Сабақ мақсаты: Құбылыстардың динамикасына баға беруді үйрету


Кесте .-Өнім көлемінің динамикасы (мәліметтер шартты түрде алынған)



жүктеу/скачать 125,59 Kb.
бет3/3
Дата07.02.2022
өлшемі125,59 Kb.
#93448
түріСабақ
1   2   3
Байланысты:
6 апта Статистика Дәріс (2)

Кесте .-Өнім көлемінің динамикасы (мәліметтер шартты түрде алынған)

Көрсекіштер

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

Өнім көлемі,млн тг.:
Ескі бағамен
Жаңа бағамен



20,1
-

22,0
-

22,5
-

23,1
24,8

-
25,0

-
25,1

-
26,2

-
28,1

Абсолюттік шамалардың қабыстырылған(салыстырмалы) қатары,млн.тг

21,5


23,5


24,1


24,8


25,0


25,1


26,2


28,1


Салыстырмалы шамалардың қабыстырылған қатары,2001жылға %-бен

87,0


95,2


97,4


100


100,8


101,2


105,6


113,3


Динамика қатарын қабыстырудың екінші әдісі ,ол өзгеріс болған жылдар деңгейі (біздің мысалда 2001 жыл) өзгеіс боғанға дейін да, өзгеріс болғаннан кейінда ( ескі және баға бойынша, яғни 23,1 және 24,8) 100% деп алынады, ал қалған жылдар осы деңгейлерге ( ескі бағамен-23,1-ге жаңа бағамен- 24,8) қатынасы бойынша пайызбен есептелініп шығады. Нәтижесінде кестенің соңғы жолында келтірілген қабыстырылған қатарды аламыз.


Осындай мәселе жекелеген елдердің, әкімшілік және территориялық аудандардың экономикалық көрсеткіштерін талдау кезінде де кездеседі. Бұл жағдайда динамика қатары бір негізге келтіріледі.
Динамика қатарын бір негізге келтіру арқылы салыстырылып отырған екі қатардың қайсысында өсім жоғары, қайсысында өсім төмен екенін жақсы көруге болады. Қатарларды бір негізге келтіру үшін барлық қатарға жалпы бір деңгейдің мәліметтерін 100%-деп алынады.


Кесте .-Өңір бойынша халық саны (жыл басына,мың адам.)




2001

2002

2003

2004

2005

Қала халқы

8374

8390

8418

8478

8615

Ауыл халқы

6492

6461

6449

6473

6460

Егер база ретінде 2001 жылды алатын болсақ, онда қала халқы санының жылдан-жылға өсіп отырғанын көреміз.


Кесте .-Аудан халқы санының динамикасы 2014жылға пайызбен.




2014

2015

2016

2017

2018

Қала халқы

100

100,2

100,5

101,2

102,9

Ауыл халқы

100

99,5

99,3

99,7

99,5



7.2 Динамика қатарының көрсеткіштері

Уақытқа қарай қоғамдық құбылыстардың қарқынды даму деңгейі мен нақты жылдамдығын анықтау үшін, келесі көрсеткіштер есепке алынады.


Ағымдағы және базистік абсолюттік өсімдер.
Базистікте зерттеліп жатқан динамикалық қатардың бастапқы деңгейін жиі алады. Абсолюттік өсімдер салыстырмалы екі деңгейдің айырмашылығы сияқты есептеледі.
- тізбекті; базисты ,
Мұндағы - і деңгей; - базистік болып алынған деңгей.
Тізбекті және базисты өсу қарқыны.
Өсу қарқыны ағымдағы деңгейдің алдындағы немесе базистік деңгейге %-қ қатынасы ретінде есептеледі.
Тізбекті базисты
немесе

Коэффициент түрінде де есептеуге болады.


Тізбекті базисты
немесе
Тізбекті және базисты арту қарқыны.
Олар тізбекті абсолютті өсімнің алдындағы деңгейге %-қ қатынасы немесе базистік абсолюттік өсімнің базистік деңгейге %-қ қатынасымен есептеледі:
Тізбекті базисты

және де арту қарқыны, өсім қарқынынан 100 % алып тастау жолымен есептеледі, яғни немесе
Олар коэффициент түрінде де есептелінеді.




1 % өсімнің абсолютті мәні.
Ол абсолюттік өсімді 100 пайызға бөлу арқылы анықталады.

Өсімнің 1 % абс.мәні


7.3 Динамика қатарының орташа көрсеткіштері

Құбылыс өзгерісінің орташа жылдамдығы мен орташа деңгейін анықтау үшін келесі көрсеткіштер қолданылады.


Егер қатар деңгейлері белгілі бір уақыт аралығына есептелген болса, яғни кезеңдік болып табылса, онда орташа арифметикалық қарапайым формуласы қолданылады:

Динамикалық қатарлар сәттік уақыт мезеттеріне есептеледі, орташа деңгей хронологиялық орташа формуласы бойынша есептелінеді.

Формула екі аралас уақыт мезеттеріндегі деңгейлер арасындағы өзгерістер тең жағдайда жүреді деген болжамман есептелсе, сонда осы аралықтағы орташалар тең болады.



Ал жалпы уақыт кезеңіндегі орташа



Орташа абсолюттік өсім.
Оны есептеу үшін, мына формула қолданылады:

Абсолютті өсімдер саны қатар деңгейлері саны n-нан 1-ге кем, к= n-1.

Орташа өсу қарқыны.

Тізбекті әдіспен анықталған өсім қарқындарын бір-біріне көбейту арқылы қарастырылып отырған кезеңдегі базисты өсу қарқынын аламыз. Сондықтан орташа өсім қарқынын анықтағанда орташа геометриялық формуласын қолданған дұрыс. Оның негізгі қасиеті келесідегідей: егер нақты көрсеткішті орташа геометриялықпен ауыстырсақ, онда нақты көрсеткіштердің көбейтіндісі орташа геометриялықтардың көбейтіндісіне тең болады.





Мұнда өсу қарқыны саны қатар деңгейлерінің саны n-нан 1-ге кем (K = n - 1)


- қаралып отырған кезеңдегі тізбекті әдіспен анықталған өсім қарқыны.
Осы көрсеткіштердің есептелу тәртібін мысал ретінде көрсетейік. Есептің қорытындысын анық көрсету үшін, кестеге қойып көрейік.
14-кесте.-Қазақстан Республикасы халқының динамикасы
жыл басына, мың адам

Жылдар

Жыл басына ҚР халқының саны (мың.адам.)

Салыстыру бойынша аб. өсім (мың.адам.)

Өсу қарқыны, %

Арту қарқыны, %

1 % өсімнің аб. Мәні (мың. адам.)

өткен жылмен

2015жылмен

өткен жылмен

2015жылға

Өткен жылға

2005жылға

2015

14851

-

-

-

100

-

-

-

2016

14867

16

16

100,1

100,1

0,1

0,1

148,5

2017

14951

84

100

100,6

100,7

0,6

0,7

148,7

2018

15075

124

224

100,8

101,5

0,8

1,5

149,5

2015-2018 ж.ж. Қазақстан халқының орташа саны:




мың адам

2002-2005 ж.ж. Қазақстан халқының нақты өсімділігінің жылдық орташасы:




мың адам
немесе, мың адам.

2015-2018 ж.ж. Қазақстан халқы санының өсу қарқының жылдық орташасы:




немесе 104,6%
немесе немесе 104,6 %



    1. Динамика қатарын тегістеу көрсеткіштерін есептеу

Тегістелген динамикалық қатар көрсеткіштерін есептеп шығару үшін, сараптама бағыты өзге уақытта әр түрлі әдістер қолданылады. Әдістердің ішіндегі біршама тиімдісі, сараптамалық теңестіру, динамикалық қатар деңгейлері уақыт функциясы түрінде көрінеді:



Функцияны таңдау кестенің көмегімен берілген құбылыстың даму деңгейін сипаттайтын сараптаманың негізінде жүргізіледі.
Тік бойынша динамикалық қатар деңгейлерін теңестіру үшін, мына таңдау қолданылады:

Ең кіші шаршылар әдісі мен және параметрлерін есептеу үшін, нормалық теңдеу жүйесі қолданылады:

Мұнда у- динамикалық қатардың нақты деңгейі
п – деңгейлер саны,
t – уақыт көрсеткіші.
Егер t орташа жағдайда тұрған, жылдан ауытқу болса, онда теңдеу жүйесі мынадай түрде болады:




Осыдан ( - динамикалық қатар деңгейінің орташасы):

Қажетті есебін, кестелі түрде қоюға болады:


15 – кесте
Шаруашылықтағы бидай өнімділігінің өсімділігі



Жыл

Бидай өнімділігі, ц/га, у

t

t2

yt



2016

10,5

-1

1

-10,5

10,55

2017

12,3

0

0

0

12,20

2018

13,8

1

1

13,8

13,85

Барлығы

36,6

0

2

3,3

36,60

Мәліметтер қорытындысы бойынша, теңдеулер анықталады:


мұндағы
мұнда
Қорытындысында, келесі тенденцияның негізгі теңдеуі болады:

Теңдеуге қабылданған t белгісін қойсақ, динамикалық қатар мәндерінің теңдеуін табамыз:

Кейбір сұрақтарға жауап беру барысында динамикалық қатардың белгісіз аралығының мәнін анықтау қажет болады. Бұл мәселе интерполяция әдісі көмегімен шешіледі. Интерполяция- динамика қатарының ішіндегі белгісіз сандық көрсеткіштерді жуық шамамен есептеп табу.


Құбылыстар мен процестерді жобалау, болжау барысында осы динамика қатарынан тыс белгісіз мәліметтерді анықтау қажет болады. Бұл мақсатта экстропляция әдісі қолданылады. Экстрополяция – қандай да бір уақыттағы динамика қатарының көрсеткіштерін пайдалана отырып, келешекке болжам жасауды, яғни осы уақыттан кейінгі кезеңдерге мәліметтерді жуық шамаман есептеу.

    1. Маусымдық ауытқуларды зерттеу әдісі.

Тоқсандық және айлық мәліметтерді салыстыру барысында көптеген әлеуметтік-экономкалық құбылыстарда жыл мезгілдерінің, ауа-райының өзгеруіне, экономикалық және әлеуметтік факторлардың әсеріне байланысты кезеңдік ауытқулар байқалады. Мұндай спецификалық өзгерістер жыл ішіндегі өнім өндірісінің жоғарылау мен төмендеуінен, еңбек өнімділігінің ауытқуынан, жолаушылар тасымалдаудың көлемінің өзгеруінен және т.б. көрініс табады.
Статистикада маусымдық ауытқуды зерттеу және өлшеу үшін бірнеше әдістер қолданылады. Ең қарапайым әдіс маусымдық индекстер деп аталатын арнайы көрсеткіштерді құру болып табылады.
Маусымдық индекс дегеніміз топаралық нақты (эмпирикалық) деңгейлердің салыстыру базасы ретінде алынатын теориялық (есептелетін) деңгейлерге пайыздық қатынасы.

Мұндағы, -бірнеше жылдардағы і-ші айдың қатар деңгейінің орташа шамасы;
- барлық уақыт қатары үшін орташа айлық деңгей.
Тұрақты маусымдық толқындарды анықтау үшін маусымдық индексі айлар бойынша бөлінген бірнеше жылдар(кемі үш жыл) мәліметтері бойынша есептеледі.
Есептелген индекстердің жиынтығы маусымдық толқынды бейнелеп, уақыт қатары деңгейлерінің өзгерісіне маусымдық факторлардың қалай әсер ететіндігін анықтауға мүмкіндік береді.


БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:



  1. Динамика қатарына сипаттама беріңіз.

  2. Динамика қатары қандай элементтерден тұрады?

  3. Қандай динамика қатарлары сәттік деп аталады?

  4. Динамика қатарларын салыстырмалы түрге келтіру үшін қандай әдістер қолданылады?

  5. Абсолютті өсім көрсеткіштері қалай анықталады және олар нені сипаттайды?

  6. Салыстырмалы өсім көрсеткіштері қалай анықталады және олар нені сипаттайды?

  7. Арту қарқыны нені сипаттайды?

  8. Бір пайыз арту қарқынының абсолютті мәні нені сипаттайды?

  9. Динамика қатарларында орташа көлемдер қалай есептеледі?

  10. Ара қашықтықтарды ірілендіру әдісінің мәні, ол қандай жағдайда қолданылады?

  11. Жылжымалы орташа әдісімен динамика қатарын тегістеу қалай жүргізіледі?

  12. Аналитикалық теңестіру әдісінің мәні.

  13. Интерполяция мен экстрополяция деген не?

Маусымдық ауытқу деген не?


Әдебиеттер тізімі:

  1. Абдурахманов, Құсайынов Т.А., Байдақов А.Қ. Статистика және ҰШЖ. Астана, 2010 жыл.

  2. Әміреұлы Ы. Статистиканың жалпы теориясы. Алматы. Экономика, 1998

  3. Шайкенова Н.Т. Статистика. Оқу құралы. Астана, 2005

  4. С.М.Мұханбетова. Статистика.Оқулық. Алматы, 2011

  5. http://kazneb.kz/site/catalogue/view?br=1106553

  6. http://rmebrk.kz/bilim/association/muhanbetova-statistika.pdf

  7. http://emirsaba.org/pars_docs/refs/8/7643/7643.pdf

http://elar.urfu.ru/bitstream/10995/34746/1/978-5-7996-1520-8.pdf
жүктеу/скачать 125,59 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3



©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет