Рөлдік ұстанымдардағы бейвербалды қарым қатынастың ерекшеліктері г.Ү. Түйебаева

Б) Дене қалпы. Адамның денесі 1000 түрлі қалып-күйде қозғалуы мүмкін. Дене қалпын бейвербалды амалдардың бір түрі ретінде психолог А.Шефлен көрсеткен болатын. Мәселен 1) Қос қолды кеудеге қою – сәлемдесу; 2) Желке қасу – қолдан келер қайрат, амалы жоқ жігерсіздікті, әрекетсіздікті  танытады; 3) Желкеге қолын қою – айыпталу, тұтқын болудың айғағы; 4) Басын төмен салу – ұялу, қымсыну, қысылу.

 Просодикаға тембр, дыбыс ырғағы, тон сияқты амалдарды жатқызамыз. Коммуниканттардың дауыс екпінін, тонын, жиілігін, ырғағын байқау олардың ойы мен сезімдерінен хабардар болу үшін маңызды. Мәселен, 1) Ішін тарту – мәз-мейрам болып қатты куану немесе таңырқау, таңдану, шошыну; 2) Таңдайын қағы – біреудің ісін жақтыртпау, кінәлау.

Осыған орай бейвербалды әрекеттерге біршама сипаттама беріп кетсек:

1. Саусақпен нұсқап көрсету бірде агрессияны білдірсе, бірде нақтылау мәнде қолданылады. Осыған орай «Кісіге қарап саусағыңды беземе» деген халықтық педагогикада тыйым сөз бар.

2. Қол, аяқты Х-теу арқылы негативті әсерлерден сақтану;

3. Саусақтарды айқастырып ұстау оқушыларға кері әсерін тигізетіндіктен, педагогикада қолданбаған дұрыс;

4. Басын қасу, сілтеуішті шайқау оқытушының сенімсіздігін білдіреді;

5. Оқытушының қолын бүйіріне таяну агрессияны, оқушыларға қысымды білдіреді;

6. Қолды иекке таяну ақпаратты жеткізуші тұлғаға қарсы негативті қатынас тудыруы мүмкін;

7. Үстелді тоқылдату – ашуды, көңіл толмаушылықты, ызаны білдіру;

8. Өзін-өзі еркін ұстау, алақанды еркін қою ақпарат алмасушы тұлғаға жағымды, теңдік, еркіндік қатынасты білдіреді;

9. Қолмен суреттеп көрсету бір ақпаратты баяндау барысында суреттеуші бейнені тыңдаушыға жеткізу барысында көмектеседі;

10. Ауызды жымқыру, құлақты ұстау, мұрынды ұстау сенімсіздікті білдіреді.

Вербалды емес коммуникация: күлкі, бет әлпеті, көзқараспен алмасу.

Вербальды емес коммуникация формалары: дауыс ырғағы, бет пішіні, іс-қимыл

Вербальды емес коммуникацияның жекелеген, ерекшеленген нысандары: адамның өскен ортасындағы мәдениет үлгілеріне байланысты, әр елдің тәртіптік этикасына байланысты, әр ұлттың өз символдық белгілеріне байланысты.

Вербальды қарым-қатынастың ең маңыздысы - оның әртүрлі сенсорлық бағыттың қатысуымен анықталады. Көру, есту, тітіркену, сезу және т.б. полисенсорлы табиғаттың вербальды емес қарым-қатынастың айырмашылығы келесі түрлерімен ерекшелінеді: кинесика, көздің қарасы, көзбен көздің контактісі, мимика және бет әлпет, ым-ишара, қолдың қозғалысы, такесика, сыртқы келбет, проксемика, арақашықтық, паралингвистика және экстралингвистика [5].

Түрлі адамдармен қарым-қатынас барысында өзіңді жайлы, әрі сенімді сезінгіңіз келес, манипуляцияға тап болғыңыз келмесе, қарым-қатынастың вербальды емес тілін үйрену аса қажет болып табылады.

Сонымен, егер:

• 
  Белгілі ой айту алдында ұзаққа созылған немесе жиі кездесетін үзіліс, толғаныс;
  
• 
  Ым-ишарадағы ассиметрия, бет бұлшық етіндегі қозғалыстың сөзбен сәйкес келмеуі:
  
• 
  5-10 секундқа созылған «қатып қалған» бет жүзіндегі эмоция;
  
• 
  «созылыңқы» күлімсіреу, ерін құлаққа қарай созылып, бір сызықты құрау;
  
• 
  Визаульды контакт терең емес, әңгіме барысында өтірік айтушының көзбе көз 2-3 рет ғана кездесуі және төбеге, жан-жаққа алаңдаушылықпен қарай беру;
  
• 
  Денесінің кез-келген бөлігін шұқылау, ернін тістелеу, столды тықылдату;
  
• 
  Дауысын қатты шығару, жиі тыныс алу;
  
• 
  Арқасын сәл салбырату, аяғын айқастыру;
  
• 
  Көзін алдымен жоғары оң бұрышқа, содан соң төменгі сол бұрышқа салу;
  
• 
  Сол қолымен салыстырғанда оң қолымен жестикуляция жиі болу;
  
• 
  Орынсыз эмоция;
  
• 
  Көзін жиі жыпылықтату;
  

4.Кеңістікті және уақытты ұйымдастыру процестері

Коммуникация-ситуацияға байланысты қосымша компонент. Қарым-қатынас қай уақытта және қай жерде болатынына байланысты.

Кеңістік пен уақытты ұйымдастыруда проксемика саласы жеке аймақ ретінде, осы қатынастың кеңістігі мен уақытына байланысты көптеген эксперименттік материалдарға ие. Проксемиканың негізін салушы-Э.Холл, проксемиканы «кеңістік психологиясы» деп атаған. Э.Холлдың зерттеуінде адамадрдың қарым-қатынасқа түсуінің арақашықтығына байланысты:

* Интимді арақашықтық (0-45см);

* Персоналды арақашықтық (45-120см);

* Әлеуметтік арақашықтық ( 120-400см);

* Публикалық арақашықтық (400-750см);

.Визуалды контакт- немесе көз байланысы сияқты бөліктерге бөліп қарастырған. Бұл әлеуметтік психологияда көздің рөлі, яғни қарау ұзақтығы, көздің статистикалық және динамикалық ауысуы және көзді алып қашу. Негізінен бұл жүйе сыртқы бейнесі жағынан қарапайым болып көрінуі мүмкін. Бастапқы уақытта көз контактісі М.Агайлдың зерттеуі бойынша ең алғашқы қарым-қатынас кезінде пайдалынады.

Қорыта келсек, тілсіз қарым-қатынас – кинесикалық, просодикалық, такесикалық, проксемикалық бейвербалды амал-тәсілдер арқылы іс жүзіне асатын қарым-қатынас түрі.  Жоғарыда келтірілген мысалдардан қазақ халқының салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпы арқылы халық мінез-құлқын жақсы білетін тәжірибелі адамдар әр адамның жүріс-тұрысынан, іс-әрекетінен, қас-қабағынан оның көңіл-күйін айтпай-ақ сезіп-біліп отыратындығын байқаймыз [6].

Қазақ халқының тұрмысында біте қайнасып кеткен сан алуан бейвербалды амалдар ұлтымыздың салт-сана, тәлім-тәрбие, әдеп, үлгі-өнеге, тағылым және таным саласындағы ғасырлар бойы жинақталған, дәстүрге еніп, қалыптасқан бай қазыналарының бір тармағы.

Сонымен, қарым-қатынастың коммуникативті жағы- вербалды және вербальды емес процестер арқылы адамдардың ақпарат алмасып, бірігіп әрекет етуге міндетті керек жағдай. Басқа вербальды емес қарым-қатынас сияқты көз контакты да вербалды қатынасты толықтырып отырады.

1. 
   Момынова Б., Бейсембаева С. Қазақ тіліндегі ым мен ишараттың қазақша-орысша түсіндірме сөздігі. Алматы, 2003. 136 б.
   
2. 
   Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. Алматы, 2012. 388 б.
   
3. 
   Мағжан С. Қазақ тіліндегі бейвербалды элементтердің көпмағыналылығы //Канд.дисс.автореф. Алматы, 2007. 24 б.
   
4. 
   Гулевич, О.А. Психология коммуникации Учебное пособие / О.А. Гулевич.- Москва: Московский психолого-социальный институт, 2008.- 384с.
   

6. Аллан Пиз. Язык телодвижений. Как читать мысли окружающих по их жестам, 2003.