулетшілік табиғи дарыны күшті, қиялы жүйрік Еркебұлан. Сондықтан мынадай екіталай уақытта, махаббат дертінен мең-зең болып жүрген Еркебұланды мүлде ішкізіп жіберуге бел буған.

Ата-анасының әбден азапты кейіптерін көрген Еркебұланның ішімдіктен күрт тиылуы сенімді бейнеленген. Енді есін жия бастағанда, бұзықтар ортасына түсіп, таяқ жеп жатқан Қайназарды арашалаймын деп жүріп, еріксіз төбелескен, қорғану үстінде, өзін өлтіруге ұмтылған қарулы тентекті мерт қылған Еркебұлан абақтыға қамалады. Бұл тұста Қайназар тағы опасыздық жасап, өзінің кім екенін анық ашып береді.

Роман Жұлдыздың анық кімнің баласы екенін біліп, Алматыға қайтуымен, Еркебұланның қорғаныс үстінде жасаған әрекеті үшін жазаланбай, ақталуымен, сөйтіп екі ғашықтың табысуымен аяқталады. Әділінде, шығармада махаббат мейрамы емес, шын махаббатқа келер жолдағы қиыншылықтарды жеңу, азаптар мен талқыларды өту суреттеледі. Алматы қаласының сәулетті, шаһардың болашақ өсу өрістері жөніндегі жазушының көкейіндегі ойлары, ізгілікті армандары сәулетшілер аузымен айтылатын диалог, монологтарда айқын ашылады. Сюжет құруда трагедиялық қателік, адасу принциптерін қолданып, көркемдік барлау жасаған жазушы ізденісі негізінен сәтті шыққанын айту керек.

Өз шығармаларына қала тынысы мен ауыл өмірін бірдей арқау етіп келе жатқан жазушы Қалдарбек Найманбаев жаңа романы “Көктөбеде” осы қос тақырыпты қабат қамтуға, әр арнаны өз ерекшелігімен бейнелеуге ден қойыпты. Сөйтсе де, жаңа романның негізгі өзегі – ауыл өмірі, мақта шаруашылығы, еңбек адамдарының өмірге, қоғамға көзқарастары, бір-бірімен қарым-қатынасы.

Әңгімені алдымен шолып айтып, артынан таратып отыратын дәстүрлі авторлық баяндаудан гөрі қазіргі жаңа прозада жақсы көрінісін тауып жүрген оқиға барысында, кейіпкердің іс-әрекеті мен күллі сыр-сипаты да олардың ісі мен сөзінің айналасынан өрбіту сияқты әдісті жазушы бұл романында оңтайлы қолданыпты.

Романда қат-қабат әрекет те, ығы-жығы кейіпкерлер де аз. “Көктөбе” аталатын шағын бөлімшенің мөлшерлі ғана адамдары бар. Бірақ олар үлкен өмірдің, мол шаруашылықтың көп қауымның жалғасындай танылады. Осындағы шағын тіршілік ұлы дүниеге ұласатынына, сол ұлы дүниенің бір бөлшегі болып кететіне сенесің.

Жазушы өз кейіпкерлерін алқын-жұлқын жұмыс басты етпей, олардың өмірге, іске, қоғамға көзқарастарын, қоғам мен адамның қарым-қатынасын көрсетуді қалаған.

Институтты енді ғана бітірген жас маман Тұрарбек өзі тіленіп, туған ауылына жұмысқа барады. Еңбек алдын, өмір жолын шағын бөлімшенің бригадирлігінен бастамақ. Бұл тілегі – жас адамның желөкпелігі емес, өмір қажетін түсінген жастың қоғам талабын терең сезінгендігі. Әрине, Тұрарбектің бойында жастық жалын, романтикалық құлшыныс тар бар және олары негізсіз емес. Кейіпкер табиғатына сыйымды, жас адамның бойына қонымды жайлар. Автор осыған оқушысын иландырады.

Тұрарбек шалғай жатқан ауыл тіршілігіндегі кереғар керенаулық, қоғам ісіне қырсыздыққа, пайдакүнемдік пен арамзалыққа, керауыз кертартпалар – Жұрынбай сияқтыларға қарсы күреске түседі. Тұрарбек күресінің өзгеше қыры – ол сыртқы ортамен бірге өз көкірегіндегі ішкі қайшылықтарды да жеңе білу қажет. Оның үстіне, қала жағдайында өскен келіншегі Күлжәмиланың күндіз-түні құлақ сарсытқан ызыңы және бар. Жас жігіттің басына жетерлік жүк.

Романда көрсетілетін уақыт мерзімі оншалық ұзақ емес, бірер жаздың айналасы ғана. Сондықтан да жазушы Тұрарбекті әр түрлі соқпақ жолға салып, өмір сабақтарынан суғарып, оқушы алдына шыңдалған бейне ретінде тартып отырған жоқ. Өмірге әлі бастықпаған, артық-кемі қоса жүретін қызба, пендеге тәннің бәрі оған да ортақ. Өзі айта беретін “ортақ істің игілігі” үшін жан-тәнін аямаумен бірге оқыс әрекеттен де қашпайды. Ертеңгі күнкөрісті қауіп қылып, әділет жолында тартынып қалмайды. Әлі піспеген мақтаға трактор салмақ болған агроном Ермекті соққыға жығуы максимализм көрінісі. Тұрарбектің дәл сол арадағы қызба мінезін де, қара күшке жүгінген морттығын да оқушы кінәлай қоймайды. Сәл осалдық танытып, немесе, әліптің артын бақса-ақ бітті – қоғам байлығы ысырапқа түсіп, бөлімше еңбекшілерінің төккен тері бекерге кетер еді. Сондықтан да Тұрарбек әрекетін құп аласың.

Тұрарбектің ісінде де, ойында да даңғаза мақтан, бетке ұстар есепқойлық жоқ. Оның: “Мен бұл ауылға уақытша келген кісі емеспін. Бүкіл өмірім осы ауылмен байланысты болмақ. Ендеше, маған бұл айналаның әр бұтасына дейін қымбат” – деуінде жас адамның өз болашағына сенген жүрек қалауы жатыр.

Жазушы өзі суреттеп отырған ортаның әлеуметтік-психологиялық жағдайын жақсы біледі. Бөлімше бастығы Жұрынбай – жазушы жасаған тұлғалар ішіндегі шүйделісі. Бұл – ескіліктің қарадүрсін адамы. Қулығы мол, қатал, қаһарлы мінезі бар. Айналасындағы адамдардың сөзін де, ісін де есеп пен айланың салдары деп санайды. Өйткені, өзінің басқан-тұрғанының бәрі есеп пен айла.

Жас маман Тұрарбектің негізгі үлкен бөгеті – осы Жұрынбай. Бөлімшедегі мамандар да, еңбекшілер де соның ығымен жүреді. Енді ол осы өктемдігін Тұрарбекке жеткізбек.

Міне, осыдан барып романдағы негізгі тартыс туған. Шығармадағы совхоз директоры Сәткен Қайырбаев іскерлігімен қоса әділетке, адалдыққа жақтығымен, адамға деген қамқорлығымен ерекшеленсе, қатардағы еңбеккер Қауынбай ақкөңіл адалдығымен, еңбексүйгіштігімен көзге түседі.

Кейде күйкі тірліктің күйкі әңгімесін, салмағы аз жалаң диалогты қуалап кету бір тұстарда шығарма жүгін жеңілдетіп жібереді. Психологиялық саралау, көркемдік құралдар жұтаңдығы сезіліп қалатын кездер де бар.

Көлемді романда көңілді көншітіп, көзді сүйсіндірер әйел бейнесі жоқтың қасы. Жалпы автор ниетінде Тұрарбектің таңдауына толымды деп саналған Күлжәмила ескі ауылдың кейбір баяпар әйелдері сияқты ғана әсер қалдырады. Оның үстіне, бүкіл роман бойы осы Күлжәмилаға мамандығына орай жұмыс табылмай-ақ кетті.

Өндіріс тақырыбына жазылған шығармалардың бірі – Жұмабек Еділбаевтың “Тереңдегі тебіреністер” кітабында Кентау кен орнының өмірі суреттеледі. Байыту фабрикасында шикізат жоқ. Кен жетпей жатыр. Шығарма бір комбинаттың екі саласының арасында болған осындай қайшылықтан басталады.

Біраз кеніштерде кен азайып, бар кеннің өзін өндіру шабандап кеткені комбинат директоры Лычагинді де, кенші бастығы Әділбекті де, байырғы кенші Грунинді де, жас жұмыскер Сайлаубекті де алаң қылады. Қалалық партия комитетінің бірінші секретары Тілеуов те көптен толғанып жүрген. Демек, бұл жағдай – бүкіл елдің, ел басшыларының алаңы дегенді автор алдыға тартады. Комбинат мамандары, озат жұмысшылар ғылым жетістігі мен өмір тәжірибесін ұштастырып, пікірлерін ортаға салып, осы қиындықтан шығудың жолын іздейді.

Бай кен көзіне жету, сол кенді тиімді әдіспен шапшаң өндіру шахтаның алдында тұрған келелі міндет. Романда осы міндетті терең сезінген үлкен коллектив мүшелерінің әр түрлі өкілдері көрінеді.

Шығарманың тақырып актуальдығын айта отырып, негізінен, документті, очерктік проза деңгейінде қалған туынды екендігін көреміз.

Қой шаруашылығын өркендетудің көп қиындығы, оның бекерден-бекер екінші тың аталмағаны, ірі комплекс салып, бір орталыққа жинақталған жастар бригадасын құру оқиғалары Сапарғали Ләмбековтің “Әке жолы” шығармасына арқау болған.

Авторға қыр өмірі, ауыл адамдары, жазып отырған тақырыбы етене таныс сияқты. Ол шаруашылық мәселелерін келсін-келмесін шығармасына тықпалай берген. Кітапта толыққанды әдеби бейнелер жоқ, есте қалмай оп-оңай ұмытылатын өткінші персонаждар ғана жүр.

Әдебиетіміздің даму тенденциясының кейбір ерекшеліктерін, ең жаңа құбылыстарды былтыр “Жұлдызда” жарияланған романдар да көрсетсе керек. Журнал алты роман басқан. Оның біреуі тарихи, біреуі революция тақырыбына арналса, қалған төртеуі бүгінгі өмірімізді бейнелейді. Ескеретін нәрсе, үш бірдей романда өндіріс тақырыбы, геологтар, кеншілер, металлургтар тұрмысы суреттеледі. Қазақ жазушыларының ғылыми-техникалық революция дәуірінің қаһарманын батыл бейнелеуге бет бұрғанын көреміз. Төрт романның негізгі оқиғасы индустрия орталықтарында, Теміртауда, Өскеменде, Қаратауда, Алматыда өтуінде мағына бар деп ойлаймыз. Ал енді осы шығармалардың көркемдік-эстетикалық деңгейі қандай дәрежеде? Әдебиет үшін тың бейне, әлеуметтік белсенді тұлға бар ма? Әдебиетте қазіргі өмір құбылыстарын бейнелеуде тапқан эстетикалық игіліктер қаншалықты?

Жазушы өзі жақсы білетін өмір құбылыстарын, етене, белгілі тұрмыстық тетіктерді, әбден зерттеп, екшеп, жинап алған материалдарды шығармаға арқау еткенде, еркін, кең көсілуге мүмкіндік алады. Әрине, қиялдан өтпеген, көркемдік мақсатқа бағынбаған шикізат шығарма тағдырын белгілемек емес. Дегенмен, өнер тәжірибесі өмірлік фактіні, кейіпкерлердің қоршаған ортасын, кәсіптік дағды-әдетін, іс-әрекет машықтарын мамандық ерекшеліктерін терең білудің қаламгер үшін маңызды бір факті екенін көрсетеді.

Облыс орталығында ұзақ жылдар тұратын, кезінде заводта инженер Медеу Сәрсекеев деректі шығармалар әңгіме, повестер, фантастикалық туындылар жаза жүріп, кейінгі жылдары өз тақырыбын, алтын жүлгесін тапқан секілді. Металлургтар өмірінен жазылған “Жаңғырық” романын қазақ сыншылары салқын қабылдағанмен, бұл шығарманың орыс тілінде аударылғаннан кейінгі тағдыры жаман болған жоқ: Москвада басылды, М.Лермонтов атындағы орыс театры сахнасында қойылды.

Осы сәттілікті жақсы сезінген жазушы жаңа “Көмбе” романында (“Жұлдыз”, 1984, № 12) тағы да өндіріс ортасын, жұмысшы тақырыбын, кеншілер, геологтар өмірін бейнелеп отыр. Бір цех, бір завод емес, облыс, тіпті республика деңгейіне көтерілетін мәселелер қозғалады. Жазушы облыстық партия комитетінің секретарлары, геология министрі, академик, Социалистік Еңбек Ерлері, депутаттар секілді кейіпкерлерді бейнелегенде қымсынбай, қуыстанбай, қаламын сенімді ұстайды.

Автордың бұл талпыныстары қазіргі қазақ әдебиетінің әлеуметтік сұранысқа берген жауабы ғана емес, кемелденген өнеріміздің бойына лайық ірілік нышандары деп тану керек.

Шынын айтқанда, жетім шал, жылауық кемпір, жесір қатын төңірегінен шықпайтын, бақайының басына ғана қараған мимырт, қазымыр, әлеуметтік-қоғамдық өрісі тар шығармалар әдебиетіміздің көсегесін көгертпейтіні былай тұрсын, ондай дүниелердің тәлім-тәрбиелік эстетикалық мәнінің өзі шамалы.

Қазақ прозасы геологтар өмірін бейнелеуге бірнеше роман арнаған болатын. Тақырыптық тұрғыдан Медеу Сәрсекеевтің “Көмбесі” сол шоғырдағы шығармалар тобына жатпақ. Негізінен, бұл романда асыл кеннің ұзын өріс, кең қонысын іздеп, аяз жұтып, қар шомып жүрген барлаушылардың қиындыққа да, романтикаға да толы өмірі ғана емес, өндіріс пен геология арасындағы қат-қабат байланыс, осы орайдағы адам характерінің көрінісі суреттеледі.

Автордың көркемдік табысы ретінде Геология бірлестігінің бастығы Ілияс Құдайбергенов пен Ақтас кен комбинатының директоры Қали Жақыпбеков бейнелерін айту дұрыс. Бұл екеуі де күллі саналы өмірлерін тау-кен өндірісіне бағыштаған, осы жолда бақыт, даңқ, атақ, тапқан, техникалық интеллигенцияның көрнекті өкілдері. Бірі геологиялық, екіншісі металлургияның мықтысы, бастары бір қазанға симас екі қошқар. Бұлардың бақталастық, күндестік психологиясын тәп-тәуір ашатын автор оларды шығарма финалында құда ету арқылы оңай татуластырып, сенімсіз ситуацияға барады. Балалар жағдайымен құда болған күнде де ұзақ жылдарға созылған айқастың салқыны, мұз боп қатып қалатын жүректегі шеменді жазушы ескеруі керек еді.

Кен барлаудың жаңа тәсілін ұсынушы профессор Виктор Николаевич Хабаров, геолог Қазыбек Қазтұрғановтарды автор іш тартып отырып суреттейді. Бұл бейнелердің іс-әрекет, ой үстінде көрінуден гөрі, жазушы баяндауындағы айтылуы, қолпаштауы көп. Тұтастай қарағанда, Медеу Сәрсекеев “Көмбеде” техникалық интеллигенция өмірін, кеншілер, геологтар тұрмысын сәтімен бейнелеген.

Өнер интеллигенциясының тағдырына І.Есенберлин бірнеше роман арнады. “Қатерлі өткелде” уақыт көшіне ілесе алмаған ақын трагедиясы көрсетіледі. “Ғашықтарда” өмірдегі және өнердегі сұлулықты бірдей құшқан суретші ізденістері бейнеленеді. Ал автордың көзі тірісінде “Жұлдыз” журналына, “Жазушы” баспасына қолжазбасын тапсырып, бірақ жарияланғанын көре алмай кеткен шығармасы – “Аққу құстар қуанышы” романы. Бұл шығарманың да негізгі тақырыптық объектісі өнер адамдарының ортасы, оның ішінде әншілер, композиторлар, актерлер әлемі.

Қазақ прозасында шын мағынасындағы қалалық романдар сирек, шығармаларымыздың басым көпшілігіндегі оқиғалар ауылда, шырқағанда аудан орталықтарында өтеді. І.Есенберлиннің бүгінгі тұрмысымызды бейнелейтін соңғы романдарының бір ерекшелігі бұлардағы әрекет қалада, дәлірек айтқанда, республика астанасы – Алматыда өтеді. Соғыстан кейінгі Алматы көрінісі, қаланың сол тұстағы архитектуралық бітімі, табиғат жағдайлары романның алғашқы тарауларында дәл қалпында, нақты, сенімді суреттер арқылы беріледі. Романның оқиға жүйесінде деректі, белгілі өмірлік ситуациялар мен жағдайлар жатқанын көру қиынға соқпайды.

Тегінде Ілияс Есенберлин бір тақырыпқа шығарма жазар алдында арнаулы дайындық жасаған, объектіні жан-жақты зерттеп алып барып қалам тартқан қаламгер екендігін оның негізгі романдарының шығармашылық тарихы айқын байқатады.

Кезінде филармония директоры қызметінде болған, көптеген ән текстерін жазған, қызмет бабында артистермен, композиторлармен, әншілермен қоян-қолтық араласып, олардың өнерпаздық сырына қанған, тұрмыстағы қиындықтарын көзімен көрген автордың қыруар роман тудырып, ысылған шағында өзі дәлді де терең білетін адамдардың тіршілігіне шығарма арнауы заңды әрі орынды әрекет еді.

Романда кейіпкерлер саны онша көп емес, негізгі әрекетке қатынасатындар: композитор Ержан, әншілер – Алмагүл, Бірлән, Сырым, Ханшайым. Шығармада бірнеше сюжеттік буын қатар өріледі. Олар бірін-бірі толықтырып, кейде тереңдетіп отырады; әр түрлі сарын-әуездер, түптеп келгенде, негізгі ырғаққа бағынады. Негізгі кейіпкерлерді оқырманға алғаш таныстырғанда автор оларға психологиялық мінездеме береді. Орнымен, сәтімен қолданылған бұл жазушылық тәсіл романның композициясын ширата түскен. Басты кейіпкердің бірі – композитор Ержан Есентаев жақсы шығармаларымен танылып, енді атағы шыға бастаған тұста өмірдің жаңа сынына түседі. Нұрғазы, Ерғазы есімді егіз ұлын бағып, мұның тілеуін тілеп өмір сүріп отырған момын әйелі Жәмиладан суынған композитор жас сұлу, әнші Алмагүлге ғашық болады. Жазушы бұл ситуацияда қазақтың дәстүрін ұстанған, шаңырақтың есендігі, босағанын бүтіндігі үшін, бала-шағаның қамы жолында жастығын, жар қызығын, тіпті өзін түгелдей құрбандыққа беретін байсалды, шыдамды, көнтерлі аналардың бейнесін еске түсіретін, ашуды ақылға, сезімді сабырға жеңдірген қазіргі қазақ әйелінің ұстамды бейнесін жасайды. Ерінің басқа әйелмен курортқа кетіп бара жатқанын көре тұра, арадағы қызылкөздер түртпектеп, сөз жүргізгеніне, әр түрлі мекемелерге барып арыз айту жөнінде емеурін білдіргеніне қарамастан, былқ етпеген Жәмиланы сезімсіз, қытықсыз, намыссыз адам деп айтуға аузымыз бармайды. Естілігіне, мінез байлығына разы боласың. Адалынан беріліп, күйеуі жолында өзін құрбан еткен әйелдің опасыздық көрген кездегі трагедиялық жайдайы бейнеленеді. Тұңғиық көздері тұнжырап, қайғысын сыртқа білдірмей, егіз ұлды тәрбиелеп өсіруге қалған ғұмырын арнағандай ішкі серті бар.

Жан әнші, сұлу келіншекке ғашық болып қосылған талантты композитор талай уақытқа дейін жарсыз қалған әйел, әкесіз қалған баланың панасыз халін, жетім күйін, жүдеген көңілін ойдан мүлде шығарып, ләззат рахатына бөленеді; осындай көтеріңкі көңілмен жүргенде, қуаныш, махаббат, жастық туралы әндердің бірінің артынан бірі туып жатуы заңды еді. Арада жылдар өтеді. Алмагүлден бала көрмеген Ержан Жәмиладан туған ұлдарын сағынады. Жастай тастап кеткен әкеге егіз ұл тез суынған, өкпе емес, ашу, ыза секілді қабақ танытады. Тек өзін, атақ-даңқын күйттеген тәкаппар әнші Алмагүл кемшіліктері бұрынғыдан да асқынған; өнерпаздық дағдырыста жүрген, жаны күйзелген композитор күйеуіне қол ұшын беріп, тығырықтан құтқарар жан бұл емес. Талғамы шамалы топтың көңілінен шығатын желкілдеген, ырғақ билеген, эстрадалық аз күндік ғұмыры бар әндер айтып, қол шапалақтау естігеніне мәз. Әйелінің репертуарына ғана арналған жеңіл-желпі ән шығарудан аса алмай қалған композитор Ержан қиналады, жаңа өрістерді таба алмай азапқа түседі.

Мұндай қиналыстар екінші бір кейіпкер – опера әншісі Бірлән басында да бар. Бірақ оның тағдыры жылы ұя, сүйген жарын тастап, жаңа рақат таппақ болып адасқан Ержан тағдырынан күрделірек, дәлірек айтқанда, аянышты, қайғылы.

Жазушы Бірлән бейнесі арқылы тұрмыстың небір соққыларын көрсе де мойымаған, қандай қиын жағдай болса да, өнерді бірінші қатарға қойып, табиғат берген асыл сый – талант, қабілет, дарын атты қасиетті аяқ асты етпей, халық игілігіне жаратуға күш салған, қажырлы, табанды адамның, үлкен жүректі, зор сезімді - әйелдің бейнесін жасау талабын іске асырған.

Бала күннен бірге өсіп, біте қайнаған, жастай қосылған алғашқы күйеуі Сақан қоңыр төбел адам болғанымен, келе-келе Бірләнді өнерге қимай әр түрлі спектакльдерде жұптасып ойнайтын еркек актерларға дәлелсіз теліп, ақыры жан-дүниесін қызғаныштың қызыл оты өртеп, адамгершіліктен кетеді де, айқай-шу, дау-жанжал шығаруды бастаған, оның аяғы ұрыс-керіске, тіпті ұрып соғуға, күнәсіз жәбірлеуге ұласқан. Осындай азапта жүрген Бірләннің сұлу жігіт, талантты әнші атағы енді көтеріле бастаған жас пері Сырыммен танысу, жақындасу, табысу сәттерін жазушы психологиялық тұрғыдан сенімді бейнелейді. Бұл қатынастар бойдақ Сырым үшін еш нәрсеге міндеттемейтін, өз жайлауын табу жолындағы бір қоналқы бекет секілді ғана, ал Бірлән үшін сынған ерді жамайтын, жаралы жүректі емдейтін, бұзылған ұяны бүтіндейтін – үйленуге апаратын жол секілді.

Автор дарындылық пен дарынсыздық шарпысуын, Моцарт пен Сальери мотивін, таланттың жүдеу, азу себептерін, өнердің көрекю шарттарын нақты тағдырлар, жеке адамдардың бейнелері арқылы көрсетпек болған. Осы реттен келгенде, талай өнерпаздарды мезгілсіз құртқан, тіпті олардың түбіне жетер кесірдің бірі – ішімдікке салыну кесепатын жазушы Сырым бейнесі арқылы ашады. Табиғат сұлу мүсін, әдемі көрік, әуезді әсем дауыс берген Сырым өз бойындағы талантын таза сақтап, күте білетін адам емес, әр түрлі нәрсеге еліктеген басқалардың ықпалына оңай түсетін, жеңіл мінезді жігіт. Сүйіспеншілік сезімге де жауапты қарамайды, әйелдермен қалай оңай танысып, табысса, солай оңай ажырасады. Ол үшін қайғырып та жатқан жоқ. Сабырлы, ақылды әнші қыз Ханшайым Сырымға күйеуге шыққан күннен бастап азапты дерт – ішкілікпен күреседі. Шығарманың бұл жәйттерді бейнелейтін тұстарында автордың этикалық, адамгершілік мұраттары айқын көрінеді; жарына шын берілген әйелдің қандай ауыр қорлыққа, мазаққа шыдайтыны суреттеледі, түбінде зілді сырқатты жылы жүрек, аялы алақан жеңетінін уағыздайды.

Тұрмыс соққысынан, отбасы талқысынан, ішкілік кесепатынан арылып, қайтадан түлеп, жаңғырып, өрлеп өскен үш өнерпаз – композитор Ержан, опера әншілері Бірлән мен Сырымның үлкен дарынының күшімен көрерменді тебіренткен “Арман” операсының тууын, дайындалуын, сахнада қойылуын жазушы шабытпен жазады. Өмірлік шындық пен көркемдік шындықтың қабысуы тиянақты бейнеленеді. Аңқау жас Бибішті қолына түсірген әккі Махмұдтың тас жүректігі, адам аямас қаталдығы кісі шошытады. Бұрын қазақ ортасында кездеспеген көз көріп, құлақ естімеген жайтқа баруы, өгей де болса асырап, бағып-қағып өсірген шешесі – Бірләнмен көңіл қосып жүруі, ақыры қызы Бибішке үйленіп, басқа қалаға көшіп кетуі – адамгершілік нормаларды аттап кеткен, рухани азғынның кескінін танытады. Бұл ситуацияға біреулер иланса, екінші біреулері сенбеуі мүмкін. Әрине, автор, көзі тірі болса, әр түрлі үлкенді-кішілі өзгерістер жасау, редакциялау жөнінде пікір айтуға болар еді. Өкінішке қарай, әдебиетіміздің қара нары, еңбек торысы қазір ортамызда жоқ.

Өткен Ахметовтың “Конвертор” романында оқиға өтетін қала Құрышкент деп көрсетілгенмен, мұның әйгілі Теміртау қаласы екенін оқырман бірден байқайды. Бұл қалада орналасқан әйгілі металлургия комбинатының өмір тіршілігі бұрын З.Шашкин романында, Р.Сейсенбаев пьесасында бейнеленген болатын. Қарағанды қаласында тұратын, кезінде өзі де шахтер болып істеген, жұмысшылар өмірін жақсы білетін жазушы Өткен Ахметов романының композициялық бітімі ширақ, оқиғаларда созылыңқылық, бөлек-салақ нәрселер аз. Конвертор цехының өмірін, ондағы адамдардың ара-қатынасын бейнелеуге автор бірқыдыру күш салған. Нұрғазы Найзабаев бойынан өндірістен өсіп шыққан, қазіргі заман талаптарына жауап беретін жігерлі, білімді, қайратты қызметкердің қасиеттерін көруге болады. Цех бастығы Долото - өндірістік жағдайдан басқаға мойын бұрмайтын қатал, бірбеткей, қисықтау адам ретінде көрінеді.

Болат балқытудың өнімін арттырудың жаңа тәсілін ұсынып жүрген Ақтан Артықбаев қазіргі қазақ жұмысшысының жақсы қасиеттерін бойына сіңірген адам болып баяндалады.

Негізінен, шығарма очерктік, документті проза стилінде, тым атүсті жазылған. Комбинат директоры Айдар Ақбасов, партия комитетінің секретары Данил Зорин, көрікші Жүніс Адамов эпизодтық персонаждар қалпында ғана көрінеді. Есте қаларлықтай бейнелер жасалмаған, үлкен комбинат адамдарының ішкі әлемі, психологиялық тебіренісі, сезім күйлері көрінбейді. Жиналыс эпизодтары, конвертор жұмысының өндірістік көрінісін тәптіштей жазу көркемдік табысқа жеткізбеген.

Өзінің көркемдік зерттеу объектісінен айнымайтын жазушыларымыздың бірі - Әкім Тарази. Оның қаламынан туған әңгімелердің, хикаяттардың, романның, пьесалардың негізгі тақырыптық өрісі – адамгершілік мәселесін қамтиды, дүниеқоңыздық (вещизм), мещандық өзімшілдікпен күрес сарыны – авторлық мұратпен сабақтасып жатады. Жиырма жылдан асқан қаламгерлік сапарда жазушы стиліне көп өзгеріс түскен жоқ. Сол алғашқы шығармалардағы жинақылық, шымырлық, динамизм бәз қалпында.

“Мейірім” романында автор қазіргі өміріміздің сан алуан шындығын әр түрлі мамандық иелерінің тағдыры арқылы көрсету мақсатын алдына қойған. Орманшы, шофер, кәсіптік-техникалық училище, орта мектеп оқушылары, кәсіпорын басшысы, артист, кенші – осы секілді әр түрлі кәсіп иелерінің жолдары өмір талқысында бір-бірімен қиылысады. Жазушы кейіпкерлерінің кескін-тұрпатын, мінездік пішінін, сөздік сипаттамасын даралап, ерекшелеп беру үшін көркемдік тәсілді талғап қолданады, түрлі стилизацияға барады.

Негізінен, Ә.Тарази диалектизм, жаргон, кәсіби сөздерден бойын аулақ салған, әдеби тілдің қалыптасқан нормаларын берік ұстаған жазушы. Суреттілік, бейнелілік кілтін бұл қаламгер контекстен іздейді, сөздерді жаттанды, ескі ұғымда емес, жаңа, оқыс мағынасында қолданады. Сол тәсілін автор кейде оқырман түсінбей қалады-ау деп сескенетін тәрізді, әлгіндей мақсатта пайдаланған сөздерді, тіркестерді тырнақшаға алады. Сондай тырнақшалар шамадан тыс көбейіп кеткен. Мұндай қауіпсіздік шараларының тіпті де қажеті жоқ.

Айтылмыш роман оқиғалары қалада, яки ауылда өтеді деп кесіп айту қиын, жұмысшы қалашықтары, қала қатарына кірген кеніш орталықтарында, орман шаруашылықтарында өтеді.

Кейіпкерлер бойынан да қала, дала тұрғындарының мінез сипаттарын табуға болады. Ә.Таразидің жазушылық бір ерекшелігі адам мінездерінің психологиялық табиғатын әлеуметтік факторлармен тығыз байланыста алуында жатыр. Ол, әсіресе тоғышарларды, пайдакүнемдерді, мансапқорларды бейнелеуге гротеск, шаржға түсіп кетпей, реалистік сенімді арнада көрсетіп отырады, әлгіндей соғындылардың тұрмыстық болмысын, қарым-қатынасын, мінез-құлық ерекшеліктерін тап басып, дәл суреттейді.

Жоғары ауылшаруашылық білімі бар, кезінде комсомол қызметінен сүрініп кетіп, ендігі напақасын орманшылықтан тапқан Кәкіш - Ә.Таразидің “Мейірім” романындағы қызықты кейіпкер ғана емес, соңғы жылдардағы қазақ әдебиетіндегі сәтімен табылған әлеуметтік тұлға десек артық болмас. Түп төркіні бұрынғы Кірпішбайлар әулетінен шықса да, бұл қарға тамырлы емес, қарағай тамырлы мықты, қастасқан адамын құртпай тынбайтын кекшіл, жеке меншік малы тау-таста, орман-тоғайда өсіп-өніп жатыр, оның есебін өзінен басқа ешкім білмейді, білдірмейді де. Ақшасына, дәулетіне ғана сенген сасық байлық иесі емес, бұл мың ойланып, жүз толғанып, көп нәрсені ақылмен, айламен шешетін жырынды.

Романдағы көп кейіпкердің тағдыры – анау Қиыр Шығыстан жер, ел аңсап көшіп келген Ғалия мен Ботабай, жас ғашықтар Сәния мен Сағат, шофер Сәтімбек (неге екені белгісіз, автор біресе мұның тоғыз баласы, біресе он баласы бар дейді), інісі Мәкіш, кәсіпорын бастығы Қайыржан Көпбаев, қойшы әйтеуір, көп адамның тағдыры Кәкіштің қолында.

Тегінде, Ә.Тарази шығармалары оқиғалық, сюжеттік тұрғыдан тиянақталмай, оқырманды ойда қалдыратыны болатын. Кейіпкерлер басында, мінезінде кездейсоқ оқиғалар, күтпеген жәйттер кездесе беретін. Шығарманың түп қазық ойы жиналмай, әр жерде бір төбе көрсеткен сарындар жамырап кетуші еді. Сол олқылықты “Мейірім” романынан да көреміз.

Қазіргі қазақ прозасы тақырыптық, мазмұндық тұрғыдан да, жанрлық формалары жөнінде де, авторлар құрамымен де ұлттық өнеріміздің маңызды, өнімді, жемісті саласының бірі екеніне шәк келтіруге болмайды.

Бұл тұжырымның ақиқатына 1984 жылы жарияланған романдарды оқып бір көз жеткіздік.

Осыдан аз уақыт бұрын кейбір әдебиетшілер, сыншылар қазіргі қазақ әдебиеті тарихи тақырыптарға көбірек көңіл бөледі, ескі ауылды аңсап жазған шығармалар молайып кетті, ғылыми-техникалық революция (НТР) әсерінен туған жағдайлар бейнеленбейді, бүгінгі дәуір қаһармандары, өз замандастарымыз суреттелмей қалды деген қияс пікірлер айтуға дейін барған-ды. Мұндай тиянақсыз, дәлелсіз қисындардың қате екендігін қазақ әдебиетінің жанды даму процесіне назар аударған адам бірден ұғады.

Сонымен, әр қырынан қаралған, сөз арқауы болған шығармалар қазіргі қазақ романындағы кейбір тенденциялар туралы байлам жасап, пікір түюге мүмкіндік береді.

Идеялық айқындық, халықтық нысана – позицияда ауа жайылу, шатқаяқтау, жат сарындарды қоңырсытудың жоқтығы, қазақ прозасының идеялық денінің саулығы қуантады.

Идеологиялық, көркемдік-эстетикалық, тілдік-стильдік, сюжеттік-композициялық позиция тұрғысынан келгенде қойылар талап, айтылар тілектер көп.

Ең алдымен, күн тәртібінде халқымыз басынан өткерген қиын тағдырларды көрсету мақсаты тұр.

Көптеген, електен өтпеген, жазушы қиялында екшелмеген материалдар шығармаға еніп кетіп жүр; диалогтарда астар, салмақ жоқ; ұзын-сонар қысыр сөзге бұрыла береміз, реалистік тіл жетіспейді; бірталай авторлар романның жанрлық формасын меңгермеген; ең үлкен олқылық - әлеуметтік-психологиялық айқастар үстінде көрінетін кесек характерлердің жоқтығы – бұл кемшіліктер, кінараттар жойылмаса, қазақ романының көсегесі көгермейді.

Романды жанр ретінде өлдіге санап, талай рет жаназа шығарғандар болған.

Осыдан ширек ғасыр бұрын “Лениншіл жас” газеті Мұхтар Әуезов ашқан қырғыздың жас жазушысы Шыңғыс Айтматовтың “Жәмила” хикаятын бірнеше санында түгел жариялап шықты. Шыны керек, халқымыздың ең көп тарайтын газеті бетінде көлемді шығармасын түгел бастыру бақытына ие болған қазақ жазушысының өзі кем де кем.

Тырнақалдысынан бастап, Айтматов туындылары сиясы кеппей тұрып-ақ бізге қолма-қол жетіп жатады, тіпті оның бірқыдыру дүниелерін ана тілімізде қырғыздардан бұрын оқығанымызды жасырмаймыз. Айтматов шығармалары негізінде қойылған спектакльдер қазақ театрының ең үздік репертуарына айналды, жоғарғы сыйлықтарға татықты болды, көрермендердің бірнеше буынын тәрбиеледі. Қысқасын айтқанда, соңғы 25-30 жылда қазақ әдебиеті мен өнеріне орасан зор әсер етіп, оның көркемдік-эстетикалық, философиялық-әлеуметтік ізденістеріне ықпал жасаған туыстас елдер өкілінің ішінде кім бар деген сауалға, біз ең алдымен, туындылары әлем оқырмандарын тұшындырып отырған шын мағынасындағы реалист қаламгер Шыңғыс Айтматов деп жауап берсек, қате болмас еді.

1985 жылы бір үзіндісі “Литературный Киргизстан” журналында жарияланысымен, “Айтматов жаңа роман жазыпты” деген хабар қалың оқырманды да, әдебиетші қауымды да қатты елеңдетіп, күні бұрын шығармаға ынтазар етті. Шынын айту керек, Шыңғыс романы басылған “Новый мир” журналын қолға шырақ ұстап жүріп таппайсыз, біреуден біреу сұраған, кезек күткен, тауып бер деген жағдай бар. Дүкендер оқылмайтын кітаптарға толып, аузы-мұрнынан шығып, жазымпаздардың кереқарыс романдары тау-тау үйіліп, көр-жерге айналып макулатураға кетіп жатқанда, әлі жеке кітап болып шықпаған, журналда ғана жарияланған дүниесін әр ұлттың әр жастағы, әр мамандық иелері ат арылтып, тон тоздырып іздеді. Аудармашылар Айтматовтың жаңа романының атына дәл балама таба алмай қиналды. Шынында, қазақ, қырғыз арасында да жан түршілегрлік неше түрлі жазалау түрлері болған ғой: дарға асу, қазыққа отырғызу, ат құйрығына байлап жіберу, көмейіне қорғасын құю, тірідей жерге көму, тас боран жасау, бауыздап өлтіру, омыртқасын сындыру, айта берсе, жауыздық әрекеттер толып жатыр. Ал енді, біз білгенде, адамның басын ағашқа салып шауып өлтіру – қазақ, қырғызда жоқ әдет. Бірақ, Қазақстанның орман-тоғайлы жерлерінде “Плаха” ұғымын беретін “Жаңғырық” деген сөз бар. Бұл “Эхо” дегендегі жаңғырық емес, кеспек, дөңбек, шөрке сөздеріне жақын, қарағай, әсіресе қайың секілді қатты ағаштардың бұтақты, безді, берішті тұстарынан әдейі арнап кесіп алған, ағаш бұтағында, отын кескенде балтаның астында жататын төс ағаш, орыс тіліндегі “Плахаға” бейнелік, заттық, деректілік тұрғыдан да жақын сөз деп білеміз. М.Әуезов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов шығармаларында “жаңғырық” сөзінің екінші мағынасы – төс ағаш, плаха.

Біз роман атына неге көп тоқтап тұрмыз?

Себебі қашан да Айтматов шығармаларының аты авторлық концепциямен, суреткерлік идеямен, жазушы позициясымен, бейнелер табиғатымен терең диалектикалық байланыста: туындының эстетикалық әсері, философиялық салмағы, көркемдік сарыны сығымдалып, тұжырымды әрі суретті түрде оның атынан көрініп тұрады, кейде сиқырлы күшпен символдық мәнге ие болар тұстары да бар. “Ана-Жер-Ана”, “Қош бол, Гүлсары”, “Ақ кеме”, “Боранды бекет” – осылардың бәрінде бейнелі астарлы, ишара, терең, тұңғиық мағына жатыр.

Жазушының соңғы романының аты туралы да осыны айту керек. Жазушы Шерхан Мұртазаев “Плаха” романын “Жан пида” деген атпен қазақшалады. Сан жөнінен, көлем тұрғысынан қарағанда, Шыңғыс Айтматов туындыларының мөлшері көп емес, кез келген әдебиеттегі қарабайыр, қоңыртөбел прозаиктардың бірқатары ондай нәрселерді елуге жетпей-ақ жазып тастай береді ғой. Ал мағына, тереңдік, көркемдік критерийлеріне жүгінсек, қазіргі әлем өнерінің ең үздік шығармаларының қатарында Айтматов туындыларының көрінуі, қырғыз, қазақ әдебиеттері үшін ғана емес, жалпы әдебиеттің мерейі, халықтық, гуманистік мұраттарды ұстанатын өнер салтанаты.

Айтматов талантының сапалы бір ерекшелігі ол әрбір кезекті шығармасында тың өмірлік материалды ала отырып, соны стильдік, композициялық форма пайдаланып, жаңа бейнелер, тосын тұлғалар тудырып, ерекше көркемдік әлем ашады. Айрықша ескерер жәйт – күні бүгінге дейін ол бір шығармасында қолданған баяндау тәсілін, архитектоника элементтерін екінші рет қайталаған жоқ. Үнемі, тұрақты қайталанатын бір-ақ нәрсе бар. Айтматовтың барлық туындысының темірқазығы – адам, ауыр тағдырлы, трагедиялық қаһарман. Жәмиладан басталған осы арна Танабай, Едігеге жетіп, енді Авдий Калистратов, Бостан Үркіншиев болып жалғасып барады.

Жазушы шығармашылығындағы ең үлкен сарын, басты пафос өмірдің сұсты келбетін, тіршіліктің қаһарлы сырын реалистік дәлдікпен, азаматтық адалдықпен, суреткерлік шыншылдықпен, қаламгерлік тереңдікпен бейнелеу, адамдар тағдырындағы диалектикалық қайшылықтарды ашу, өмір мен өлімнің мәңгілік тайталасындағы жеке адамның орнын көрсету; жазушы науқандық, өткінші ұрандарға бой алдырмай, көркемдік, идеялық, шыншылдық талаптарын берік те қатал ұсынады. Әдебиет тарихы қанша тереңде жатқанымен, жазба ескерткіштері мол болғанымен, қазақ, қырғызда реалистік әңгіме, хикаят, роман дәстүрінің шағындығы әр кезде шаң беріп қалады. Біреулер фольклорлық сарындарға түсіп кетсе, екіншілер әдеби схемаларға шырмалады, ал Айтматов халықтық ғасырлық дәстүр, аңыз, миф байлығы мен реализм мектебіндегі шеберлік сырларын әлеуметтік, психологиялық проза сабақтарына берік ұластырып, қазіргі заманның күрделі шындықтарын ашатын, ұлттық бояуы қанық, интернационалдық байлығы мол, философиялық терең, мазмұнды формасымен көз тартатын жүзіктің көзінен өткендей көркем, ықшам, қорғасындай салмақты туындылардың тұтас галереясын жасады.

Кемеліне келіп, сабасына толып, дүниенің төрт құбыласына бірдей қарай алатын шақта, даналық пен шеберліктің керторысына мінген дарабоз – Шыңғыс Айтматовтың “Жан пида” романында басты кейіпкердің бірі етіп орыс адамы – Авдий Калистратовты алуы, осы діни отбасында өскен, діни академияда оқыған, құдайға құлшылық ететін, діни аңыздарды, кітаптарды жақсы білетін жігіттің шаршап шалдыққан шақта, соққы, таяқтан әбден қалжырап, есінің өзі кіресілі-шығасылы болып қалған кезде, өмір мен өлімнің ауысатындай бір сәтінде Иусус Христос пен Рим прокураторы Понтий Пилат арасындағы оқиғаны еске түсіруі бізді әсте таңырқатпайды.

“Комсомольская правда” газетінде жарияланған мақаласында, Библияны зерттеуші маман философ, проф. В.Кривлевтің осы ситуациядан “құдай іздеу” сарындарының шалығын көруі ақылға симайды, дәлелсіз айтылған пікір. Әдеби туындының эстетикалық, көркемдік табиғатын түсінбей, жалаң социологизмге бой ұру бар. Ақырында Калистратовтың сексеуілге асып өлтірілуі – оның жолының, ізденісінің қайырсыз екенін көрсетіп тұрған жоқ па? “Литературная газетадағы” пікір таласында В.Аверинцев те христиан мифологиясын жазушы қаншалықты дәл біледі деген сұрақты қазбалап, романның полифониялық сипатын, мол сарынды, көп әуезді сырын, оқырманға ой тастап отырған полемикалық сипатын ұмытып кетеді.

Библиядан жақсы белгілі, көптеген шығармаларға азық болған, сан алуан интерпретацияға түскен, әсіресе М.Булгаковтың “Мастер и Маргарита” романында пайдаланған Исустың дарға асылар алдында рим прокураторы Понтий Пилат алдына келуі туралы христиан мифін Шыңғыс Айтматов бүгінгі күн проблемаларына сарындастырып пайдаланған. Қайталап айтамыз, Исус пен Понтий Пилат арасындағы диалогтарда “жаңа құдай іздеу” сарыны жоқ, өлім мен өмір, мәңгілік пен өткіншілік, әкім мен пенде арасындағы мың жылдар бойы толастамаған шайқастың шындығы жатыр.

Ал сыншы В.Кожинов аузымен романда композициялық, көркемдік тұтастық жоқ деген сыңай айтылып қалды, қосылуға болмайтын пікір. Рас, романда бірнеше деңгей, бірнеше үйірім, бірнеше ағыс бар. Біздің ойымызша, осылардың бәрін тұтастырып, жымдастырып тұрған екі қасқыр – Ақбөрі мен Тасшайнар арнасы. Ұлы ұстазы – Мұхтар Әуезовтің “Көксерек” хикаятындағы идеяларды, сарындарды Шыңғыс Айтматов бүгінгі қаһарлы заман шындығына орай тереңдетіп, ұлғайтып, дәстүрді жалғастырды. Адамзаттың, жан-жануардың, табиғаттың басы бәйгеге тігілген зор апаттан шошына үркіп тұрған қазіргі дәуірдің қаны сорғалаған шындығын ашты. Адамдардың дертінен, сор, кеселінен пайда табатын наркомандар былапыт әлемі төбе құйқаны шымырлатады: Обер – Кандалов, Гамлет – Галкин, Үзікбай – Абориген, анау Базарбай Нойғұтов – бұлар бір тажал, жалмауыз.

Мәңгі мұз жарығында көмусіз қалған Ерназар, қартайғанда көрген жалғызын аңдаусызда, дұшпаны Базарбайды әдейі атқан – Бостан, зарлап қалған Гүлімхан, Ыстықкөл жағасында қыңсылаған Ақбөрі – бұлар бір зарлық.

Өзінше бір әділет жолын іздеймін деп жүріп айдалада, сексеуілге асып өлтірілген Авдий Калистратов, Мойынқұм, Алатаудан қуғын көріп, нәсілінен айырылған екі қасқыр Ақбөрі мен Тасшайнар, өмір тәлкегін көріп ақыры абақтыға кетіп бара жатқан Бостан Үркіншиев тағдырлары – зор трагедиялар.

Әдебиетте наркомания секілді әлеуметтік дертке қарсы дауыс көтерген, экологиялық тепе-теңдіктің бұзылуын, адамдар арасындағы қайшылықтардан туған алапат тартыстарды көрсеткен “Жан пида” – психологиялық роман, дәлірек айтқанда, Шекспирлік қуатпен жазылған Достоевский, Толстой үлгісіндегі роман – трагедия.

Адамзаттың өз басына, оны қоршаған ортаға, шындығына келгенде атамыз, анамыз қара жерге қауіп төніп тұрған ядролық апатты заманда, уақыттың көкейкесті, актуальды проблемаларын толғағанда азаматтық парасатты, жазушылық кемеңгерлікті бір үйренсек, Шыңғыс Айтматовтан үйренсек керек. Оның бүкіл қаламгерлік жолы, әсіресе соңғы роман-трагедиялары осы тұжырымға ден қойдырады.

“Қазіргі асығыс заманда, уақыт жоқ кезде әңгіме, хикаят демесең, роман оқылмайды”.

“Роман өзінің барлық мүмкіндігін сарықты, бұл әбден титықтап біткен жанр”.

Бұл пікірлер кеше айтылған, бүгін де айтылып жүр. Бірақ әлем әдебиетінің фактісіне, қазіргі жағдайға қарағанда, заманымызды, өткенімізді, болашағымызды ең терең, ең жан-жақты, ең объективті бейнелейтін әдеби жанр қалай дегенде де – роман.

Жасырып қайтеміз: “Қазақ әдебиетінде роман дегеніңіз жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақ секілді қаптап кетті” дейтін күңкіл бар. Көлденең көк атты, көбік ауыздар не десе, о десін, өмірдің даму процесі романды қажет етіп отыр. Қазақ романы алмаған асу көп.

Психологиялық роман, детективті роман, фантастикалық роман бар ма? Стефан Цвейг, Андре Моруа үлгісіндегі роман – ғұмырнаманы кім жазды? Ешкім жазған жоқ. Тарихи романдарымыз Әуезов салған үлкен дәстүрден төмен тұрғанын жасыра алмаймыз.

Роман – монолог, роман – документ, субъективті роман, объективті роман, полифониялық роман, әлеуметтік роман, роман– портрет, роман-естелік – бар ма осылар?

Ендеше, қолдан келсе, роман жазайық!