Сабақ №1 Тақырыбы: Экологиялық туризмнің дамуының мәні мен маңызы Жоспары: 1

Практикалық сабақ №14-15 

Тақырыбы: 

Су туризмінің тарихы

 

Жоспары:

  

1. Су туризмі

 

2. Мемлекеттік қорықтардағы жалақы

 

Мақсаты  -

  су  туризмі  жайлы  танымдық  білімді  жоғарылату,  Қазақстан 

Республикасындағы  су  туризмінде  кездесетін  кедергілерден  өту  жайлы  және  су  саяхатында 

кездесетін  қауіпсіздік  ережелері  жайлы  түсінік  қалыптастыру,  оны  талдау.  Сонымен  қатар 

Қазақстандағы су туризмінің статистикалық жағдайын зерттеу.  

 

Қазақстан Республикасының туристік саласын дамытудың тұжырымдамасы Қазақстан 

Республикасының  Президенті  Н.Назарбаевтың  2016  жылғы  27  қаңтардағы  «Әлеуметтік-

экономикалық  жаңғырту  -  Қазақстан  дамуының  басты  бағыты»  атты  Қазақстан  халқына 

Жолдауын,  ҚР-ның  үдемелі  индустриялық  -  инновациялық  дамыту  жөніндегі  2015–2016 

жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламаны, туризмді маңызды әлеуметтік - экономикалық 

бағыттардың бірі ретінде дамыту бөлігінде бәсекеге қабілеттілігі мен тартымдылығын көтеру 

үшін Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспарын іске асыру 

мақсатында әзірленді. 

Тұжырымдама  халықаралық  тәжірибені  ескере  отырып,  Қазақстан  Республикасы 

туристік  саласының  қазіргі  жай  -  күйіне  кешенді  талдау  жасау  негізінде  әзірленді  және 

туризмді  дамытудың  стратегиялық  пайымын,  республиканың  туристік  саласын  2020  жылға 

дейінгі  дамытудың  негізгі  қағидаттарын  қамтиды,  осы  саладағы  мемлекеттік  саясатты  іске 

асырудың мақсаттарын, міндеттерін және кезеңдерін айқындайды. 

Біз жалпыұлттық идеямыз – Мәңгілік Елді басты бағдар етіп, тәуелсіздігіміздің даму 

даңғылын Нұрлы Жолға айналдырдық. Қажырлы еңбекті қажет ететін, келешегі кемел Нұрлы 

Жолда бірлігімізді бекемдеп, аянбай тер төгуіміз керек. 

Су саяхатындағы жорық күнінің режимі маршруттың өзіне, ауарайы жағдайына және 

қолданылатын жүзу құралына байланысты болады. Мысалы, салда немесе ашық қайықтарда 

саяхаттағанда жаңбыр жауған кезде белгіленген режимді өзгертіп, жүзуге шықпай күте тұру 

қажет.  Ал  күрделі  емес  өзендерде  байдаркамен  саяхаттағанда  жаңбыр  жауған  кезде  де 

саяхаттауға рұқсат беріледі. Жорық күнінің режиміне жорық жағдайлары да әсер етеді, яғни 

күн  бұлыңғыр  кезде  немесе  күн  көзінің  көзге  тікелей  түсетін  кезінде  шоңғалдардан  өтуді 

кейінге қалдырған қажет. 

Су аумағында бұл туризм түрі белсенді түрде таратылады.  

Су  туризмінің  объектілері  болып  жағалау,  көлдер  мен  аралдар,  елді  мекендер,  және 

кейбір  өркениеттер  мен  мәдениеттер  жатады.  Бірегей  әзірге  ғылыми  түсініктемелер,  тас 

лабиринттер,  жазулар  мен  суреттер  көрмесі  жатады,қаншама  қол  жазбалар,  археологиялық 

ескерткіштер табылып кішігірім жер асты су туризімі жайлы музейлер ашылуда бұл музейлер 

бізге ежелгі тарихтын бір бөлігін құрайтын мәнді мәдени - танымдық ақпарат алуға мүмкіндік 

береді. 

Қазақстан - зор әлеуеті, ішкі туризмді дамыту үшін, сондай - ақ шетелдік саяхатшылар 

қабылдау үшін дамытылуда. Оған қажеттінің бәрі  бар  - үлкен территория, бай тарихи және 

мәдени  мұра,  ал  жекелеген  өңірлерде  қол  тимеген,  жабайы  табиғат.  Су  туризмі  барлық  сау 

және мықты адамдарға, тіпті балаларға да қол жетімді. Жорыққа ұйымдасқан топпен баруға 

болады, отбасымен, балалармен, туристер кіші, орта және тіпті егде жастағы туристерменде 

баруға  болады.  Турист  таңдаған  су  қозғалыс  тәсілі  сапардағы  ауыр  жүкті  көтермейді 

сондықтан да жорық үлкен көлемді және жабдықтар мен азық - түлікті алуға болады дегенді 

білдіреді.  Елеулі  қызығушылық  танытатын  су  туристік  жорықтары,  спорттық  -  сауықтыру 

бағыттары. Дегенмен туристік саяхат    катерлерде және яхталарда сондай - ақ барлық кемелер 

түрлерінде  бар  өз  қолдаушыларының  қызықты  және  танымдық  қызығушылығын  арттыру 

мақсатында бұл туризм түрі қажет. Бұл қатарда ескерілетін жай, бұл барлық алыс және терең 

орналасқан  су  қоймаларында  пайдалануға  рұқсат  етілетін  моторлы  қайық  немесе  аспалы 

қайық. Әзірлеу кезінде байдаркалық бағыттарда жоспарлануда барысы 20- 25 км, ескеру керек, 

қолайсыз  ауа  -  райы  кезінде,  сондай  -  ақ,  қарап  көрікті  жерлеріне  экскурсиялар 

ұйымдастырылады. Сондай-ақ ескеру керек және су режимі, су үшін таңдап алынған бағыт. 

Туристік  фирма,  топтарды  ұйымдастырады  және  қалыптастырады,  керек  -  жарақтарды 

дайындап оны мен қамтамасыз етеді.  Жер үсті  және жер қойнауындағы су туризмі,  қажетті 

арнайы жүзу құралдары арқылы жүзеге асырылады.  

Су  туризмі  -  белгілі  бір  су  нысандары  бойынша  арнайы  жүзу  құралдары  бар 

жорықтарды ұйымдастырып өткізетін іс  - әрекет. Қазақстандық Алтай мол сулы, әрі мөлдір 

өзен мен көлге бай болуымен де ерекшеленеді. Су туризмі түсінігіне моторсыз туристік қайық 

арқылы өзенде, көлде, су қоймаларында саяхаттау жатады. Су туризміндегі белсенді туристік 

саяхатта  туристер  өздерінің  физикалық  күштерін  жұмсауы  тиіс.  Су  туризмі  әрбір  дені  сау 

адамға  тиімді  және  жас  ерекшелігіне  қарамайды,  сондықтан  да  90-  шы  жылдары  отандық 

туризмнің  жаппай  дамыған  түрлерінің  бірі  болды.  80-  ші  жылдары  территориясы  бойынша 

жыл  сайын  спорттық  жорықтарға  175-  200  мың  турист  қатысты,  соның  ішінде  30%  су 

жорықтарында.  Су  саяхатындағы  жорық  күнінің  режимі  маршруттың  өзіне,  ауарайы 

жағдайына  және  қолданылатын  жүзу  құралына  байланысты  болады.  Мысалға  алсақ,  салда 

немесе ашық қайықтарда саяхаттағанда жаңбыр жауған кезде белгіленген режимді өзгертіп, 

жүзуге шықпай күте тұру қажет. Қазақстан туризмінің соңғы жылдары дамып келе жатқан бір 

саласы - су туризмі. Қазақстан аумағында өзен - көлдер де өте көп. Ең көп шоғырланған жері 

оңтүстікшығыс. Ол жерді өз атына сай Жетісу деп атаған. Жетісу жеріндегі барлық өзендер 

Балқаш көлінің бассейіне жатады. Олардың ішіндегі ең танымалы жергілікті тұрғындар мен 

шет  елден  келген  қонақтар  үшін  де  Іле,  Шарын,  Көксу,  Қаратал  және  Шелек.  Іле  -  Текес 

Қазақстан пен Күнгес Қытай екі өзеннің жалғасы. Ол өз бастауын Қытай тауларынан бастап, 

Қазақстан (Қазақстаннан өтетін өзен ұзындығы 815 км) арқылы өтіп, Балқаш көліне құйылады. 

Іле - Қазақстандағы аумағы бойынша Ертіс пен Оралдан кейінгі үшінші орында. Ал күрделі 

емес  өзендерде  байдаркамен  саяхаттағанда  жаңбыр  жауған  кезде  де  саяхаттауға  рұқсат 

беріледі. Жорық күнінің режиміне жорық жағдайлары да әсер етеді, яғни күн бұлыңғыр кезде 

немесе күн көзінің көзге тікелей түсетін кезінде шоңғалдардан өтуді кейінге қалдырған қажет 

етіледі. Қайықта немесе байдаркада саяхаттағанда қайықтар арасындағы дистанция 30- 50 м 

болуы  тиіс.  Ал  ені  тар  өзендерде  немесе  жылдамдығы  қатты  өзендермен  саяхаттағанда 

дистанция 100 - 150 м болуы тиіс.  

Кез келген су кеңістігін белсенді пайдаланатын адам үшін демалыс және ойын-сауық 

болып  табылады.  Бұл,  ең  алдымен,  жаппай  шомылу  мезгіліне  сауықтыру  және  ойын-сауық 

мақсатында,  сырғанау  ескекті  және  желкенді  қайықтарда,  яхталарда,  серуендеу  катерлерде 

және теплоходтарда уақытты көңілді өткізу болып саналады. Су туризмі - өзен, көл, теңіз және 

су қоймаларымен үрмелі қайықпен жиналмалы байдаркамен, катамаранмен, салмен және тағы 

да басқа құралдармен жүзуді айтады. Бұл тек спорт түрі ғана емес, сонымен бірге сауықтыру, 

демалыс  қатарына  жатады.  Қазіргі  таңда  Алматы  облысында  салмен  жүзу  дамып  келеді. 

Туризмнің  осы  саласы  бірнеше  салаға  бөлінеді:  өзенмен  жүзу,  рафтинг,  желкенді  қайықпен 

жүзу. Көбінесе өзендерде, көлдерде, теңіз және су қоймарында өтеді. Бір топ адамның арнайы 

үрмелі  қайықпен  өзен  суында  жүзуін  рафтинг  деп  айтады.  Рафтинг  ағылшынның  рафт,  сал 

деген  сөзінен  шыққан.  Осы  заманғы  синтетикалық  материалдардан  жасалған  арнаулы 

конструкциясы бар үрмелі қайыққа 4 адамнан 20 адамға дейін сияды. Соның ішінде 8 адамдық 

қайық  көбірек  таралған.  Рафттың  басты  ерекшелігі  суда  аса  орнықтылығы  мен 

универсалдылығы. Алауан түрлі кедергілері мен тосқауылдары бар жартастар арасынан өтетін 

ағысы асау тау өзендерінде рафтинг кеңінен қолданылады. Сондықтан спорттың бұл түрінен 

денсаулыққа зақым келтіру қаупі зор.  

Көптеген әуесқой - қысқы балық аулау өзіндік ерекше маңызы бар қалыптасқан жайт 

сиякты  және  ұжымдық  уақыт  өткізу.  Тәжірибеге  су  асты  жүзу,  оның  ішінде  ғылыми, 

археологиялық және спорттық және ойын-сауық мақсаттары бар. Көлдердің жағалауларында 

орналастырылған көптеген туристік базалар, демалыс базалары, пансионаттар, санаторийлер, 

коттедж қалашықтары, белсенді туризм үшін пайдаланылатын демалыс орындары. Су туризм 

-  бір  ең  жаппай  және  танымал  туризм  түрлерінің  бар  жүздеген  кіші  жұмыс  түрлері  бар. 

Маусымның  кеткеннен  кейін  мұз  өзендер  мен  су  қоймаларының  мамыр  мейрамдарына 

дейінкөптеген топтарын судағы байдарка, катамарандарда және қайықпен жүзу жорықтар мен 

саяхат жасаған өте жүйелі әрі тиімді болады. Бұл судағы демалыс, саяхат су кедергілерден өту 

және  оларды  жеңу  және  де  зерттеу,  болып  табылады.  Су  жорықтарындағы  жасанды 

кедергілерге көпірлер, паромдар, балық аулауға арналған құрылыстар, плотиналар жатады. 1- 

2  категориялық  қиындықтағы  су  жорықтарында  кең  таралған  құрал  бұл  байдарка.  Су 

жорықтарында бивак құруға келесідей арнайы талаптар қойылады: # судың жағасы аялдауға 

және  қайықтың  шығуына  ыңғайлы  болуы  тиіс,  #  жағада  қайықты  орналастыруға  ыңғайлы 

алаңқайдың  болуы,  #  тундралық  аймақтарда  аялдама  орны  жақсы  желденуі  тиіс,  #  яғни 

қансорғыш  жәндіктер  санын  азайтады,  #  таулы  аймақтарда  аялдамаға  таң  мезгілінде  жақсы 

күннің көзі түсуі керек және балық аулауға ығайлы болуы керек. Туристік лоция өзеннің тек 

күрделі  учаскелеріне  құрылады,  яғни  әртүрлі  кластағы  қайықтардағы  қатысушылардың  өту 

уақыты,  арнамен  өту  тәсілдері,  сақтандыру  шараларын  ұйымдастыру  жүйесі,  жағалауға 

аялдауға  ыңғайлы  жер  таңдау,  экскурсиялық  объектілер  жатады.  Лоция  маршруттың  дұрыс 

графигін  құруға  және  түнеуге  қауіпсіз,  ыңғайлы  орындар  таңдауға  көмектеседі.  1-  2 

категориялық  қиындықтағы  су  жорықтарындағы  табиғи  кедергілерге  жататындар  мыналар: 

қайраңдар,  сарқырамалар,  тастар,  судағы  ағаштар,  жағадағы  қамыстар,  қопалар,  үйінділер, 

шоңғалдар  жатады.  Сарқырамалар  бұрылыстар  кезінде  қауіп  төндіреді.  Егер  жүзу  құралын 

алдын ала ағыс ортасына түсірмесе, кейде қайықтың сынуына әкелуі мүмкін. Судағы ағаштар 

ағысқа  вертикаль  жатқан  суға  батқан  ағаштар,  тастар  көбінесе  кіші  және  орташа  өзендерде 

кездеседі.  Егер  олар  су  астында  жатқан  болса,  оларды  судың  бетіндегі  дөңгелек  толқындар 

арқылы  білуге  болады.  Су  жорықтарында  барлық  жорықтардағыдай  тәсілдік  өңдеу  жүзеге 

асырылады. Тәсілдік өңдеудің маңызды бөлігі бұл білікті орындалған лоция. Лоция деп кеме 

жүргізу су бассейні жағасы, тұңғиық рельефі, өзендегі ориентирлер, арнадағы кедергілер және 

олардан өту әдістері жөнінде толық мәліметтер келтіретін кеме жүргізу бойынша басшылықты 

айтады. Жағадағы судан шығып тұрған қамыстар, ағаштар туристік қайықтың қауіпті оверкил 

жағдайына ұшыратуы мүмкін. Оверкил деп - қайықтың түбімен төңкерілуін айтады. Оверкил 

болуының негізгі себептеріне қайықтың көлденең және тігінен тұрақсыздығы, ағыстың жүзуге 

сәйкес  келмеуі,  яғни  шоңғалдардың,  құйылыстардың,  толқындардың,  сарқырамалардың  көп 

болуы жатады. Үйінді деп өзен арналарында әртүрлі заттардың, соның ішінде ағаш діңдерінің 

жиналуын  айтады.  Үйінділер  құлаған  ағаш  толығымен  өзенді  бөгеп  тұрған  жерлерде 

қалыптасады.  Егер  қайықты  дер  уақытында  тоқтатпаса  немесе  жағаға  қарай  бағыттамаса, 

қайық қайғылы жағдайға ұшырауы мүмкін. Шоңғалдар- бұл өзен деңгейінің төмен түскен және 

ағыстың қатты жылдамдығы байқалатын өзен учаскесі. Ол өзеннің таулы, жартасты және тас 

қатарларымен кездескен жерлерінде және тас сынықтары көп жерлерде кездеседі.  

Cу туризмінің тактикасы:  

* Маршрут өтетін нақ белгілі қиындығы бар су жолы;  

* Таңдалған біртекті кедергілері бар маршрут;  

* Топтың кедергілерге жұмсалатын күшін анықтау және қатысушыларды таңдау;  

* Техника және тактика элементерін даярлау және не жататынын қарастыру;  

* Топографиялық және орентациялық су саяхатының маршруты.  

Су туризмінің техникасы:  

* Ескектерді қолдану әдіс - тәсілі;  

* Жүзіп бара жатқан кеме, қайық үрлемелі кемелерді басқаруды түсіну;  

* Туристтік жабдықтарды басқару;  

* Шығару мен кіргізуді үйрену;  

* Кедергілерден өту тәсілдерін қарастыру.  

Рафтингтен өзге де жүзу құралдары мен әдістері бар:  

*  Байдарка  -  негізінен  екі  адамға  арналған  шағын  қайық.  Оны  тегіс  айдынында,  тау 

өзендерінде де пайдаланады.  

* Катамарандар - екі корпустан құралатын барынша орнықты жүзу құралы. Онымен аса 

күрделі емес тау суларында жүзуге болады.  

* Каякинг - тау өзені мент өмен қарай құлдилау. Эскимос қайықтарының қазіргі түрі. 

Мұндай қайыққа жалғыз адам отырып, табиғаттың дүлей күшімен жалғыз алысады. Спорттың 

бұл  түрі  Алматы  облысында  енді  ғана  пайда  болып  жатыр.  Туризмнің  дамуында  ел 

территориясының жер беті де аз рөл ойнамайды. Салыстырмалы биіктік, су тасқынының құлау 

деңгейі  және  территориясының  бөлінуінің  айырмашылығынан  көрінетін  рельеф  табиғи 

ортаның негізгі элементі болып қалады, себебі ол климаттық, гидрологиялық процесстер мен 

құбылыстарға  көп  жағдай  жасап,  биосфера  шекарасындағы  кеңістіктік  жүйенің 

дифференциациясына алып келеді. Бұл сегментке әлемнің туристік нарығының 10% жатады. 

Экстремалды туризм дамуының себептері: мораль мен талғамдардың өзгерісі, қауіпті нәрсені 

есірткі  сияқты  аңсау,  атаққұмарлық.  Негізі  экстремалдық  туризмге  тәуекелді  қажет  ететін 

скайсерфинг,  трекинг,  хели-ски,  фрирайд,  рафтинг  және  басқа  спорт  түрлерін  жатқызуға 

болады.  

* Туризм түрлеріне анықтама және олардың қалыптасу кезеңдері:  

*  Дайвинг  -  арнайы  құрал-жабдықтары  бар  су  астындағы  жүзу  болып  табылады. 

Ағылшын тілінде diving сөзі жай жүзу және құрылғымен су астындағы жүзуді сипаттау үшін 

және  құрылғысыз  жүзуді  судағы  істі  және  жай  суға  секіруді  білдіреді.  Бұл  су  астындағы 

ауаның  автономды  запасы  бар  (немесе  газдық  қоспа)  аппараттармен  су  астында  бірнеше 

минуттан 12минутқа дейін немесе одан да көп сағаттар бойы, тереңдігіне байланысты ауа жұту 

аппаратын пайдалануына байланысты болып табылады.  

*  Скейтбордингтың  -  негізінде  серфинг  теңіз  толғынында  тақтайда  сырғанау  жатыр. 

1965 ж. алғашқы зауытта жасалған ролик тақтайлары шықты. Ролик дөңгелектерін Криптоникс 

фирмасы шығарды.  

*  Каякинг  -  1970  жылдары  тақтайдың  үстінде  пайда  болды.  Кейін  бұл  бізге  таныс 

каякинг  түрінде  шығарыла  бастады.  1990  жылдары  Халықаралық  каякинг  федерациясы 

құрылды. 1998 жылы Наганода бұл Олимпиада түрі ретінде ойындар бағдарламасына енгізілді. 

Каякинг  -  экстремалды  су  туризмнің  бір  түрі.  Жалпы  үш  бағыты  бар:  1)  ескекті  слалом,  2) 

родео, 3) өзенбойыменжүзу.  

* Скайсерфинг - 1987 ж. француз парашютисті Ж.Крюзьяни алғашқы рет тақтайға мініп 

аспанда секірді. 1990 ж. Техаста фристайл бойынша алғашқы әлем чемпионаты өтті. Алғашқы 

орталығы  Франциядан  бүкіл  әлемге  тарап  кетті.  *  1980  жылдардан  бастап  фристайлда  би 

акробатикасы  Флоридада,  кейін  басқа  жерлерде  неше  түрлі  техникалық  элементтер  пайда 

болды:  олли-секіру,  сальто,  ұстап  қалу,  грайнд,  слайд  сырғанау.  Көшелердегі  экстрим 

дамибастады  -  стритстайл.  Арнайы  жабдықталған  скейтпарктер  пайда  болды.  1991  жылдан 

бастап жоғары техникалы флэт стилі тарауда. Оның дамыған түрі - кик-флип. Стритстайлдың 

арнайы экстрим - ойындарыөткізіледі.  

* Рафтинг - таудағы өзен бойымен жүзу. Рафтинг  - бұл белсенді адамдарға арналған 

өзендердегі  эмоциялық  демалу.  Таулы  өзендер,  таулы  шығанақтарда,  көп  уақытта 

кедергілерден  өтеді.  Үрленген  қайықтар  да  өзеннің  қиынауданынан  өткенде,  туристер  өте 

күшті адреналин инъекциясыналады, оған қоса естен кетпес таулы пейзаждарды, живоспистік 

каньондарды және алау қасындағы кешті алады. Өзен бойындағы белсенді демалу - бұл өмір 

бойы естен кетпес сезімдер.  

-арнайы рафт кемесі, әдетте үрлемелі  

-ескек  

-шлем  

-гидрокостюм  

-каякингке арналған арнайы кеме "каяк"  

-арнайыескек  

-гидрокостюм  

-шлем  

-Гидрокостюм  

-ескектер  

-маска  

-жүзу компенсаторы,  

-акваланг, жүктер белбеуі,  

-сағаттар тереңдік өлшегіш.  

Су  туризм  түрлерінің  құрал  -  жабдықтары.  Су  туризмі  -  барлық  денсаулығы  мықты 

адамдарға,  тіпті  балаларға  да  қол  жетімді.  Жорыққа  ұйымдасқан  топпенбаруға  болады, 

отбасымен,  балалармен,  туристер  кіші,  орта  және  тіпті  егде  жастағы  туристерменде  баруға 

болады.  Турист  таңдаған  су  саяхатының  қозғалыс  тәсілі  сапардағы  ауыр  жүкті  көтермейді 

сондықтан да жорық үлкен көлемді және жабдықтар мен азық - түлікті алуға боладыдегенді 

білдіреді.  Елеулі  қызығушылық  танытатын  туристік  жорықтар,  спорттық  -  сауықтыру 

бағыттары. Дегенмен туристік саяхат, катерлерде және яхталарда сондай - ақ барлық кемелер 

түрлерінде  бар  өз  қолдаушыларының  қызықты  және  танымдық  қызығушылығын  арттыру 

мақсатында.  Бұл  қатарда  ескерілетін  жай,  бұл  барлық  алыс  және  терең  орналасқан  су 

қоймаларында  пайдалануға  рұқсат  етілетін  моторлы  қайық  немесе  аспалы  қайық.  Әзірлеу 

кезінде байдарлық бағыттарда жоспарлануда барысы 20-25 км, ескеру керек, қолайсыз ауа - 

райы кезінде, сондай - ақ, қарап көрікті жерлеріне экскурсиялар ұйымдастырылады. Сондай-

ақ  ескеру  керек  және  су  режимі,  су  үшін  таңдап  алынған  бағыт.  Туристік  фирма 

ұйымдастырады  топтарды  қалыптастыру,  дайындап  керек  -  жарақтар  қамтамасыз  етеді  жер 

үсті және су қызмет көрсету, қажетті жүзу құралдары жүзеге асырады дәл картаға түсіру қол 

жетімді су асты объектілерін, үйлестіру және жүзеге асыру, осындай тур үшін ресейлік және 

шетелдік  әуесқойлар  көптеп  келуде.  Су  аумағында  белсенді  түрде  тартылады  саласына 

мәдени-бұқаралық  туризм.  Жағалау  көлдер  мен  аралдар,  елді  мекендер,  адамдар  ежелден 

сақтап  келуде  іздері  өмірден  өткен  өркениеттер,  мәдениеттері.  Бірегей  әзірге  ғылыми 

түсініктемелер,  тас  лабиринттер  бірі  қойтастарды,  жазулар  мен  суреттер  көрмесі  ашылды 

қаншама қол жазбалар, археологиялық ескерткіштер табылды және басқа да ежелгі құрайтын 

мәнітанымдық туризмнің арқасында. Сонымен су туризмі қашан қалыптасқанын және қандай 

түрлері  бірінші  пайда  боғанын  білдік.  Су  туризм  түрлерінде  қолданылатын  құрал  - 

жабдықтары  жайлы  түсінік  қалыптастырдық.  Су  туризмі  жастармен  қоса  егде  жастағы 

адамдардың денсаулықтарын қалыпқа келтірумен қатар көңіл-күйлеріне де оң әсерін тигізеді.  

Су туризмінде орындалатын өз қағидалары болады, және туристерге судағы өзін - өзі 

ұстау  ережелерінің  сақталуын  және  құтқару  құрал-жабдықтарын  қолдану  әдістерімен 

таныстырылады. Сонымен қатар алда келе жатқан суға түсу маусымында саяжайларда, демалу 

орындарында суға түсу кезінде қауіпсіздік ережелерін сақтау, суда болу тәртібін насихаттау 

мақсатында  жарнамалар  тараттылады  туристердің  денсаулықтарын  жақсы  екеніне 

куәландырылады  көрсетілген.  Судағы  қатерге  ұшыраған  адамға  алғашқы  көмек  ұсыну 

түсіндіріледі:  

Қатерге  ұшыраған  адамға  көмек  көрсеткенде  мүмкіндігінше  тездетіп  оттегі 

жетімсіздігін қолдан дем алдыру тәсілін қолдану арқылы жойыңыздар.  

-  қатерге  ұшыраған  адамды  судан  алып  шыққаннан  кейін  оның  киімін  беліне  дейін 

шешіп, демалу жолдарының жоғары жағын және асқазанын судан босатуға кірісу;  

-  қатерге  ұшыраған  адамның  аузын  азу  тістерінінің  әр  жағынан  саусақпен  қармай, 

немесе қол орамалмен, не дәке оралған пышақ жүзімен, шай қасықтың сабымен немесе жалпақ 

темір заттпен ашу керек.  

-Ауыз ішін шырыш пен балдырдан тазалау керек.  

-Қатерге  ұшыраған  адамның  жоғарғы  тыныс  жолдары  мен  асқазанын  судан  арылту 

үшін оның кеудесін көмек көрсетушінің тізесінің бүгілген аяғының үстіне басын төмендетіп 

салып, кеуде сүйегінің астыңғы бөлімдерін ырғақпен қысып баса беру. Ең жеңіл және тиімді 

тәсіл - ауыздан - ауызға немесе ауыздан - мұрынға ауа үрлеу. Қатерге ұшыраған адамды бетін 

жоғары  қаратып  жатқызып,  бір  қолды  оның  мойнының  астына  жіберіп,  екінші  қолымен 

маңдайынан басып, басын мүмкіндігінше шалқайту. Бас бармақпен және сұқ саусақпен қатерге 

ұшыраушының мұрнын қатты қысып, демді  ішке терең алып, оның аузына минутына 18-20 

дем  салу  керек.  Қатерге  ұшыраушының  жүрек  соғуын  ұдайы  қадағалап  отыру  керек.  Егер 

жүрек соғуы тоқтап қалса қолдан дем алдыру мен қатар, жүрекке тікелей емес массаж әдісін 

қолдану керек, ол үшін: қатерге ұшыраушының жүрек түсына бір алақанды қойып екіншісін 

айқастыра  салу  керек,  екі  колдың  да  саусақтары  көтеріңкі  болу  қажет,  дене  салмағын 

пайдалана, төс сүйекті омыртқа жотасына қарай 4-5 см қысады, жиілігі минутына 70-72 рет. 

Тағы бір қауіпсіздік ережелерінің сақталуының негізгізгісі ол дәрі  - дәрімек қорапшасының 

болуы, қорапшаның альюмин металлдан жасалуы ықтимал. Дәрі - дәрімек салынған қорапша 

ішінде  болу  керек  заттар  ол  маршрутқа  шығатын  адам  санына  байланысты  салынады. 

Жарақаттарды  таңу  құралы  (бинт)  ол  стерильленген  және  әр  түрлі  енді  болу  керек,  2 

созылмалы  бинт,  3м  марлі,  200г  мақта,  2  қорапша  жабсытырма  пластырлері  енді  және  енді 

емес, қайшы және түйреуіш. Жарақатты асқынып кетуден сақтайтын мазь және арнайы сұйық 

дәрілер 10 ампула тұрақты йод, 10г марганцовка, 300г спирт, 50г синтомецин, 25г вазельин. 

Тұмауға қарсы дәрілер 30 таблетка антигриппин, 40 таблетка аскорутин, 20 таблетка асперин, 

20  таблетка  анальгин,  30  от  кашля.  Асқазанға  арналған  дәрілер  20  таблетка  бесалола, 

20таблеткафенол - фталенин, 20 таблетка фталазола және сульгина, 20таблетка энтросептол. 

Керек  болып  қалуы  мумкін  деген  дәрі  -  дәрімектер  10  ампула  немесе  таблетка  кофеина,  10 

ампула нашатырлі спирт, 20 таблетка триоксазина, 100г сода. Дәрі - дәрімек салынған қорапша 

міндетті түрде қатты металлдан жасалған қораптың ішінде болуы тиіс.  

Судағы қауіпсіздік ережелері  

Шомылғанда суда нені жасамау керек:  

* Қоршау белгісінен тысқары жүзбеңіз!  

* Тыйым салынған жерде шомылмаңыз!  

* Шомылып жүрген балаларды қараусыз қалдырмаңыз!  

* Шомылғанда камераларды, доптарды, тақтайларды пайдаланбаңыз!  

* Суда шолжаңдауға жол бермеңіз!  

* Жалған дабыл бермеңіз!  

* өтіп бара жатқан катерлерге, кемелер мен қайықтарға қарай жүзбеңіз!   

* Суға көпірлерден, тоғандардан, айлақтардан, қайықтар мен катерлерден секірмеңіз!  

* Таныс емес жерден сүңгімеңіз!  

Судағы қауіпсіздік ережелері Суда шомылудың қауіпсіздік шаралары суға шомылатын 

жерді,  жалпы  жағдайды  судың  тазалығын,  тереңдігін  мұқият  тексеріп  алу  қажет.  Тамақ 

ішкеннен  кейін  бірден  шомылмау  қажет.  Суға  тек  қана  рұқсат  етілген  жерлер  мен 

жағажайларда  шомылу.  Өте  ұзақ  шомылмаңыз,  өзіңізді  шаршауға  және  тоңып  қалыунызға 

дейін  жеткізбеңіз.  Суға  түскенде  бір-біріңізді  көзден  таса  қылмаңыз.  Қоршау  белгілерінен, 

буйлардан  тысқары  аумаққа  шықпаңыз.  Техникалык  ескерту  белгілерінің,  буйлардың  және 

басқалардың үстіне шығушы болмаңыздар.  

Алғашқы көмек көрсету  

Есте сақтаңыз! 

-  Зардап  шегушіні  дем  тоқтағаннан  кейін  -  6  минут  кешікпегенде  өмірге  оралтуға 

болады.  Суға  түсер  алдындағы  ескертпелер  Адамдардың  суда  қауіпсіздік  ережелерін 

орындамауы  орны  толмас  қайғыға  әкеліп  соғады  келеңсіз  жағдайларға  ұшырамас  үшін 

төмендегі ережелерге мұқият болыңыз.  

* Суға шомылатын жер метр тереңдігін тексеру.  

* Тамақ ішкеннен кейін бірден шомылуға болмайды.  

* Суға тек рұқсат етілген жерлерде және жаға жайларда шомылу.  

* Өте ұзақ уақыт бойы суға түсуге болмайды.  

* Суда жүзген де өзін шаршауға және тоңып қалуға жеткізбеу керек.  

* Қоршау белгілерінен тыс жерлерге асып кетпеу қажет.  

*  Маскүйінде  суға  түсүге  болмайды.  Судағы  апаттардан  зардап  шекпеудің  ең  тиімді 

жолы су қауіпсіздік ережелерін сақтау болып табылады. Жалпылама бөлімді қорыта кетсек су 

туризмі қашан қалыптасты, және оның қандай түрлері бірінші пайда боғанын жайлы түсінік 

қалыптастырдық. Су туризм түрлерінде қолданылатын құрал - жабдықтары жайлы білдік. Су 

туризмінде  қауіпсіздік  ережелерін  қатаң  түрде  сақтау  кере,  және  де  бірінші  медициналық 

көмек қалай жасалытынын білу өте маңызды оқыс жағдайлар болып қалған сәтте.  

ҚР  -  дағы  су  туризмін  талдау  Қазақстан  Республикасы  бойынша  Талдықорған 

қаласының  оңтүстік-шығысындағы  Текелі  қаласы  бойынша  су  туризмін  талдауға  алдым. 

Текелі  қаласы  Талдықорған  қаласының  оңтүстік-шығысында,  39  км  қашықтықта,  Алматы 

қаласынан 285 км шығысқа қарай орналасқан. Қаланың алып жатқан аумағы 6133 га. Жетісу 

Алатауының тау шатқалдарының шыға берісіндегі Қора аңғарындағы үш өзеннің: Қора, Шажа 

және Текелі өзендерінің қосылған жерінде. Бұл үш өзен Балқаш көліне құятын екінші үлкен 

өзен болып саналатын Қараталдың бастауы болып табылады. Таулардан ағып шыққан өзен, 

кейін жазық даладағы құмдар арасымен ағып өтеді де, оның аңғары кеңейе түседі. Қала Жетісу 

Алатауының  солтүстік  баурайының  тау  етегінде  орналасқан.  Теңіз  деңгейінен  биіктігі  1300 

метр.  Текелі  қаласы  -  бұл  серпінді  дамып  келе  жатқан  өңір.  Қала  Жетісу  өңірінде  туризмді 

дамыту  орталықтардың  бірі  бола  алады.  Қаланың  географиялық  орны,  қолайлы  табиғат 

жағдайлары мен таулы жер бедерінің көп болуы, тұрақты қар жамылғысы, қыс маусымының 

5-6  ай  созылуы,  Алматы  мегаполисіне  жақын  орналасуы  белсенді  демалыс  қызметтерінің 

толық  спектрін  қамтамасыз  ететін  заманауи  ірі,  халықаралық  туристік  және  спорт  кешенін 

салу,  жоғары  сапалы,  бәсекеге  қабілетті  мамандар  даярлап,  қызмет  көрсету  саласын 

дамытуғажағдай  жасайды.  Қалада  туризмді  дамыту  талаптары  Алматы  облысының  басқа 

өңірлермен салыстырғанда өзгеше болып келуінің басты себебі, Текелі қаласының туристік-

рекреациялық 

әлеуетінің 

жоғарыболуында. 

Текеліқаласыныңтуристік-рекреациялы 

қресурстары. Бұрқанбұлақ - Орталық Азиядағы ең биік сарқырама қатарына жатады, биіктігі 

120  метр.  Ол  Текелі  қаласынан  55  км  жерде  Қора  өзенінің  шатқалында  орналасқан. 

Бұрқанбұлақ орталық Азияның ең биік сарқырамасы, биіктігі 120 метр. Сарқырама атауының 

шығуы туралы бірнеше жорамалдар бар, соның бірінде бұл жердің будданың қасиетті мекені 

екендігі туралы айтылады. Бір кездері шатқалда будда бейнесі болған, ал бұлақ бастау немесе 

қайнар, яғни будданың бұлағы деген мағына береді. Текелі қаласынан 25 км жерде орналасқан 

Ойсаз  өзеніндегі  күкірттісутек  құрамды  Жылыкілт  бұлағы  да  өзінің  емдік  қасиеттері  мен 

ерекшеленеді. Бұрханбұлақ сарқырамасы маңайында Киелітас табиғи ескерткіші орналасқан. 

Жетісу Экономикалық Институтының тарихшысы М.А. Антонов Текелі маңындағы буддалық 

сурет деген мақаласында ежелгі тастың бетінде алғашқы өңдеудің іздері көрінгенін айтады. 

Тастың  ортаңғы  жағында  суға  толған  шұңқыр  пайда  болған.  Этнографиялық  мәліметтер 

бойынша  жиналған  су  тастың  ортасында  жыл  бойы  сақталады  екен,  жергілікті  тұрғындар 

арасында  тастың  ортасындағы  су  киелі  болып  саналған.  Тастың  төменгі  бөлігінде  сурет 

орналасқан.  Тастың  үстіңгі  бөлігіндегі  лотостың  бейнесі  Үнді  пагодасының  бейнелі  суреті 

болып  табылады.  Тастың  астыңғы  бөлігінде  мифологиялық  жануар  бейнеленген.  Бұл 

бейнелердің  осы  аймақтаға  басқа  ескерткіштермен  ұқсастығы  табылмаған.  Керісінше, 

Үндістандағы Шива храмындағы бейне мүсіндермен ұқсастығын байқауға болады. Бұл тастың 

үстіңгі  бөлігінде  жазулар  бар.  Зерттеушілердің  айтуы  бойынша  тастағы  жазулар  Ом-ма-ни-

пад-мэ-хум.  Саған  жалбарынамын,  аса  қамқор  пірәдар  деген  мағынаны  береді.  Қалмақ 

жазбаларына ұқсас болып келеді. Текелідегі тас Қора шатқалының кіре берісінен бірнеше метр 

қашықтықта орналасқан. Қора өзенін ең алғашқы болып 1903 ж. ашқан Сібірдегі бірінші Томск 

университетінің профессоры, географ, ботаник, әрі этнограф Василий Сапожников болды. Ал 

П.П.Семенов-Тянь-Шанский 1856 жылы Қапалдан өткенде Қора шатқалын үстінен көріп, бұл 

шатқал маған Швейцарияның ең әдемі де әсем шатқалдарын есіме салды деп атап кеткен.  

жүктеу/скачать 1,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: