Қазақстан республикасындағы мемлекеттік тілдің ахуалы жөніндегі сараптамалық баян кірісп е

Тіл кез келген этностың ғана емес, сондай-ақ мемлекеттің дамуы барысындағы лингвистикалық құбылыс. Бұл тараптан алғанда, «қазақ тілі – аграрлық шаруашылыққа тән сипатты, фольклордың ықпалындағы тіл» деген көзқарастың барын жоққа шығаруға да, ол уәжге көз жұмып қарауға да болмайды. Бұған қоса, қазақ лексикасы негізінен ауыл шаруашылығын бейнелеп, көбіне малшылық және ауылдық тұрмыспен шектелетіндігі де қоғамдық уәжге айналған.

Қазақ тілі бүгінде бұрын қалыптасқан ережені тәрк ету үдерісін бастан кешуде. Грамматикалық ережелер тұрақсыз, дәйексіз, екіұшты және қайшылықты. Кейбір сарапшылардың мойындауынша, ондай көріністі ондаған қателермен есептеуге болады. Өкінішке орай, тілдің қағидасы қаншалықты орындалатындығы жөнінде жүргізілген мониторинг жоқ, тіпті қарапайым түрде жекелеген ғалымдардың соңғы жылдардағы тіл қағидасының орындалуына жасаған сараптамасы да көрінбейді. Бұған себеп - аталмыш саланың мемлекеттік тұрғыдан қолға алынбауы.

Бүгінде қазақ тілінің лексикалық бірліктері біржақты мәнге ие емес, бір сөз алуан мағынаға ие болмаса түрлі сөздер жабылып бір мағына білдіруде. Осыдан барып, тілдің тұрламсыздығы туындап отыр. Қазақы ортада оны тіл байлығының көрінісі деген қасаң ұғыммен қабылдау қалыптасқан. Содан келіп, қаптаған сөздерді нақты ұғым үшін таңдауда қиындық туып, қолдануға келгенде сенімсіздікті қоздыруда. Осыған орай, «қазақ тілінің бүгінгі лексикасы ұғымның сөздік өрнегі ретінде мағына жағынан да, түр жағынан да дөрекі бұрмалауға ұшырап отыр» деушілерге дәйекті дау айту қиын. Бұл да тілдің постиндустриялық сипатта дамымай, әрбір сөздің өзіне тән ұғымға қатысты лексикалық бірлік ретінде қалыптаспай қалғандығынан қордаланған мәселе.

Әдебиеттік тіл өзінің ресми стилдік салалары арқылы көрініс табады. Ал, тілдің стилдік дамуы салалық терминдердің қалыптасуына тікелей қатысты. Қазақ тілінің экономика, ісжүргізім, ғылым мен техника салаларына тән әдебиеттік ресми стилдері толық қалыптаспаған. Әлеуметтік-саяси және рухани салаларға бұрынғыша стихиялық сипаттағы қолданыс тән болып қалып отыр. Өмірдің түрлі салалары бойынша ресми сипаты дамымағандығынан, қазақ тілінің қолданымы тұрмыстық деңгеймен шектелуде.

Қазақ терминдерін қалыптастырып, дамытуға, термин қорын бекітуге арналған Мемлекеттік термин комиссиясы жаңа терминдерді қазақ тілінің теориялық жүйесіне сәйкес орнықтыруға икемсіз, ғылыми сараптамадан өтпеген жасанды да тіл табиғатына жат сөздерді заңдандыруға мәжбүр құрылым болып қалуда. Өйткені, терминком - нақты бекітілген тұжырымдама, критерилер бойынша емес, тіпті, ғылыми кеңестердің терең талқылауынсыз термин бекіту үдерісін қалыптастырып алған, жүйесіз әрі қисынсыз, әрекеті бұлыңғыр құрылым. Сөйтіп, ресми стилдік саланың негізі болып табылатын қазақ тілінің терминологиясы жекелеген көзқарас пен қоғамдық талғажау үдерісінің нәтижесіне айналып отыр.

Қазақ тілінің салалық дамымау салдары оның әмбебаптық қабылетіне нұқсан келтіруде. Содан барып, тілдің атқарымпаздығы (функционирование) кері кетіп отыр. Осының кесірінен қазақ тілі дербес лингвистикалық жүйе емес, орыс тілінің аударма нұсқасы түрінде қалыптасу үдерісі басталып кетті. Нәтижесінде мемлекеттік тіл ақпарат өндірудің тіліне айнала алмай отыр, оның үстіне парламент пен үкіметтегі заң шығару және басқару тілі, өндірісті меңгеру тілі бола алмауда.

Қазақ тілі - әлі күнге қоғамның бар мүшесі үшін білу міндеті жүктелмеген тіл. Бұл талап қоғамның бар мүшесі түгілі мемлекеттік қызметшілер үшін орыс тілімен қатар білу міндеті жүктелмей әрі заңданбай отыр. Мемлекеттік қызметке сыннан өту талабына мемлекеттік тілді енгізу қарастырылмағандықтан, мемлекеттік қызмет аясында қазақ тілінің қарапайым деңгейін былай қойғанда, ауызекі сөзді ұға білудің өзі талапта жоқ. Бұл жағдай мемлекеттік қызметке орыстілділер мен сол тілді меңгерген қазақтілділердің ғана шоғырлануын қалыптастырған. Бірыңғай қазақтілділердің, әсіресе, орталық мемлекеттік органдарда қызмет етуі барған сайын мүмкін болмай қалуда. Нәтижесінде тұмыстық деңгейдегі қатынасты ескермегенде, мемлекеттік қызмет саласы біртілді (орыстілді) ортаға айналып болды.

Қазақ тілі – ауызекі де, жазбаша да үлгілері қалыптасқан тіл.

Ал, тілдің ресми стилі аударма саланың нәтижесінде қалып отырғандықтан, дами алмауда. Кәзіргі қазақ тілі негізінен тұрмыстық деңгейдегі қолданыста болғандықтан, бір ізге түспеген өңірлік сипаттағы лексикалық айналым тілдің бұрын қалыптасқан ауызекі және жазбаша ресми стилдерін одан әрі дамытуға кедергі келтіруде. Оның үстіне қазақ тілі дербес ақпарат өндіру тілі емес, аудармалық деңгейден аса алмағандықтан да, ресми стилдің орнығуы күрделі мәселелерді қордаландыра түсуде.

Өңірлік лексикалық айналымның басыңқы көрінісі өңірлік, локалдық фонетиканы тілдің басты заңдылығына айналдырып, оны емлеге де енгізе бастады. Сөйтіп, қазақ тілінің басты заңы саналатын Үндесім қағидасы көрер көзге бұзылуда.

Кейбір сарапшылардың пікірінше, қазақ тілінің ауызекі және жазбаша ресми стилдері тұрмыстық деңгейден әрі аспауда және ол бақылаусыз, стихиялық даму жолына түсуде, ресми стилдік нормалардан ауытқу дәстүрге айналуда. Ондай ауытқулар мынадай жолдардан көрініс табуда: сөздердің мазмұндық және түрлік тұрламсыздығы; грамматикалық, синтаксистік, орфографиялық, орфоэпиялық қателер; ой білдірудегі жүйесіздік; кірме және қос сөздер мен конфликтогендердің молдығы; жартылай әрі кесінді фразалардың көптігі т.т. Бұл ауытқулар тілдік әдебиеттік нормалардың ресми деңгейдегі қолданысында үрдіске айналып, ресми стилдің орнығуына қарсы бағытталған заңдылық ретінде беки түсуде.

ІІ. Қазақ тілінің Мемлекеттік тіл ретінде қалыптасу ахуалы

Мемлекеттік міндетті атқару жолындағы қатынас құралы болып табылатын тілді бүгінде мемлекеттік немесе ресми тіл атау қалыптасқан. Қазақ тілі Қазақстандағы мемлекеттік тіл ретінде заң жүзінде бекігенімен, ол мәртебені толық түрде орыс тілі атқарып отыр. Қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде даму және оның қоғамдық ортадағы мойындалу деңгейін көрсететін жәйттердің өзі бұл саладағы басты кедергілер болып табылады. Соларды атап өту арқылы мемлекеттік тілдің шынайы ахуалына көз жетеді.

Қазақ тілі мемлекеттік өмірдің барлық үдерісін қамтитын жұмыс тілі болуға тиісті және мемлекеттік органдар мен ұйым, мекемелердің қолданысындағы басты тіл болуы керек. Өзге тілдер заңдама бойынша жергілікті деңгейде қолданыс табуы мүмкін. Алайда, конституцияның 7-бабының 1-тармағына оның 2-тармағының қайшы уәжі мемлекеттік аяда қазақ тілі мен орыс тілін бір біріне қарсы қойғаны өз алдына, конституцияның 7-бабының 1-тармағын оның 2-тармағы жоққа шығарып тұр. Екі тармақ бір біріне қайшы болмас үшін ең болмаса, 2-тармақ былайша болуы керек еді: «Мемлекеттiк ұйымдарда және жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарында орыс тiлi ресми түрде мемлекеттік тiлмен қажетті жағдайда тең қолданылуы мүмкін.»

Мемлекеттік тілдің дамуына бөлініп жатқан қаржы жалпы алғанда қомақты болғанымен, Тіл комитеті тарапынан құралған бұл бюджет барынша сарапталып айқындалған мақсаттарға емес, жолайы және субъективтік пікірлердің ықпалымен анықталған бағыттар мен жобаларды қаржыландыруға жұмсалып келеді. Оның үстіне, мемлекеттік тілді желеу етіп бөлінген жергілікті билік деңгейіндегі қаржы да аса қомақты, бірақ олардың қандай мақсатқа және нәтижеге жеткізіп отырғандығы беймәлім. Қыруар қаржы көзінің тиімділігі үлкен күдік туғызады; әсіресе, тіл оқыту мәселелеріне миллиондап бөлініп жатқан қаржының тиімділігі аса төмен, бұл жөнінен әлі күнге мониторинг жасалған емес, әрбір мемқызметшіге қанша ақша бөлінді, оның нәтижесі қандай деген сауал сол күйінде қалуда; жалпы бұл мәселеде тиімді тактика қарастырылмауда. Қыруар қаржы бөліп тіл оқыту үдерісін ұйымдастырғаннан гөрі, тіл үйренушіге әлдеқайда тиімді тілдік орта жасақтау саясаты қолға алынбай отыр.

Қазақстандағы қазақ тілінің орны нақты айқындалмағандықтан, әлі күнге оны мемлекеттік тіл ретінде қолдану мен лингвистикалық нысан ретіне дамыту шатасқан шаралардың көрінісі болуда. Бұл саладағы менеджменттің төмендігі қазақ тілінің даму және ену нысаны ретіндегі мақсаттардың нақтыланбағанынан туындап отыр. Соның кесірінен, Тіл комитетінің басты бағыты бұлдыр, ішкі құрылымы тиісті бағыттар мен міндеттерге сәйкестендірілмеген. Тіл комитеті мен Тілбілім институтының аражігі ажыратылмаған және Тіл комитетінің өзге салалар мен ведомостовалармен қатынас деңгейі де шешілмеген. Айталық, Тілбілім институты қазақ тілін дамытуды лингвистикалық ғылыми тұрғыдан қолға алу үдерісінде Тіл комитеті қандай деңгейде қатысуы керек, институтқа жоғарғы орган ретінде ме, тапсырыс беруші ме болмаса серіктес ұйым ретінде ме – беймәлім. Ал, сол институт пен Білім және ғылым министрлігінің ара жігі қандай екені тағы беймәлім. Осындай балабажырдың кесірінен қазақ тілінің әлі күнге постиндустриялық ғылыми даму программасы жоқ, әлі күнге қазақ тілінің орфографиялық, орфоэпиялық, фонетикалық және транскрипциялық, сондай-ақ ономастикалық салалар бойынша тұжырымдар мен стандарттардың, программалардың жоқтығынан, бұл салалар бойынша мәселелер қордаланып қалды. Тілбілім институтының да бұл мәселелер бойынша құзыры мен қауқары, қаражат көзі айқындалмаған. Ал, мемлекеттік тілдің енуіне бірден бір мүдделі орган болуға тиісті Мемлекеттік қызмет агенттігінің әлі күнге мемлекеттік қызмет аясындағы мемлекеттік тілдің мәртебесін қарастырмауы мүлдем түсініксіз жәйт. Ең бастысы, мұның бәрін реттейтін «Мемлекеттік тіл туралы» арнайы заңның болмауы аталмыш мәселедегі парадокстық ахуалды одан әрі қоздыруда.

Қазақ тілін дамыту барысы кәзіргі кезде лингвистикалық мәселелердің шешіміне тәуелді болып отыр; әсіресе, тілдің орфографиялық және орфоэпиялық, фонетикалық және транскрипциялық, сондай-ақ ономастикалық салалар бойынша тұжырым мен стандарттың жоқтығы, қазақ тілінің одан әрі дамуы мен қоғамдық ортаға сіңісуін тұйыққа тіреуде. Бұл жағынан Тіл комитеті, Тілбілім институты және басқа да құрылымдардың мемлекеттік тілді дамыту мәселелері бойынша іргелі ұйымдастыру жұмыстары мен зерттемелерді қолға алуы жүйелі жолға қойылмай отыр. Аталмыш органдар мен мекемелердің жұмыстары өз беттерінше, мемлекеттік тілді дамытудың бірыңғай жүйесін қамтымайды, шаралары науқандық сипатта, ортақ стратегия дәйектелмеген және ол сәйкесінше міндет ретінде тиісті мекемелерге жүктелмеген. Соның салдарынан қазақ тілінің лингвистикалық проблемалары жекелеген ғалымдар мен бірен-саран тіл жанашырлары тарапынан жекедара көзқарас ретінде ғана айтылып, мәлімделуде. Ғылыми конференциялар мен отырыстардың қарарлары мен шешімдері, ұсынымдары тыңғылықты іске аспауда, олар қазақ тілін дамыту мен енгізуде стратегиялық және тактикалық жұмыс жоспарын жүзеге асыратын жүйеге айналмауда.

Бұл кедергі, шын мәнінде, тілдік ортаның қаншалықты екенінен туындайды. Қоғамда белгілі бір тілдік орта қаншалықты болса, тілдің қолданымы да соншалықты деген сөз. Ендеше, тілдік ортаның аумағын қарастыру арқылы қоғамдық кедергіні де анықтауға болады.Тілдік ортаның аумағы ретінде мыналарды атап өтеміз: мемлекеттік ұйымдар, коммерциялық құрылымдар және қоғамдық ұйымдар, БАҚ. Тілдік ортаны жасақтайтын тілдің екі түрлі сипаты бар: ауызекі және жазба тіл, соған сәйкес қазақ тілінің де қолданым аясы әр алуан болуда. Тілдің аталмыш екі сипатын қарастыру арқылы, бұл мәселе бойынша шынайы көрініске көз жеткізуге болады.

Мемлекеттік тілді ауызекі қолдану мемлекеттік ұйымдарда тұрмыстық деңгейде, одан қалды әшекей ретінде қолдану кең тараған; ауызекі қазақ тілі сәлемдесумен, қызметшілердің өзара жекелей пікірлесуімен ғана шектеледі. Ресми отырыстарда жұмыс тілі есебінде емес, сәлемдесу, кіріссөз бен ақырсөз ретінде, мемлекеттік тілдің атқарымпаздық үдерісі емес, әлдебір рәміздік кейпі ғана қалыптасқан. Мемлекеттік ұйымдарда қазақтілді азаматтардың бар екендігіне қарамастан, оларды сол тілде сөйлеуге икемдеу, міндеттеу немесе ынталандыру мемлекеттік деңгейде қарастырылмаған. Қазақша сөйлеуге мүдделі азаматтардың сөзі аудармамен қамтылмайды және ол ресми әрі хаттамалық дәстүрге енгізілмеген, техникалық жағынан ілеспе аударма штаттық кестемен және құралдармен қамтылмаған.

Қазақстандық коммерциялық құрылымдар істерін бірыңғай орыс тілінде жүргізеді. Тіпті, қазақтілді азаматтар құрған фирмалардың өзі орыстілді қызметшіні жалдап ісжүргізімді орысша жүргізуге мәжбүр. Ал, шетелдік фирмалар ауызекі тіл ретінде өз тілдерін қолданып, ал ісжүргізімі - бірыңғай орыс тілінде. Мұның бәрі сайып келгенде, коммерциялық құрылымдар мен мемлекеттік сектор арасындағы қатынастың тек қана орыс тілінде біржақты қамтылғандығын көрсетеді.

Қазақстандағы қоғамдық сектор тек қана орыс тілінде күн көруде. Қоғамдық ұйымдарды қаржымен қамтитын, тапсырыс жасайтын донорлық және халықаралық ұйымдардың барлығы дерлік тек қана орыс және ағылшын тілдерінде қатынас жасайды. Ішінара кейбіреуі ғана конкурстарды қазақша хабарлағаны болмаса, негізгі шаралардың барлығы дерлік орысша өтеді, қазақтілді тілмаш тартылмайды. Бұл жәйт қоғамдық сектормен қатынас жасауға тиісті мемлекеттік органдар тарапынан бақылауға алынбайды. Нәтижесінде елде қазақтілді азаматтардың белсенімі енжар, қоғамдық-саяси және әлеуметтік шаралар мен науқандардан тыс, азаматтық құқықтарын талап ету мүмкіндігі төмен, қоғамдық-әлеуметтік ақпаратпен қамту жоқтың қасы. Қоғамдық үдерістен тілдік орта арқылы шеттетілген қазақтілді азаматтар өз тұрғысын талап ететіндей қоғам мүшесі болып қалыптаспауда.

Ұзақ жылдар бойы қоғамдық келісім идеологиясы жүргізілген Қазақстанда қазақ емес этностардың қазақ тілін меңгеруіне қазақстандық орыстардың деңгейімен көз жеткізуге болады. Жекелеген зерттеулер бойынша, олардың 0,7%-ы ғана үйлерінде қазақша сөйлеседі, 1%-ы екі тілде қатынасады. Орыстардың орыс тілін білмейтіні жоқ, бірақ олардың қазақша білетіні 2% ғана. Бұл жағдай қазақ тілінің қоғамдық келісім факторы ретінде қалыптаспай отырғандығын көрсетеді.

Бұқаралық ақпарат құралдары.

Елдегі қоғамдық мәлімет көзіне қарағанда, (бұл сала бойынша ресми мәлімет немесе ғылыми зерттеме жоқ) БАҚ өндірісінің қазақшасы 10%-дан аспайды, қалғаны орыс тіліндегі өнімдер болып табылады да, олар қазақшаға аударылып беріледі. Бұл ахуал қазақтілді БАҚ-тардың деңгейі қаншалықты екенін көрсетеді. Қазақтілді БАҚтар күрделі кіріптарлықты бастан кешуде, оны былайша атап өтуге болады:

• 
  қаражаттық кіріптарлық; елдегі жарнаманың 100%-ы орыс тілінде беріліп, кейбіреуі ғана қазақшаға амалсыз аударылады, соған сәйкес қазақтілді БАҚтарда жарнамадан табыс табу аса төмен; олардың 90%-ы мемлекеттік бюджетке тәуелді;
  
• 
  саяси-идеологиялық кіріптарлық; қазақтілді журналистерді мамандыққа даярлайтын оқу орындарының көпшілігі қазіргі заманғы журналистиканы меңгермеген, кеңестік дидактикадан арылмаған, тоталитарлық санадағы насихатшылықтан ада емес;
  
• 
  біліктілік кіріптарлық; қазақ журналистері ескі әдістемелік оқу жүйесімен, практиканы меңгермеген күйі диплом алып шығуда, олар өздерінің қоғамдық миссиясын күнкөріспен ғана шектеуде, ал орыстілді журналистер қомақты табыс табуда.
  

Қазақстандағы орыстілді БАҚ нысандары дамыған индустриялық сипатқа ие, ал қазақтілді БАҚ нысандары ылғи да даму жолындағы сипатта. Сайып келгенде, Қазақстандағы қазақтілді БАҚтардың бостандығы жөніндегі әңгімеден гөрі, қазақтілді БАҚтарды құтқару мәселесі пайда болып отыр.

Қазақ тілінің замандық техникаларға сіңіспеуі де басты кедергінің бірі болуда. Бұл, әсіресе, электрондық техникалық салаға тән жәйт. Қазақстанға импортталатын барлық тұрмыстық және ұйымдық техникалардың барлығы дерлік мемлекеттік тілге сәйкестілігі қарастырылмастан, тұтынымға түсуде. Нәтижесінде елдегі миллиондаған ұялы байланыс тұтынушылары қазақ тіліндегі ақпараттан тыс қалып келеді. Тиісті органдар, ең болмаса, қазақ тілінің латындық волотюк (бейресми, азаматтық қолданысқа арналған уақытша әліпби) нұсқасын да бекіту жөнінде мәселе қоймауда.

1. 
   Қазақ тілінің әдебиеттік нормасын нығайту жөніндегі мемлекеттік бағдарлама қабылдансын. Бұл бағдарлама мына бағыттар бойынша мониторинг жасауға, зерттеу жұмыстарын және сәйкес жобаларды жүзеге асыруға бағытталғаны жөн:
   

• 
  тілдің өңделімі;
  
• 
  тіл қағидасының қалпы;
  
• 
  тілдің тұрламы;
  
• 
  тіл стилінің салалануы;
  
• 
  тілдің әмбебаптығы;
  
• 
  тілдің қоғамға ортақ міндеттілігі;
  
• 
  тілдің ауызекі және жазбалық үлгілерін дамыту.
  

2. 
   Қазақ тілінің әдебиеттік нормасын нығайту мақсатын жүзеге асыру жолында Тілбілім институтының негізінде «Анатіл» мемлекеттік холдингі құрылсын. Бұл холдингке аталған бағдарламаны жүзеге асыру міндеттелсін.
   

3. 
   «Анатіл» мемлекеттік холдингінің құрамында қазақтілді терминді дамытуды қолға алатын Терминологиялық зертхана ашылсын. Бұл зертхана ғылымның және өмірдің барлық саласы бойынша терминдерді реттеу мен жасақтау жұмыстарын қолға алсын.
   

4. 
   «Анатіл» мемлекеттік холдингінің құрамында ономастика мәселелерін шешумен айналысатын құрылым болуы керек.Оның картография мәселелеріне тікелей ықпалы боларлық құзырының да болғаны жөн.
   

5. 
   Әрбір университет жанында Терминологиялық ғылыми кеңес құрылып, олар Терминологиялық зертханамен тығыз қатынаста жұмыс істеуі керек.
   

6. 
   Электрондық кеңістікте қазақ тілін дамыту мақсатында «Анатіл» порталы қолға алынғаны абзал. Бұл портал қазақ тілі бойынша қоғамның сұранысына сәйкес түрлі лингвистикалық қызмет көрсетумен айналысқаны жөн.
   

7. 
   «Анатіл» МХ құрамында әлеуметтік лингвистика саласын қамтитын құрылым жасақталуы керек, ол тілді дамыту жолында заңдама, әлеуметтік зерттеу, мониторинг, сондай-ақ, тілдік ортаны дамыту мәселелері секілді маңызды бағыттарды қолға алуға әлеуеті болуы тиіс.
   

8. 
   «Анатіл» МХ құрамына, сондай-ақ, қазақ тілі бойынша тестілеу үдерісін қамтитын құрылымның да енгені мақұл.
   

«Детар» қоғамдық бірлестігі, Қызылорда