Сабақ №7 Сабақ тақырыбы: Еңбекақы туралы түсінік. Еңбекақы төлеу ұстанымы. Сабақ мақсаты

және жұмысшылардың еңбекақысының әділетті төленуі маңызды экономикалық мәселелердің бірі екендігін түсіндіру.

К.Ж.Оразалин «Кәсіпорын экономикасы» Алматы -2007 ж

Г.Ә.Жолдасбаева «Кәсіпорын экономикасы» Алматы -2002 ж

Сабақ жоспары.

1.Ұйымдастыру - - 5 мин

2.Үй тапсырмасын тексеру - 20 мин.

2.1. Деңгейлі сұрақтар.

2.2 Карточкамен жұмыс

3.Жаңа тақырып түсіндіру - 30 мин

1 Еңбек ақы туралы жалпы түсінік.

2. Кәсіпорында еңбекақы жүйесін ұйымдастыру

3. Еңбекақы түрлері

4.1.Есептер шығару

4.2. «Ғажайып жетілік»

5.Сабақты қортындылау - 7 мин

5.1.Оқушылардың білімін бағалау.

а) оқушылармен амандасу

б) оқушыларды түгендеу

в) аудиторияның дайындығын бақылау

1.20. Еңбек өнімділігі түрлері

I.30. Еңбек сиымдылығы деген не?

II.10.Кадрлар ағымдылығы деген не?

II.20. Еңбек өнімділігі қалай анықталады?

II.30. Еңбек өнімділігін жоғарлату шаралары.

III.10.Еңбек өнімділігінің өсу резервтерін анықтау үшін қолданылатын көрсеткіштер

III.20.Еңбек ресурстарын басқару бағыттары

III.30.Еңбекті нормалау

IV.10. Еңбекті нормалаудың әдістері.

IV.20.Өндірістің ішкі резервтері.

IV.30.Кәсіпорындағы еңбек ресурстарын басқару әдістері.

Екіншісі кәсіпорынның экономикасына оңды, не кері әсер етуінде. Егер еңбекақы әділетті төленсе экономиканың заңдылықтарына сәйкес келеді. Ол еңбек өнімділігін арттыру, өндірісті туындату, бұлардың сақталуы оңды жағдай.

Ал кері әсері кем, не артық төлеуге байланысты. Ақы бағаланбаса немқұрайдылық пайда болады, өндіріс нәтижесі төмен болады. Еңбек ақы шамадан артық төленсе, ысырап, орынсыз шығын, нәтижесі зиян. Сондықтан жұмысшылардың еңбек ақысының әділеттілік негізінде нәтижесіне байланысты төленуі маңызды экономикалық мәселелердің бірі.

Әлеуметтік экономикалық категория бойынша еңбекақының маңызын қызметкерлер мен жұмыс берушілер үшін қатыстыру қажет.

Қызметкер үшін еңбекақы оның жеке табысының негізі және басты бөлігі болып табылады, сонымен қатар еңбекақы қызметкердің және оның жанұя мүшесіндегі адамдардың әл-ауқат деңгейін жоғарылататын құрал болып саналады. Осыдан еңбекақының ынталандырушы ролі алынатын сыйақының көлемін көбейту үшін еңбек нәтижесін жақсартудан тұрады.

Жұмыс беруші үшін еңбекақы өндіріс шығындары болып саналады. Жұмыс беруші әсіресе бұйымның бірлігіне кететін шығындарды барынша азайтуға тырысады.

Еңбекақы кәсіпорын қызметкерлері үшін маңызды ынта және еңбек төлемінің нышаны болып табылғандықтан ұдайы өндірістік және уәждемелік қызмет атқарады.

Еңбекақының номиналды және нақты түрлері болады.

Номиналды еңбек ақы дегеніміз -жалдамалы еңбектің қызметкері өзінің күндік, апталық, айлық еңбегі үшін алатын ақша сомасы. Номиналды еңбекақының мөлшеріне қарап табысының деңгейі жайында айтуға болады, бірақ тұтынудың деңгейі мен адамның әл – ауқаты жайлы айту мүмкін емес.

Нақты еңбек ақы – алған ақшаға сатып алуға болатын өмірлік игіліктер мен қызметтердің жиыны. Ол номиналды еңбекақыға тікелей қатынаста және тұтыну заттары мен ақылы қызметтердің бағасы деңгейімен кері қатынаста болады.

Еңбекақы өнімінің өзіндік құнының негізгі элеметтерінің бірі болып табылады, сондықтан да еңбекақы есебінің дұрыс ұйымдастырылуы еңбек өнімділігінің артуына, өнімнің өзіндік құнының кемуіне және еңбеккерлердің өмір деңгейінің жақсаруына себепші болады.

Еңбекақы төлеу негізгі және қосымша түрлерге бөлінеді.

Негізгі еңбекақыға мынадай төлемдер жатады:

• 
  мерзімділік, үдемелі және кесімді еңбекақы төлеу кезінде орындалған жұмыстың сапасы және мөлшері үшін, пайдаланылған уақыт үшін төлемдер;
  
• 
  еңбектің қалыпты жағдайынан ауытқуымен байланысты төлемдер, яғни мерзімнен тыс жұмыстар үшін, түнгі уақыттарға, мереке күндерде және т.б күндерде жұмыс жасағаны үшін төленетін төлемдер;
  
• 
  қызметкердің кесірінсіз тоқтап қалулар үшін төлемдер;
  
• 
  сыйлықтар, сыйлықақылы үстемелер және т.б.
  

• 
  демалыс уақыттарына ақы төлеу;
  
• 
  мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындаған уақыттары үшін ақы төлеу;
  
• 
  кішкентай балалары бар аналарға жұмыстағы үзілістері үшін ақы төлеу;
  
• 
  жасөспірімдерге белгіленген жеңілдік сағаттарға ақы төлеу.
  

• 
  Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің нәтижесі, оның тиімділік деңгейі;
  
• 
  Кәсіпорынның кадр саясаты;
  
• 
  Аймақта, облыста мамандықтары сәйкес келетін қызметкерлер арасындағы жұмыссыздық;
  
• 
  Мемлекет, кәсіподақ және бәсекелестіктердің ықпалы;
  
• 
  Қоғаммен байланысты кәсіпорынның жалпы хал-ақуалы.
  

Еңбекақыны үйлесімді түрде үлестіруді ұйымдастырудың мақсаты – кәсіпорынның шаруашылық қызметінің жалпы нәтижесінде қызметкер қабілетінің қосқан еңбек үлесіне сәйкес келуін қамтамасыз ету, яғни еңбек өлшемі мен тұтыну өлшемінің арасында сәйкестік орнату.

Еңбекақыны ұйымдастырудың негізгі принциптері:

• 
  Төлемнің еңбектің саны мен сапасына сәйкес келуін қамтамасыз ету;
  
• 
  Еңбекақыны кәсіпорынның салалық немесе аймақтық қатыстылығына, еңбек шарттарына, қызметкерлердің біліктілігіне қарай саралау;
  

• 
  нақты еңбекақы жүйелі түрде көтермелеу, яғни еңбекақының номиналды мөлшерін инфляцияға сәйкес арттыру;
  
• 
  еңбек өнімділігінің өсу қарқыны еңбекақының орташа өсу қарқынынан жоғары болуы.
  
• 
  Кәсіпорында еңбекақыны төлеуді ұйымдастыру үш өзара  байланысты және өзара тәуелді элементтермен  анықталады:
  

• еңбекті нормалау;

• еңбек ақы төлеудің нысаны.

Тарифтік жүйе әр түрлі топтағы және категориядағы қызметкерлердің еңбектерінің сапалық сипаттамасына тәуелді және олардың еңбекақыларын саралауды, реттеуді жүзеге асыра алу мүмкіндігін қамтамассыз ететін нормативтердің жиынтығын көрсетеді.

Тарифтік жүйеге:

• 
  сағатына немесе күніне еңбекақы мөлшерін анықтайтын тарифтік мөлшерлеме;
  
• 
  еңбекақы төлеудегі жұмыстың және жұмысшылардың әр түрлі разряд арасындағы ара қатнастарын көрсететін тарифтік тор;
  
• 
  тарифтік тормен сәйкес жұмысшылардың және жұмыстың разрядтарын анықтауға болатын тарифтік біліктілік анықтамалар кіреді.
  

1993 жылдың 1 қаңтарынан бастап, бірыңғай тарифтік тор халық шаруашылығындағы қызметкерлердің барлық дәрежесіне қосылған болатын.

Бірыңғай тарифтік торда бірнеше разрядтағы жұмысшылардан басталып, басшылардың аяқталатын, қызметкерлердің разрядтарының тарифтік коэффициенттерінің мәтіні көрсетіледі.

Бірыңғай тарифтік торда 21 тарифтік разряд бар. 21 тарифтік разряд шаруашылықтағы жүргізу нышанына, меншік нышанына және бюджеттік ұйымдарға тәуелсіз барлық кәсіпорындарға арналған:

• 
  1-8 разрядтар бойынша – жұмысшыларға төлемдер;
  
• 
  6-15 разрядтар бойынша – сызықтық қызметкерлер;
  
• 
  4-11 разрядтар бойынша – орта білімді мамандар;
  
• 
  7-15 разрядтар бойынша – жоғары білімді мамандар;
  
• 
  10-20 разрядтар бойынша – кәсіпорынның басшылары, бөлімдердің, функционалдық қызметтердің басшылары;
  
• 
  9-12 разрядтар бойынша – ғылыми қызметкерлер.
  

Тарифтік торға тарифтік коэффициенттердің абсолюттік және салыстырмалы өсуі, разрядтардың саны және диапозон (ауқым) жатады.

Айлық жалақыны есептеу үшін ұйымның 1-ші разрядқа белгілеген мөлшерлемесін тарифтік коэффициенттің бірыңғай тарифтік тордың разрядтарына сәйкес көбейтеміз.

Қазақстанда экономикалық реформаны жүргізу кезінде, кәсіпорындарға еңбекақы төлемдерін өздері еркін реттеген. Мемлекеттің бюджет саласындағы қызметкерлерге еңбекақы төлеу бойынша бірыңғай тарифтік тор көрсетілген. Еңбекақы күрделі еңбекті жақсы ынталандыру үшін, кәсіпорындарда жауапкершіліктің деңгейі, орындалатын жұмыстың күрделілігі, қызметкердің біліктілігі және еңбекақының деңгейі арасындағы тікелей байланыстарды орнатқан.

Мерзімдік нысан кезінде еңбек ақы төлеу жұмыспен өтелген уақыттағы тарифтік ставкалар немесе қызметақылар бойынша жүргізіледі. Еңбек ақы төлеудің мерзімдік нысаны мынадай жағдайларда қолданылады:

1. 
   Жұмысшы өнім шығарудың артуына тікелей әсер ете алмайды;
   
2. 
   Кесімді бағалауға қажетті шығарылымның көрсеткіштері толық емес;
   
3. 
   Жұмыс уақытын пайдалануға қатаң бақылау ұйымдастырылған, нақты жұмыспен өтеген уақытына қатаң есеп жүргізіледі;
   
4. 
   Жұмысшыларды дұрыс тарифтендірген кезде, яғни жұмысшының біліктілігі орындалатын жұмыстың разрядына сәйкес келу;
   
5. 
   Қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін;
   

Жай мерзімдік еңбек ақы тек жұмыспен өтелген уақытпен және қызметкерлердің тарифтік ставкасымен немесе қызметақысымен анықталады. Практикада осы табыстарды есептеудің 3 түрлі әдісі қолданылады:

• 
  Сағаттық;
  
• 
  Күндік ақы;
  
• 
  Айлық ақы;
  

Мерзімді еңбекақы төлеу кезінде жұмыскердің еңбекақысы келесітүрде анықталады:

Ф- нақты атқарылған жұмыс уақыт қоры (күн, сағат).

Кесімді еңбекақы төлеу мұнда еңбекақы өндірілген өнімнің саны мен сапасына сәйкес, оның күрделігі мен еңбек жағдайы ескеріліп, арнулы бағалау арқылы төленеді. Кесімді еңбек ақы шығарған өнімін ескеруге болатын жұмыскерлерге ғана (токарьлар, тігіншілер, тас қалаушылар) қолданылады.

Кесімді еңбекақы өнімнің саны мен сапасына тәуелді, ол төмендегі формула бойынша анықталады:

Еа=Кб*Өм

Кб  - өнім бірлігінің кесімді бағалануы;

Өм – өндірілген өнімнің (қызметтің) мөлшері;

Берілген еңбекақы төлеу жүйесінде жұмыскердің еңбекақысы нақты өндірілген өнім көлеміне кесімді негізгі (тікелей) бағамға сәйкес есептелген еңбекақысы мен өндірістік тапсырманы немесе сапалық көрсеткіштерін асы­ра орындағаны үшін қосымша сыйақыдан құралады. Өндіріс ерекшеліктері мен орындалатын тапсырманын сипатына қа­рай жеке сыйақы мөлшері мен көрсеткіштері анықталады.

4. Жаңа тақырыпты бекіту.

Есептер:

Мерзімдік еңбек ақыны есептеу

1-мысал: Жай мерзімдік

Қызметақысы 21300 теңге фирма менеджері айдағы 26 жұмыс күнінің 20 күнінде жұмыс істеген. Еңбекақысын табу керек.

Айдың орташа күндік еңбек ақысы: 21300/26 =819,23 теңге. Менеджердің жалақысы 819,23 *20=16384,61 теңге құрайды.

2-мысал:

Кәсіпорынның жұмыс тәртібі бойынша аптаның 5 күнін жұмыс күні етіп белгілеген. 1-ші разрядтың мөлшерлемесі ұжымдық келісім шартта 25000 теңге мөлшерінде бекітілген. 14-ші разряды бар маман ағымдағы айда 18-ақ күн жұмыс істеген.Еңбекақысын табу керек.25000*2,55=63750 тенге

63750/21=3035,71 тенге

3035,71 *18=54642,86 тенге

3-мысал: Мерзімнен тыс жұмысқа есептеулер.

Бесінші разряды бар жұмысшы апрель айында 12 сағат артық жұмыс істеді.Сағаттық тарифтік мөлшерлеме келісімшарт бойынша 165,25тенге.

Ұжымдық келісімшарт бойынша мерзімнен тыс жұмысқа 1,5 есе төленеді. Жұмысшыға мерзімнен тыс істеген жұмысының ақысын есептеу керек. 165,25т*12 с*1,5= 2974,50

4-мысал:Демалыс және мейрам күндеріне есептеулер.

Төртінші разряды бар жұмысшы 8 наурыз күні 8.00ден 17.00дейін жұмыс істеді. Жұмыс күнінің ұзақтығы 8 сағат.Мекемеде 5 күндік жұмыс уақыты белгіленген. Ұжымдық келісімшарт бойынша мейрам күндеріне екі есе төленеді. Сағаттық тарифтік мөлшерлеме келісімшарт бойынша 154,35тенге.

154,35*8 сағат * 2=2469,60 тенге

Кесімді еңбек ақыны есептеу.

1-мысал. Кесімді ақы алатын жұмысшыға белгілі 250,56 теңге бағаланатын 30 бөлшекті әзірлеу тапсырылды. Жалақысын табу керек.
5.Сабақты қорытындылау

Оқушылардың жауабын түсіндіре отырып бағалау

Тақырып : Еңбекақы туралы түсінік. Еңбекақы төлеу ұстанымы.

Пайдаланатын әдебиеттер:

К.Ж.Оразалин «Кәсіпорын экономикасы» Алматы -2007ж 125- 130 бет