Рсалиев Аралбек Сырашұлы Жаздық қатты бидай (Triticum durum Desf) сорт-үлгілерінің тат ауруларына төзімділігі

Сұрыпталған қатты бидай сорттарының шаруашылықтық құнды белгілерін зерттеу

жүктеу/скачать 0,71 Mb.

бет	2/3
Дата	26.08.2017
өлшемі	0,71 Mb.
	#29523
түрі	Автореферат

1 2 3

Сұрыпталған қатты бидай сорттарының шаруашылықтық құнды белгілерін зерттеу

Вегетация мерзімінің ұзақтығы. Республиканың бидай өсіретін аймақтарының агроэкотиптері және топырақ-климат жағдайларының алуан түрлілігі егіншілік жүйесі мен арнаулы агротехниканы, сондай-ақ осы жағдайларға барынша бейімделген дақыл сорттарын таңдап алмайынша, мол түсім алуға мүмкіндік бермейді. Бидайдың белгілі өңірге бейімделу қабілетін анықтау өлшемінің бірі болып вегетация мерзімінің ұзақтығы есептеледі. Сондықтан сұрыпталған қатты бидай сорттарының Оңтүстік Қазақстан жағдайында фенологиясы есепке алынды. Нәтижесінде сұрыпталған қатты бидай сорттарының вегетация мерзімінің орташа ұзақтығы еліміздің оңтүстік өңірінде 91 тәулікті құрады (2-сурет).

Сурет 2 – Сұрыпталған қатты бидай сорттарының фенологиясы
Сұрыпталған қатты бидай сорттары арасынан Безенчукская 139 бақылау сортынан ерте пісіп-жетілетін қатты бидай сорттары іріктеліп алынды. Олардың қатарына Altar 84, Mexicali 75, Nacori C97, Yavaros 79, Гордеиформе 429, Гордеиформе 94-9-1, Гордеиформе 94-94-13, Каргала 28, Каргала 303, Наурыз 6 және Субастрале 489 сорттары жатқызылды. Бұл сорттардың вегетация мерзімінің ұзақтығы 80-85 тәулікті құрады. Осыған сәйкес, олар ерте пісетін сорттар болып есептелді. Демек, жоғарыда аталған қатты бидай сорттарының тат ауруларына төзімді болуының тағы бір себебі, олардың вегетация мерзімі қысқа болуына байланысты. Яғни, сабақ және жапырақ татының толық дамып жетілуіне дейін вегетация мерзімі қысқа сорттар пісіп үлгіреді.

Морфологиялық белгілері. Бидайдың морфологиялық белгілері селекционерлер үшін сұрыптау нысандары, генетиктер үшін тұқым қуалау белгілерін бақылау материалы болып табылады. Осыған сәйкес, сұрыпталған қатты бидай сорттарының негізгі морфологиялық белгілері – түршесі, өсімдік биіктігі, жалауша жапырақ ауданы және жоғарғы буын аралығының ұзындығы зерттелінді (3-кесте). Интродукциялық қатты бидай сорттарының басты кемшілігі олардың сабағының қысқалығы. Салыстырмалы түрде олардың арасында сабағы ең ұзын болып есептелген Lakota және Mondur сорттарының бұл көрсеткіші (90,0-91,3 см) бақылау сортынан 9,4-10,7 см кем болды. Ал, отандық сорттарда аталған көрсеткіш 94,0-126,3 см сәйкес келді.

Кесте 3 – Қатты бидай сорттарының морфологиялық белгілеріне сипаттама (2005-2007 жж., орташа)

Сорт атауы	Түршесі	Өсімдік биіктігі, см		Жалауша жапырақ ауданы, см²		Жоғарғы буын аралығының ұзындығы, см
Сорт атауы	Түршесі	X±m	± бақылау сортынан	X±m	± бақылау сортынан	X±m	± бақылау сортынан
Mexicali 75	леукурум	80,0±0,8	-20,7	22,4±0,8	+0,7	20,3±0,8	+3,7
Altar 84	леукомелан	81,5±1,0	-19,2	24,7±0,6	+3,0	23,4±0,8	+6,8
Cocorit 71	леукурум	73,5±1,0	-27,2	27,0±0,4	+5,3	29,2±1,0	+12,6
Lakota	леукурум	90,0±0,8	-10,7	22,7±0,6	+1,0	21,9±0,6	+5,3
Albatross	африканум	72,7±0,8	-28,0	22,3±0,4	+0,6	28,1±0,6	+11,5
Aldura	мурциензе	88,5±1,0	-12,2	29,2±0,4	+7,5	22,5±1,0	+5,9
Mondur	гордеиформе	91,3±0,6	-9,4	23,4±0,6	+1,7	24,2±1,2	+7,6
Macoun	леукурум	71,3±0,5	-29,4	23,3±0,4	+1,6	21,8±0,8	+5,2
Ward	гордеиформе	72,7±0,7	-28,0	29,7±0,6	+8,0	20,4±0,6	+3,8
Каргала 28	леукурум	102,7±0,7	+2,0	22,0±0,8	+0,3	24,3±1,0	+7,7
Каргала 303	леукурум	104,0±0,8	+3,3	31,3±0,6	+9,6	21,7±1,0	+5,1
Наурыз 6	гордеиформе	106,7±0,6	+6,0	27,7±0,6	+6,0	26,5±0,6	+9,9
Субастрале 489	субастрале	126,3±1,0	+25,6	22,2±0,6	+0,5	21,6±0,6	+5,0
Лан	леукурум	94,0±1,0	-6,7	22,3±0,4	+0,6	27,1±1,0	+10,5
Алтайская нива	африканум	104,0±1,0	+3,3	24,0±0,8	+2,3	19,6±1,2	+3,0
Дамсинская янтарная	леукурум	102,7±1,0	+2,0	27,0±0,4	+5,3	23,4±1,2	+6,8
Гордеиформе 429	гордеиформе	112,3±1,0	+11,6	29,0±0,6	+7,3	35,9±1,0	+19,3
Безенчукская 139, бақылау	гордеиформе	100,7±1,0	-	21,7±0,8	-	16,6±1,0	-

Сұрыпталған қатты бидай сорттарының жалауша жапырақ ауданы 22,0-31,3 см² құрады, тиісінше бұл көрсеткіштер бақылау сортынан 0,3-9,6 см² артық болды. Бидай морфологиясының осы белгісі бойынша Cocorit 71, Aldura, Ward, Каргала 303, Наурыз 6, Дамсинская янтарная және Гордеиформе 429 сорттарын ерекше атауға болады. Зерттеу жылдарында жоғарыдағы кестеде көрсетілген қатты бидай сорттарының жоғарғы буын аралығы 20,3-35,9 см ұзындыққа сәйкес келді, ал осы кезеңдерде Безенчукская 139 бақылау сортында бұл белгі 16,6 смаспады. Сонымен қатар, сұрыпталған қатты бидай сорттарының басым бөлігі леукурум және гордеиформе түршесіне жатады, сондай-ақ леукомелан, африканум, мурциензе және субастрале түршелері де кездесті.

Түсім көрсеткіштері. Өсімдіктің иммунологиялық, генетикалық, морфологиялық, фенологиялық және басқа қасиеттерін зерттеу дақылдан мол және сапалы түсім алу қажеттілігінен туындайды. Осыған сәйкес аталған қасиеттері мен белгілері бойынша сұрыпталған қатты бидай сорттарының масақ өлшемдері мен өнім түсіміне құрылымдық талдау жасалынды (4-кесте). Зерттеу жылдарында құрылымдық талдау құрамына кірген өнімділік белгілерінің орташа шамасына ерекше мән берілді және ол бидай сорттарының түсім беру мүмкіндігінің негізгі көрсеткіші болып қарастырылды. Нәтижесінде сұрыпталған қатты бидай сорттарының орташа масақ салмағы 2,1±0,3 грамм, масақ ұзындығы 7,0±0,3 см, масақшалар саны 16,0±0,5 дана, масақтағы дән саны 34,3±0,5 дана, масақтағы дән салмағы 1,6±0,3 грамм, өнім түсімі 37,0±0,5 ц/га және 1000 дән салмағы 46,3±0,7 граммға тең. Бұл аталған түсім белгілерінің барлығы бақылау сортының түсім көрсеткіштерінен жоғары. Яғни олардың соңғы аталған өнім түсімі мен 1000 дән салмағы Безенчукская 139 бақылау сортынан, тиісінше 6,8 ц/га және 6,9 грамм артық болды.
Кесте 4 – Сұрыпталған қатты бидай сорттарының түсім көрсеткіштеріне сипаттама (2005-2007 жж., орташа)

Сорт атауы	Масақ өлшемдері (X±m)					1000 дән салмағы, г (X±m)	Өнім түсімі, ц/га (X±m)
Сорт атауы	масақ салмағы, г	масақ ұзындығы, см	масақша- лар саны, дана	масақтағы дән саны, дана	масақтағы дән салмағы, г	1000 дән салмағы, г (X±m)	Өнім түсімі, ц/га (X±m)
Albatross	2,1±0,3	8,5±0,4	16,2±0,8	31,2±0,6	1,5±0,2	50,2±0,7	56,6±0,4
Aldura	2,0±0,2	6,8±0,2	16,4±0,6	29,6±0,4	1,4±0,2	43,1±1,2	53,3±0,7
Altar 84	2,4±0,4	6,2±0,4	15,7±0,3	36,2±0,8	1,7±0,4	49,7±0,2	51,4±0,6
Cocorit 71	2,5±0,3	6,2±0,3	15,6±0,4	48,0±0,5	2,4±0,5	54,0±1,3	39,8±0,2
Dur	2,4±0,3	6,7±0,3	15,2±0,8	38,8±0,2	1,8±0,4	47,4±0,6	37,2±0,8
Grosby	1,5±0,4	6,2±0,2	12,6±0,4	28,2±0,8	1,2±0,2	46,0±1,2	28,8±0,2
Macoun	2,1±0,2	8,6±0,6	17,8±0,2	34,0±0,5	1,6±0,3	45,0±0,5	26,0±0,6
Mexicali 75	2,4±0,2	7,2±0,2	16,7±0,3	36,8±0,2	1,8±0,4	52,3±0,3	52,3±0,7
Mondur	1,8±0,4	6,2±0,3	15,2±0,8	35,4±0,2	1,3±0,2	48,8±0,2	36,9±0,5
Nacori C97	2,1±0,3	6,3±0,4	14,3±0,7	31,5±0,5	1,4±0,2	47,2±0,3	33,8±0,4
Randur	1,7±0,3	7,8±0,5	15,8±0,2	24,6±0,4	1,3±0,3	40,6±0,4	34,6±0,4
Ward	2,0±0,3	7,3±0,5	16,8±0,2	36,2±0,8	1,6±0,3	46,4±1,2	20,4±0,6
Yavaros 79	2,2±0,4	6,7±0,2	15,4±0,6	35,7±0,3	1,6±0,3	48,6±0,2	48,5±0,5
Каргала 28	2,1±0,3	7,8±0,6	16,6±0,4	31,0±0,5	1,5±0,4	41,2±0,8	40,3±0,7
Каргала 303	2,8±0,4	6,9±0,2	17,2±0,8	40,8±0,2	2,1±0,5	51,2±0,7	37,1±0,9
Наурыз 6	2,1±0,3	7,1±0,2	19,8±0,2	36,2±0,8	1,6±0,4	41,1±0,6	44,8±0,4
Субастрале 489	2,5±0,3	6,7±0,3	18,4±0,6	32,2±0,8	1,8±0,5	45,7±1,3	36,5±0,1
Гордеиформе 426	1,6±0,2	6,2±0,2	15,4±0,6	26,4±0,6	1,0±0,2	42,8±1,2	27,4±0,6
Гордеиформе 429	2,0±0,2	8,6±0,3	15,8±0,2	31,8±0,2	1,4±0,3	45,7±1,3	39,0±0,8
Гордеиформе 94-94-13	1,7±0,2	6,5±0,4	13,6±0,4	31,2±0,8	1,3±0,2	46,4±0,6	33,7±0,3
Дамсинская янтарная	2,3±0,4	7,5±0,2	14,6±0,4	43,0±0,5	1,8±0,4	46,5±0,5	29,9±0,4
Безенчукская 139, бақылау	1,8±0,4	6,5±0,2	15,2±0,8	28,2±0,8	1,4±0,3	39,4±0,6	30,2±0,6
Орташа	2,1±0,3	7,0±0,3	16,0±0,5	34,3±0,5	1,6±0,3	46,3±0,7	37,0±0,5
ЕАЕА _0,95 ц/га	-	-	-	-	-	-	0,33
ЕАЕА _0,95%	-	-	-	-	-	-	3,87

Сұрыпталған қатты бидай сорттары арасынан түсім көрсеткіштері бойынша Albatross, Aldura, Altar 84, Cocorit 71, Dur, Mexicali 75, Yavaros 79, Гордеиформе 429, Каргала 28, Каргала 303 және Наурыз 6 сорттарын ерекше атауға болады. Қазақстанның оңтүстігінде және суармалы жағдайда аталған қатты бидай сорттарының орташа өнім беру мүмкіндігі 37,1-56,6 ц/га шамасында.

Сұрыпталған қатты бидай сорттарының иммунологиялық қасиеттерін негізгі агроэкологиялық аймақтарда сынау

Бидай тат ауруларының даму сатыларында қоршаған орта жағдайларына қояр талабы әр түрлі. Көптеген бидай сортының иммунологиялық қасиеті қоршаған ортаға тәуелді немесе экологиялық ортаға байланысты өзгеріп отырады. Осыған байланысты БҚПҒЗИ-да тат ауруларына төзімділігімен ерекшеленген қатты бидай сорттары еліміздің негізгі агроэкологиялық аймақтарында сыналынды, яғни оның біріншісі Солтүстік Қазақстан (РДЖКК) және екіншісі – Оңтүстік-шығыс Қазақстан (ҚазЕӨШҒЗИ). Жоғарыда аталған Республика аймақтарында 2006-2007 жылдары қатты бидай сорттарының сабақ және жапырақ татына төзімділігі бағаланды (кесте 5).

Кесте 5 – Қатты бидай сорттарының иммунологиялық қасиетіне агроэкологиялық сынақтың әсері (2006-2007 жж., орташа)

Сорт атауы	Солтүстік Қазақстан				Оңтүстік-шығыс Қазақстан
	сабақ таты		жапырақ таты		сабақ таты		жапырақ таты
	балл	%	балл	%	балл	%	балл	%
Albatross	1	5	0	0	1	5	0	0
Aldura	1	5	2	5	1	5	1	5
Altar 84	1	5	1	5	1	5	1	5
Cocorit 71	0	0	0	0	0	0	2	5
Macoun	2	5	0	0	1	5	0	0
Mexicali 75	1	5	1	5	1	5	1	5
Mondur	3	10	0	0	2	10	0	0
V.Z.-D	0	0	2	10	2	10	1	5
VZ-187	2	5	0	0	2	10	2	10
Ward	1	5	0	0	1	5	0	0
Каргала 28	0	0	0	0	0	0	1	5
Каргала 303	2	10	0	0	1	5	1	5
Гордеиформе 429	2	5	1	5	2	10	1	5
Наурыз 6	1	5	0	0	2	5	0	0
Субастрале 489	2	5	2	10	2	10	2	10
Гордеиформе 94-94-1	4	50	3	10	3	5	2	5
Гордеиформе 94-94-13	4	80	0	0	3	10	3	10
Дамсинская янтарная	4	50	0	0	2	10	2	5
Омский рубин	4	60	0	0	4	30	2	5
Безенчукская 139	4	80	3	20	4	40	3	10
СИД 88, бақылау	4	60	2	20	4	40	2	10

Зерттеулер нәтижесінде тәжірибеге пайдаланған қатты бидай сорттарының иммунологиялық қасиетіне экологиялық сынақ әр түрлі әсер етті. Негізінен ҚазЕӨШҒЗИ жағдайында қатты бидай сорттарының тат ауруларына төзімділік белгілері БҚПҒЗИ алынған нәтижелерге сәйкес келді. Яғни, Қазақстанның оңтүстік-шығысында сабақ татына тек өндіріске пайдаланылуға ұсынылған Омский рубин, Безенчукская 139 және СИД 88 сорттары ғана төзімсіз болып бағаланды. Ал, Республиканың солтүстігінде жапырақ татымен салыстырғанда сабақ таты қатты бидай сорттарында өте қарқынды дамыды. Бұл аймақта бидайдың масақтанудан толық пісуге дейінгі кезеңдерінде сабақ татының даму деңгейі күшейе түсіп, бұл көрсеткіш кейбір сорттарда 80% дейін жетті. Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында тат ауруларынан біршама тиімді қорғанған Дамсинская янтарная, Гордеиформе 94-94-1 және Гордеиформе 94-94-13 сорттары осы қасиетін солтүстік өңірде сақтай алмады. Нәтижесінде оларда P.graminis tritici қоздырғышының даму дәрежесі 50-80% аралығында болды. Осыған байланысты аталған бидай сорттарының сыртқы орта жағдайларына өте сезімтал келетінін біле аламыз. Сонымен қатар, бұл құбылыс бидайдың тат аурулары төзімділігіне экологиялық ортаның тікелей әсер ететінін дәлелдейді. Ал, сұрыпталған басқа сорттар сабақ және жапырақ татымен өте әлсіз деңгейде зақымданып, аурудың екі түріне топтық төзімділік танытты.

Экологиялық сынақ нәтижелерін қорытындылай келе, қатты бидай дақылының Albatross, Altar 84, Aldura, Cocorit 71, Macoun, Mexicali 75, Mondur, V.Z.-D, VZ-187, Ward, Каргала 28, Каргала 303, Гордеиформе 429, Наурыз 6 және Субастрале 489 сорттары еліміздің тек оңтүстік аймақтарында ғана емес, сонымен қатар Солтүстік Қазақстан жағдайында да тат ауруларына иммунологиялық қасиетін тұрақты сақтайды.
Қорытынды
Жаздық қатты бидай сорт-үлгілерінің тат ауруларына төзімділігін анықтау мақсатында 2003-2007 жылдар аралығында жүргізілген зерттеулер мен алынған ғылыми нәтижелер негізінде келесі тұжырымдар жасалынды:

Жасанды індет аясында зерттелінген қатты бидай дақылының Қазақстандық 944 сорт-үлгісі арасынан 89 (9,4%), интродукциялық 470 сорттың – 246 (52,3%) тат ауруларына топтық төзімділік танытты. T. durum D. үшін аса қауіпті сабақ татына Қазақстандық сорт-үлгілердің 231 (24,5%), ал интродукциялық сорт-үлгілердің 346 (73,6%) төзімді болып есептелді.
Өсімдік онтогенезінде тат ауруларына төзімділігі бойынша Каргала 28, Каргала 303, Наурыз 6 (Қазақстан), Гордеиформе 429, Субастрале 489 (Ресей), Mexicali 75, Yavaros 79, Altar 84, Nacori C97, Albatross, Cocorit 71 (Мексика), Aldura, Ward, Crosby, Lakota (АҚШ), Macoun (Канада), VZ-187, V.Z.-D (Италия), Dur, Rainvine (Үндістан), Mondur, Valdur (Франция) сорттары сұрыпталды.
Қатты бидай сорттарынан сабақ татының 21 патотипі жіктелінді. Кездесу жиілігі бойынша TDT/H, TCM/B, TKH/R және TTH/K ерекшеленді, ал аса вирулентті болып TTH/K, TKH/R және TDT/H есептелінді. Сабақ татының тиімді төзімділік гендері қатарына SrGt, Sr6, Sr24, Sr27, Sr11 және Sr30 жатқызылды.
Сабақ татының Sr24 тиімді төзімділік гені интродукциялық Aldura, Crosby, Mocaun, Mondur сорттарынан, Sr11 гені Dur, VZ-187, V.Z-D сорттарынан постулаттау әдісі арқылы анықталынды. Қазақстандық Наурыз 6, Каргала 28, Каргала 303, Гордеиформе 429 сорттарының сабақ татына өскіндік төзімділігі Sr6+Sr27 гендерімен бақыланады.
Қатты бидай сорттарынан жапырақ татының 12 патотипі жіктелінді, олардың арасынан THF/H, FGT/H, MBN/G Қазақстанда, ал Солтүстік Кавказ аймағында THT/F жиі кездеседі. Солтүстік Кавказ патотиптерімен салыстырғанда Қазақстандық патотиптердің вируленттілігі әлсіз болды. Жапырақ татының төзімділік гендері арасынан Lr9, Lr19, Lr24 зерттелген барлық патотиптерге төзімділік көрсетті, ал Lr23, Lr25 гендері қазақстандық патотиптерге ғана тиімді болды.
Жапырақ татының Lr19 тиімді төзімділік гені интродукциялық Valdur, Dur сорттарынан, Lr25 гені Lakota, Macoun сорттарынан және өскіндік фазада ауруға төзімділік танытқан Albatross, Cocorit 71, VZ-187 және Наурыз 6 сорттарынан Lr23 гені анықталынды.
Тат ауруларына төзімділігі бойынша сұрыпталған қатты бидай сорттарының суармалы жағдайда орташа өнім түсімі 37,0±0,5 ц/га, ал 1000 дән салмағы 46,3±0,7 граммды құрады. Бұл көрсеткіштер Безенчукская 139 бақылау сортымен салыстырғанда, тиісінше 6,8 ц/га және 6,9 грамм артық болды.
Қатты бидайдың Albatross, Altar 84, Aldura, Cocorit 71, Macoun, Mexicali 75, Mondur, V.Z.-D, VZ-187, Ward, Каргала 28, Каргала 303, Гордеиформе 429, Наурыз 6 және Субастрале 489 сорттары тат ауруларына төзімділігін Қазақстанның оңтүстік, оңтүстік-шығыс және солтүстігінде тұрақты сақтады.

Селекция тәжірибесіне ұсыныс
Тат ауруларына төзімділігі және шаруашылықтық құнды белгілері бойынша сұрыпталған T. durum D. сорттары бидайдың жаңа сорттарын шығару үшін бастапқы материал ретінде селекциялық жұмыстарға ұсынылады, олар: Каргала 28, Каргала 303, Наурыз 6 (Қазақстан), Гордеиформе 429, Субастрале 489 (Ресей), Mexicali 75, Yavaros 79, Altar 84, Nacori C97, Albatross, Cocorit 71 (Мексика), Aldura, Ward, Crosby, Lakota (АҚШ), Macoun (Канада), VZ-187, V.Z.-D (Италия), Dur, Rainvine (Үндістан), Mondur, Valdur (Франция).

Қатты бидай сорттарынан жіктелінген сабақ және жапырақ татының патотиптері бидай сорттарының расаға тән төзімділігін анықтауға және иммунитет селекциясын жоспарлы жүргізуге мүмкіндік туғызады.

Құрамында сабақ және жапырақ татының тиімді төзімділік гендері бар қатты бидай сорттары аталған аурулармен генетикалық күресу үшін селекцияға ұсынылады. Сабақ таты үшін Aldura, Crosby, Macoun, Mondur (құрамында Sr24), Dur, VZ-187, V.Z-D (құрамында Sr11), Наурыз 6, Каргала 28, Каргала 303, Гордеиформе 429 (құрамында Sr6+Sr27) сорттары. Ал жапырақ таты үшін Valdur, Dur (құрамында Lr19), Lakota, Macoun, (құрамында Lr25), Albatross, Cocorit 71, VZ-187, Наурыз 6 (құрамында Lr23) сорттары.

жүктеу/скачать 0,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3