Сабақ Өткізу уақыты Байланыс сағаты 1 (дәріс, практика)
жүктеу/скачать 1,04 Mb.
|
1. Пәннің типтік оқу жоспары (егер де міндетті компонент болса) немесе жоғары оқу орнымен бекітілген оқу жоспары. «Ежелгі және хандық дәуір әдебиеті» Семестр 15 оқу аптасынан және 2 апта сессиядан тұрады. Бір аптада 2 кредит сағат саны, әр кредит сағат саны (дәріс, практика) екі байланыс сағаттан және 1 сағат СӨЖ, 1 ОЖСӨЖ тұрады. Аптаға кредит – сағат санының бөлінуі
Оқу жоспарынан көшірме
1.3. «Ежелгі және хандық дәуір әдебиеті» « Ежелгі және хандық дәуір әдебиеті» - төл әдебиетіміздің тарихын, оның қалыптасу процесін, әр түрлі даму кезеңдерін және зерттелуін қарастыратын пән . Осы күнге шейін өзінің көркемдік мәнін, эстетикалық сипатын мәңгілік жоймайтын айрықша жаратылған « Күлтегін », «Тоныкөк», «Оғызнаме» жырларымен «Авеста », «Қорқыт ата кітабы», «Диуани лұғат ат- түрік », «Құтты білік», «Даналық кітабы», «Ақиқат сыйы», «Гүлістан бит -түрки», «Махаббатнаме», «Қиссас-ул анбийа» тәрізді жазба ескеткіштердің табылуы мен аударылуы, олардың мазмұн – мағынасы , әдеби ескерткіштері, көркемдік мәселелері сияқты өзекті мәселелермен таныстырады. Курстың мақсаты: халқымыздың рухани бай мұрасы , жазба ескерткіштерін, жәдігерліктерін білу әр маманның міндеті . Сол мақсатта , біздің заманымызға дейінгі жазу – сызулардан бастап , ХҮ ғасырға дейінгі әдебиет туралы біртұтас ұғым қалыптастыру. Ежелгі әдебиетті көне тарихпен , көшпелілер мәдениетімен сабақтастыру. Әр дәуір әдебиетінің өз ерекшеліктерін аңғарту. Курстың міндеті: жоғарыда атап көрсетілген мәселелерді шешуде мына міндеттерді айқындау көзделеді: әдеби – мәдени және тарихи маңызды жазба ескерткіштердің мазмұн – мәнін және көркемдік мұратын талдау әлемдік ғылыми тұжырымдарды қазақ ғалымдарының еңбектерімен сабақтастыра талдау тастағы жазбалардан бастап ХҮ ғасырға дейінгі әдебиетпен толық тонысу болашақ мамандар жекелеген жазба ескерткіштер мен көркем туыдылардың мәтінін өз бетімен талдап- жаттығуы қажет әдеби- ғылыми тұрғыдан терең зерттеп – шұғылдануға бейімделу Оқыту әдістемесі: Оқыту негізінен негізгі оқу материалдарын түсіндіретін және тәжірибелік дағдыларды қалыптастыратын практикалық сабақтар түрінде өтеді. Студенттердің білімін тексеру ауызша және жазбаша жаттығулар, тест жұмыстары және жеке семестрлік тапсырмалар мен үй жұмыстарын тексеру ретінде болады. Студенттердің білім кемшіліктерін жою үшін алдын-ала белгіленген кесте бойынша әр апта сайын кеңестер жүргізіледі. 5. Курстың мазмұны Бірінші апта №1 дәрістің тақырыбы: Ежелгі және хандық дәуір әдебиеті - қазақ әдебиеті тарихының бастауы . Терминдер мен анықтамалар: Түркілердің тотемі
Тапсырмалар: Орта Азияны мекендеген көне тайпалар шежіресі. 1- СОӨЖ тақырыбы: Бұрынғы жазу – сызулар (б.з.б Ү11 – б.з 1Ү). Тапсырмалар: Түркілердің тотемі– « Көк бөрі» аңыздары Есеп беру түрі: Реферат СӨЖ тапсырмалары: Қазақ әдебиетінің тарихы және ежелгі дәуір әдебиетінің маңыздылығы. Есеп беру түрі: баяндама Әдебиеттер (негізгі, қосымша): 1.Келімбетов Н. Ежелгі дәуірдегі қазақ әдебиеті . Алматы , 1991ж
Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1- кітап . Алматы, 2001 ж Қазақстан тарихы очерк. Гумилев.Л . Көне түріктер . Алматы, 1994 ж Дәдебаев Ж, Сағындықов Н .Қазақ әдебиеті: Ежелгі дәуір. Алматы, 2002 Аманжолов.А Түркі филологиясы және жазу тарихы.Алматы, 1996 ж Марғұлан Ә Ежелгі жыр – аңыздар . Алматы, 1985 ж Қыраубаева .А Ғасырлар мұрасы. Алматы, 1988ж Екінші апта №2 дәрістің тақырыбы: VІ-ІХ түркі әдеби ескерткіштері Терминдер мен анықтамалар: Дастандар, жыр құрылысы
Көне түрік дәуірінін археологиялык ескерткіштеріне ғұрыптык коршаулар да жатады. Олар VI-IX-ғасырлар аралығында ұзақ уақыт бойы жасалып келді. Көне түріктік қоршаулар марқұмға (ер адам) арнап ас беру ғұрпын өткізуге байланысты жасалды. Қоршау - тігінен орнатылған тас такталардан кұралатын төрт бұрышты құрылыс. Оның іші тастармен толтырылады. Қоршаудың жанында марқұмның скульптуралық бейнесі - тас мусін немесе қарапайым тас баган қойылуы мүмкін. Тас мүсіннің беті шығысқа қаратылады. Кейде одан әрі шығысқа қарай аласалау тас бағаналар қатары тізіле қойылуы мүмкін. Бұл бағаналар ғылыми әдебиеттерде балбал деп аталады. Кезінде балбалдар қазылып орнатылса, қазірде олар құлап қалған. Бірқатар ғалымдар балбалдар өлтірілген дұшпандарын білдіреді деді. Келесі пікір бойынша, балбалдар ғұрыптық асқа келген тайпа, ру өкілдерінің ездерінің қатынасқандығын білдіргені ретінде әрқайсысының орнатқан белгісі делінеді. Шығыс Сарыаркадагы кыпшак дәуірі IX-XIII-ғ. бас кезіне жататын қыпшақтық тас мусінді гибадатханалармен мәлім. Тас мүсіні бар қоршаулар сияқты бұл ескерткіштер де ғұрыптық (негізінен ас беретін) құрылыстарға жатады. Қыпшақтың бірнеше ғибадатханасының тұрі белгілі. Қыпшақ ғибадатханалары көне түрік қоршауларынан тек қана құрылымдық жағынан ғана ерекшеленбейді. Егер түрік қоршауының жанында бір ғана мүсін тұрса, ғибадатханада мүсіндер саны біреуден беске дейін болып келеді. №2 практикалық сабақтың тақырыбы: Тасқа жазылған дастандар Тапсырмалар: Дастандардың шығу тарихы
Тапсырмалар: «Күлтегін», «Білге қаған» дастандары Есеп беру түрі: Реферат
Есеп беру түрі: баяндама Әдебиеттер (негізгі, қосымша): 1.Келімбетов Н. Ежелгі дәуірдегі қазақ әдебиеті . Алматы , 1991ж Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1- кітап . Алматы, 2001 ж Қазақстан тарихы очерк. Гумилев.Л . Көне түріктер . Алматы, 1994 ж Дәдебаев Ж, Сағындықов Н .Қазақ әдебиеті: Ежелгі дәуір. Алматы, 2002 Аманжолов.А Түркі филологиясы және жазу тарихы.Алматы, 1996 ж Марғұлан Ә Ежелгі жыр – аңыздар . Алматы, 1985 ж Қыраубаева .А Ғасырлар мұрасы. Алматы, 1988ж Үшінші апта №3дәрістің тақырыбы: «Қорқыт ата», «Оғыз-наме» дастандары Терминдер мен анықтамалар: Дастандар, қолжазбалар Дәрістің топтама-тәсімі (тірек конспектісі немесе тезистер) Қорқыт Ата – энциклопедиялық жинақ. 1999 жылы Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясы шығарған. Негізінен 5 бөлімнен тұратын бұл күрделі еңбекке Қорқыт Ата туралы ел аузында сақталған аңыздар мен күйлер, әфсаналар, ата мұрасын зерттеу, әулиенің әдебиет пен өнердегі бейнесі мәселелеріне арналған отандық және шетел ғалымдарының мақалалары топтастырылған. Бұл материалдарда Қорқыт Атаның әлем тарихы мен философиясындағы орны, оның ұлы мұрасының көркемдік ерекшеліктері мен мазмұны, тілдік, түрлік айшықтары, тарихи белгілер мен жәдігерлік деректер хақында жан-жақты мағлұмат беріліп, талдау жасалады. “Қорқыт Ата кітабының” Дрезден кітапханасында (Германия) сақталған толық нұсқасының фотокөшірмесі, орыс және қазақ тілдеріндегі аудармаларының таңдаулы үлгілері берілген. Кітап соңында Ш.Құдайбердіұлы, М.Жұмабаев, С.Сейфуллин бастаған қазақ ақындарының осы тақырыптағы толғау, поэмалары, дастандары жинақталған. Қорқыт Ата өміріне байланысты оқиғалар шежіресі мен әдебиеттер тізімі келтірілген. Шығарма алғаш ауызша туындап, бертін келе қағазға түсірілген. «Оғызнаманың» екі нұсқасы бар: бірі – көне ұйғыр әрпімен 13 – 14 ғасырларда көшірілген, ПариждіңҰлттық кітапханасында сақтаулы. Оның көлемі небәрі 42 бет, әр беті 9 жолдан ғана тұрады. Бұл нұсқаны алғаш В.В. Радлов орыс тіліне аударған. Кейін А.М. Щербак тілдік тұрғыдан зерттеп, ғылыми түсініктерін жаза отырып, қайта аударған, ол қолжазбаны түпнұсқа деп танымай, оның көшірмесі деген пікірге келген. Екіншісі – араб әрпімен жазылған, тарихшы, Хиуа ханы Әбілғазы нұсқасы. Әбілғазыдан мұраға қалған екі еңбек бар, бірі – «Шежіре-и тарахима», («Түрікмен шежіресі, 1661), екіншісі – «Шежіре-и Түрк» («Түркі шежіресі»). Екі шығарма да Оғыз батырдың ерлік жорықтары, ұрпақтарының игілікті істері, оғыз тайпаларының шығу тегі, тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы, т.б. жайлы жазылған. «Оғызнамада» батыр ұйықтап жатқанда шатырына көктен нұр сәулесінің түсуі, сәуле ішінен көкжал қасқыр шығып, оның қалың қолды бастап жүруі, аспаннан түскен сәуледен сұлу қыздың шығуы секілді діни-мифологиялық көріністер орын тепкен. «Оғызнаманы» ақиқат пен аңызға бірдей негізделген шығарма деп қарастыруға болады. Мұнда алғашқы қауымдық құрылыс кезінде, сақтар мен ғұндар дәуірінде, орта ғасырларда орын алған сан қилы тарихи оқиғалар өзара жалғаса мазмұндалған. №3 практикалық сабақтың тақырыбы: «Қорқыт ата кітабының» идеялық мазмұны. Тапсырмалар: Кітаптың көркемдік ерекшелігі
Тапсырмалар: «Оғыз-наме» дастанының мазмұны Есеп беру түрі: Реферат
Есеп беру түрі: баяндама Әдебиеттер (негізгі, қосымша): 1.Келімбетов Н. Ежелгі дәуірдегі қазақ әдебиеті . Алматы , 1991ж Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1- кітап . Алматы, 2001 ж Қазақстан тарихы очерк. Гумилев.Л . Көне түріктер . Алматы, 1994 ж Дәдебаев Ж, Сағындықов Н .Қазақ әдебиеті: Ежелгі дәуір. Алматы, 2002 Аманжолов.А Түркі филологиясы және жазу тарихы.Алматы, 1996 ж Марғұлан Ә Ежелгі жыр – аңыздар . Алматы, 1985 ж Қыраубаева .А Ғасырлар мұрасы. Алматы, 1988ж Төртінші апта №4 дәрістің тақырыбы: Әбу-насыр Әл- Фараби Терминдер мен анықтамалар: Өмірдеректер, трактат. Дәрістің топтама-тәсімі (тірек конспектісі немесе тезистер) Әбу Насыр Әл-Фараби (араб.: أبو نصر محمد الفارابي ) Әбу Насыр Мұхаммад ибн Мұхаммад Тархан ибн Узлағ әл-Фараби ат-Турки (870 - 950 ж. ш.) - әлемге әйгілі ойшыл, философ, социолог, математик, физик, астроном, ботаник, лингвист, логика, музыка зерттеушісі. Абайдың Фараби еңбектерімен таныстығы жөнінде нақтылы мәліметтер жоқ. Дегенмен Сағдидық: «... философияға, даналыққа зор мән берген Абай әл-Фараби, ибн Синалармен таныс болуымен бірге осы ғақпиялар кітаптарынан да мағлұматы бар еді» (Абайдың республикалық әдеби-мемориалдық музейі. Инв. №172, 17-6.), - деп айтылған пікірі Абайдың Фараби еңбектерімен таныс болғандығын анықтай түседі. Абай өз шығармаларында нәр татқан рухани бұлақтар төркінін жасырмайды, ол қайта: «Ғылымды іздеп, Дүниені көздеп, Екі жаққа үңілдім..,» - деп ескертуінде мәні терең сыр жатыр. Фараби мен Абай шығармаларындағы пікір сабақтастығын, ақын шығармашылығы нәр алған рухани көздерінің түп-төркінін қарастырғанда, алдымен екі ұлы ойшылға ортақ «жан қуаты» немесе Абайдың өз сөзімен айтқанда «өзін танымақтық» жөніндегі көзқарасына айрықша назар аудару қажет. Әбу Насыр Әл-Фараби — түркі ойшылдарының ең атақтысы, ең мәшһүрі, “Әлемнің 2-ұстазы” атанған ғұлама. Оның заманы “Жібек жолы” бойындағы қалалардың, оның ішінде Отырардың экономикасы мен мәдениетінің дамыған кезіне дәл келеді. Әбу Насыр Әл-Фараби Орта Азия, Парсы, Ирак, араб елдері қалаларына жиһанкездік сапарлар жасап, тез есейді. Ол жерлерде көптеген ғұламалармен, ойшыл-ақындармен, қайраткерлермен танысып, сұхбаттасты. Тарихи деректер бойынша 70-ке жуық тіл білген. Өздігінен көп оқып, көп ізденген ойшыл философия, логика, этика, метафизика, тіл білімі, жаратылыстану, география, математика, медицина, музыка салаларынан 150-ге тарта трактат жазып қалдырды. Шығармаларында көне грек оқымыстыларының, әсіресе, Аристотельдің еңбектеріне талдау жасады (Аристотельдің “Метафизика”, “Категория”, “Бірінші және екінші аналитика” сияқты басты еңбектеріне түсіндірмелер жазған). Арабтың атақты ғалым-географы ибн-Хаукал өзінің “Китаб Масалик уә мамалик” атты еңбегінде және 13 ғасырлырда өмір сүрген ибн-Халликан өзінің “Уфиат әл-аиан фи әл-Заман” атты еңбегінде Әбу Насыр Әл-Фарабидің арғы аталарының аттары (Тархан, Ұзлақ) таза түркі тілінде келтірілген. №4 практикалық сабақтың тақырыбы: Әл-Фараби өмірдерегі, шығармашылығы. Тапсырмалар: Бізге жеткен мұралары
Тапсырмалар: Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат. Есеп беру түрі: Реферат
Есеп беру түрі: баяндама Әдебиеттер (негізгі, қосымша): 1.Келімбетов Н. Ежелгі дәуірдегі қазақ әдебиеті . Алматы , 1991ж Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1- кітап . Алматы, 2001 ж Қазақстан тарихы очерк. Гумилев.Л . Көне түріктер . Алматы, 1994 ж Дәдебаев Ж, Сағындықов Н .Қазақ әдебиеті: Ежелгі дәуір. Алматы, 2002 Аманжолов.А Түркі филологиясы және жазу тарихы.Алматы, 1996 ж Марғұлан Ә Ежелгі жыр – аңыздар . Алматы, 1985 ж Қыраубаева .А Ғасырлар мұрасы. Алматы, 1988ж Бесінші апта №5 дәрістің тақырыбы: Х -ХІІ ғасырлардағы әдебиет. Терминдер мен анықтамалар: сөздіктер Дәрістің топтама-тәсімі (тірек конспектісі немесе тезистер) Ежелгi түркiлердiң арғы ата-тегi саналатын сақтардың батырлық жырлары арасындағы мазмұн, түр, стиль бiрлiгi көркемдiк дәстүр жалғастығы тұрғысынан ғыл. негiзде дәлелдендi. Сол себептi б.з.б. дәуiрлерде шығарылған «Алып Ер Тоңға», Шу батыр, «Атилла», «Көк бөрi» және «Ергенеқон» дастандары бүгiнгi қазақ әдебиетінiң қайнар-бастаулары болып табылады. Сондай-ақ аталған қаһармандық дастандар өзiнен кейiнгi тарихи кезеңдердегi — Түркі қағандығы тұсындағы (8 ғ.) әдеби жәдiгерлердiң («Күлтегiн», «Тоныкөк», «Бiлге қаған» жырлары) жазылуына үлгi-өнеге, негiз болды. Түрiк қағандығы тұсындағы жазба әдебиет өзiнен бұрынғы сақтар мен ғұндардың ауыз әдебиетi үлгiлерiмен генезистiк, типологиялық, дәстүрлiк үндестiкте дамыды. Түркі қағандығы дәуiрiнде шығарылған ерлiк эпосының бiрi — «Қорқыт ата кiтабы». Ал, бұдан кейiнгi Қарахан мемлекетiтұсындағы немесе ислам дәуiрi (10 — 12 ғ.) деп аталатын тарихи кезеңдегi түркi халықтарының қоғамдық-мәдени даму тарихындағы Қайта өркендеу — Ренессанс дәуiрi деуге болады. Бүкiл түркi қауымын әлемге танытқан Әбу Насыр Әл-Фараби, Әбу Әли ибн Сина, Әбу Райхан әл-Бируни, Махмұт Қашқари, Жүсiп Баласағұни, Ахмед Жүгiнеки, Қожа Ахмет Иасауи, Сүлеймен Бақырғани, т.б. осы Қайта өркендеу дәуiрiнде тарих сахнасына шықты. Олар өзерiнiң ғылыми және көркем туындыларында гуманистiк идеяларды, адамгершiлiк пен қайырымдылықты, т.б. iзгi қасиеттердi көтердi. Бұған әл-Фарабидiң «Риторика», «Поэзия өнерi туралы», ибн-Синаның «Данышнамесi» («Бiлiм кiтабы»), әл-Бирунидiң «Хикметтерi» («Даналық сөздерi»), Махмұт Қашқаридiң «Диуани лұғат ат-түрiк» («Түркi сөздерiнiң жинағы»), Баласағұнидiң «Құтты бiлiгi», Иасауидiң «Диуани хикметi» («Ақыл кiтабы»), Бақырғанидың «Бақырғани кiтабы», т.б. толық дәлел бола алады. №5 практикалық сабақтың тақырыбы: М.Қашқари «Диуани лұғат ат -түрік». Тапсырмалар: «Диуани лұғат ат - түрік». қолжазба нұсқалары, зерттелуі
Тапсырмалар: Ақынның өмірі, қоғамдық-әлеуметтік көзқарасы Есеп беру түрі: Реферат
Есеп беру түрі: баяндама Әдебиеттер (негізгі, қосымша): 1.Келімбетов Н. Ежелгі дәуірдегі қазақ әдебиеті . Алматы , 1991ж Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1- кітап . Алматы, 2001 ж Қазақстан тарихы очерк. Гумилев.Л . Көне түріктер . Алматы, 1994 ж Дәдебаев Ж, Сағындықов Н .Қазақ әдебиеті: Ежелгі дәуір. Алматы, 2002 Аманжолов.А Түркі филологиясы және жазу тарихы.Алматы, 1996 ж Марғұлан Ә Ежелгі жыр – аңыздар . Алматы, 1985 ж Қыраубаева .А Ғасырлар мұрасы. Алматы, 1988ж Алтыншы апта №6 дәрістің тақырыбы: Қадырғали Жалайырдың «Жамиғат -тауарих». Захириддин Мұхаммед Бабыр «Бабыр наме» Терминдер мен анықтамалар: Толғаулар үндестігі Дәрістің топтама-тәсімі (тірек конспектісі немесе тезистер) 1483 жылдың 14 ақпанында Ферғана уәлаятында туған. Оның әкесі Омар Шейх мырза — Әмір Темірдің немересі, Ферғана әмірі еді. Ал Бабырдың шешесі — Құтлық Нигяр ханым Моғолстан ханы, Шыңғыс хан әулетінен болған Жүніс ханның қызы болатын. Бабыр және қазақтың тұңғыш тарихшысы Мұхаммед Хайдар Дулатидің шешелері апалы-сіңілілі адамдар болған. Демек, Бабыр мен Мұхаммед Хайдар Дулати — бөле болып келеді. 1494 жылы Омар Шейх мырза қайтыс болады да, Ферғана әмірінің орны бос қалады. Осы кезде Омар Шейх мырзаның інісі, Самарқан әмірі Ахмет мырза осы орынға ауыз салып, Ферғана әмірінің тағына таласады. Алайда Омар Шейх мырзаның беделді бектері оған қарсы шығып, Омар Шейх мырзаның 11 жасар баласы Бабырды Ферғана әмірі деп жариялап, асығыс таққа отырғызады. Бабыр үкімет басына келген кезде, Самарқан, Бұқара, Ташкент, Әндіжан, Хисар, Кабулды билеуші Темір тұқымдары өзара жауласып, бір кездегі аса қуатты Темір мемлекетін әбден әлсіреткен еді. Міне, осындай аса ауыр жағдайда үкімет басына келген бала Бабырдың көп майданда күрес жүргізуіне тура келді. Ол бір жағынан өзінің туған қаласы Әндіжанды өзінің немере ағасы Ахмет мырзаның шабуылынан сақтап қалуға тиіс болса, екінші жағынан, өзі отырған тағына өз туысы Жиһангір мырзадан қорғап қалуға тура келді. Өзін Шыңғыс ханның мұрагері, Әмір Темірдің әулетінен санаған Бабыр Мәуереннаһрда бір орталыққа бағынған ірі мемлекет құрып, Темір ұрпақтарының әр жерге шашырап жүрген әскери күштерін бір қолға топтастырмақ болды. Қадырғали Жалаири (Қадыр Әлі Қосымұлы би, арғы тегі Жалайыр) деп аталған бұл кісі ХVI-ғасырдың ортасы мен ХVII-ғасырдың басында өмір сүріп (1530-1605 жылдары), қазақ халқының тарихында өшпес із қалдырған. Ресейдің атақты патшасы Борис Годуновтың қол астында жүріп, 1602 жылы "Жылнамалар жинағын" жазып бітірген. Бұл — қазақ тілінде жазылған тұңғыш ғылыми еңбек. "Жинақтың" тілдік құрылымын, жазу мәнерін зерттеп, көрнекті ғалым Р.Сыздықова арнайы кітап жазған ("Язык", "Жамиат-тауарих", "Жалаири", Алматы, 1989 жыл). Қадыр Әлі деректеріне Шоқан Уәлихановтан бермен қарай талай тарихшылар, зерттеушілер сүйеніп келеді. Туған жері — Қазақстан жеріндегі Сырдария бойы. Қадырғалидың ата-бабалары Қарахан әулеті билігінен бері үздіксіз хан сарайында қызмет етіп, ханның ақылшы-кеңесшісі, қол бастар батырлары болған. Оның өз атасы Темшік Шығай ханның батыры болса, әкесі Қосым бек лауазымын иеленген. №6 практикалық сабақтың тақырыбы: Дастандардың қолжазба нұсқалары, тақырыбы. Тапсырмалар: Идеялық мазмұнын талдау
Тапсырмалар: Дастандардағы заман көрінісі Есеп беру түрі: Реферат
Есеп беру түрі: баяндама Әдебиеттер (негізгі, қосымша): 1.Келімбетов Н. Ежелгі дәуірдегі қазақ әдебиеті . Алматы , 1991ж Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1- кітап . Алматы, 2001 ж Қазақстан тарихы очерк. Гумилев.Л . Көне түріктер . Алматы, 1994 ж Дәдебаев Ж, Сағындықов Н .Қазақ әдебиеті: Ежелгі дәуір. Алматы, 2002 Аманжолов.А Түркі филологиясы және жазу тарихы.Алматы, 1996 ж Марғұлан Ә Ежелгі жыр – аңыздар . Алматы, 1985 ж Қыраубаева .А Ғасырлар мұрасы. Алматы, 1988 Жетінші апта №7 дәрістің тақырыбы: ХҮ - ХҮІІІ ғ. Ұлттық сөз өнеріндегі жыраулар поэзиясы. Терминдер мен анықтамалар: Сөз өнері Дәрістің топтама-тәсімі (тірек конспектісі немесе тезистер) Қазақ әдебиеті тарихында қазақ поэзиясының дамуы үш кезеңге бөлінеді:
Жыраулар кезеңі (XV ғасыр — XVIII ғасырдың бірінші жартысы. Ақындық кезең (XVIII ғасырдың екінші жартысы — XIX ғасырдың бірінші жартысы). Айтыс кезеңі (XIX ғасырдың екінші жартысы — XX ғасырдың басы). Жыраулар мектебінің белгілі өкілдері — Қазтуған, Асан қайғы (XV ғасыр), Доспамбет жырау (XVI ғасыр), Шалкиіз жырау (1465—1560 жылдары), Жиембет жырау, Марқасқа жырау (XVII ғасыр), Ақтамберді жырау (1675—1768 жылдары), Тәтіқара ақын (XVII ғасыр), Үмбетей жырау (1706—1778 жылдары), Бұқар жырау (1693—1787 жылдары), Шал ақын (1748—1778 жылдары), Жанақ ақын (1770—1856 жылдары), т.б. жатады. М.Әуезов жырау деген атакка ие болған шығармашылық өкілінің өз ортасында ерекше салмағы бар қоғамдық тұлға екендігін айта отырып, оның негізгі функциясы елеңшілік емес, елге басшылық жасап, басалқы айту болатын олар хан қасындағы қалың елдің ішінен қосылған қариялар кеңесінің өкілдері деген тұжырым жасайды. Жыраулар шығармашылығының ақындық поэзиядан негізгі ерекшелігі — жыраудың тек үлкен эпостарды жырлайтындығымен ғана емес, елдің іргелілігі үшін ақылгөйлік, көрегендік, даналық сөздер айтатын көсемдік табиғатымен тікелей байланысты. XVIII—XIX ғасырлардағы жыраулар поэзиясында еліміздің тарихы көрініс тапқан. Тек ауыз әдебиеті шығармаларын тарихи дереккез ретінде қарастырғанда, біз бірінші кезекте әрбір тарихи деректің дәлдігімен қатар тарихи оқиғалардың желісін іздейміз. №7 практикалық сабақтың тақырыбы: Жыраулар поэзиясы Тапсырмалар: жыраулар мектебінің қалыптасуы
Тапсырмалар: Айтыс кезеңі Есеп беру түрі: баяндама
Есеп беру түрі: конспект Әдебиеттер (негізгі, қосымша): 1.Келімбетов Н. Ежелгі дәуірдегі қазақ әдебиеті . Алматы , 1991ж Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1- кітап . Алматы, 2001 ж Қазақстан тарихы очерк. Гумилев.Л . Көне түріктер . Алматы, 1994 ж Дәдебаев Ж, Сағындықов Н .Қазақ әдебиеті: Ежелгі дәуір. Алматы, 2002 Аманжолов.А Түркі филологиясы және жазу тарихы.Алматы, 1996 ж Марғұлан Ә Ежелгі жыр – аңыздар . Алматы, 1985 ж Қыраубаева .А Ғасырлар мұрасы. Алматы, 1988ж Сегізінші апта №8 дәрістің тақырыбы: Асан қайғы жырларындағы дәуір шындығы. Терминдер мен анықтамалар: Аңыз бен ақиқат. Дәрістің топтама-тәсімі (тірек конспектісі немесе тезистер) Асан қайғы (Хасан) Сәбитұлы (14 ғасырдың ақыры – 15 ғасырдың басы) – мемлекет қайраткері, ақын, жырау, би, философ. Әз Жәнібек ханның ақылшысы болған. Әкесі Сәбит Арал өңірінің Сырдария жағасын мекен еткен. Қызылорда облысы, Шиелі ауданы, «Жеті әулие» қорымындағы Асан ата кесенесі - Асан Қайғы мазары делінеді. Оның өмір сүрген тұсы Алтын орда және қазақ халқының қалыптасу кезеңіне сай келеді. Асанқайғы шығармашылығында негізгі орын алатын қазақ тұрмысының өзекті мәселелерін арқау еткен философиялық-нақылдық жанрлар: толғау, терме, шешендік сөздер болып табылады. Асанқайғының шығармаларын жинап, зерттеумен Ш.Уәлиханов, Г.П.Потанин, М.Ж.Көпеев, С.Сейфуллин, М.Әуезов, тағы басқа айналысты. Жыраудың ақындық мұрасын бастыру XIX ғасырдың соңында басталды. Асан Қайғы заманында Алтын Орда ыдырап, оның орнына Қырым, Қазан, Өзбек хандықтары пайда болды. Ноғай ордасытарап, Қазақ хандығының тарих сахнасына шығуы хандықтар арасындағы қым-қиғаш талас-тартысты аласапыран кезеңмен тұспа-тұс келді. Кейінгі ұрпақ әулие танып, аты аңызға айналған «көшпелілер философы» (Ш. Уәлиханов) атанған Асан Қайғы «өзінен қалған қысқа сын болжаулары, өсиеті арқылы өзінің жайынан да, заман аңғарынан да бірталай көрініс, білік-дерек береді» (М.Әуезов). №8 практикалық сабақтың тақырыбы: Асан қайғы мұрасының зерттелуі. Тапсырмалар: Толғауларының тақырыптық аясы
Тапсырмалар: Асан қайғы жырларындағы дәуір шындығы, замана көрінісі. Есеп беру түрі: баяндама
Есеп беру түрі: конспект Әдебиеттер (негізгі, қосымша): 1.Келімбетов Н. Ежелгі дәуірдегі қазақ әдебиеті . Алматы , 1991ж Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1- кітап . Алматы, 2001 ж Қазақстан тарихы очерк. Гумилев.Л . Көне түріктер . Алматы, 1994 ж Дәдебаев Ж, Сағындықов Н .Қазақ әдебиеті: Ежелгі дәуір. Алматы, 2002 Аманжолов.А Түркі филологиясы және жазу тарихы.Алматы, 1996 ж Марғұлан Ә Ежелгі жыр – аңыздар . Алматы, 1985 ж Қыраубаева .А Ғасырлар мұрасы. Алматы, 1988ж Тоғызыншы апта №9 дәрістің тақырыбы: Қазтуған Сүйінішұлы Терминдер мен анықтамалар: Ерлік жыры Дәрістің топтама-тәсімі (тірек конспектісі немесе тезистер) Қазтуған Сүйінішұлы (XVII ғасыр) - мырза, батыр, жырау. Халық арасында Қарға бойлы Қазтуған атанып кеткен айтулы жорық жырауы. Қазтуған жырау ноғайдың Едисан ордасының билеушісі Сүйініш мырзаның ұлы. Сүйініш мырзаның Қазтуғаннан басқа Азамат және Аджи атты тағы екі ұлы болған. Оның арғы ата-бабалары Ноғай Ордасының билеушілері еді. Әкесі Сүйініш Абдоллаұлы (орыс деректерінде – Сююнча Абдулов) Еділ бойында өмір сүрген, кейін Кубань жаққа өтіп кеткен. XVII ғасырдың екінші жартысында жазылған орыс деректерінде Сүйініш мырзаның аты жиі айтылады. Ресей мемлекеттік архивінің көне актілер жөніндегі бөлімінің «Ноғай істері» қорында Сүйініш мырзаның және ноғай ұлысының 1660 жылдарға дейінгі деректері сақталған. Қазтуғанның шежіресі былайша таратылады: Едіге би - Нұраддин - Уаққас - Мұса - Ысмайыл би - Дінбай би - Тінікей - Абдолла - Сүйініш - Қазтуған. Қазтуғанның есімі алғаш рет тарих беттерінде 1673 жылы аталады. Орыс деректерінде оның есімі Тоған деп көрсетілген. Осы жылы қалмақ билеушісі Аюке хан өзінің бірнеше тайшысымен бірге Астрахан басшыларының алдына барып, орыс-қалмақ келісіміне қол қойып, аманат сарайындағы ноғайдың жас мырзасын босатуды сұраған. Қалмақ тайшылары мұндай қадамға едисан ноғайларының мырзасы Сүйініштің сұрауы бойынша барған болатын. Олар Сүйініштің патша алдындағы абыройлы істерін еске салды. Алайда, бұл сұрақтың жауабын Астрахан билігі емес, Мәскеудегі патшаның өзі беру керек еді. Осы кезде іске кабардин князі К.М. Черкасский араласып, соңғы шешімді ұлық патшаның өзі хабарлайтынын айтып, қалмақ делегациясын жылы шыраймен шығарып салады. Қазтуған 1696 жылы ұзақ жылдар бойы Қалмақ хандығына тәуелді болған Едисан ұлысын бастап, Еділ бойынан Қырым хандығына тиесілі Кубаньға көшіп кетеді. Қазтуғанның есімі соңғы рет 1698 жылғы деректе аталады. Онда Едисан ордасының мырзалары Тоған мен Гидемирдің Кубаньның сол жағалауында орын алған жұтқа байланысты Мәскеуге Бейшім аға бастаған елшілікті жібергені жазылған. №9 практикалық сабақтың тақырыбы: Қазтуған жыраудың өмірінен мәлімет. Тапсырмалар: Қазтуған поэзиясы. 9- СОӨЖ тақырыбы: Қазтуған өмір сүрген дәуір Тапсырмалар: Қазтуған туралы пікірлер Есеп беру түрі: баяндама
Есеп беру түрі: конспект Әдебиеттер (негізгі, қосымша): 1.Келімбетов Н. Ежелгі дәуірдегі қазақ әдебиеті . Алматы , 1991ж Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1- кітап . Алматы, 2001 ж Қазақстан тарихы очерк. Гумилев.Л . Көне түріктер . Алматы, 1994 ж Дәдебаев Ж, Сағындықов Н .Қазақ әдебиеті: Ежелгі дәуір. Алматы, 2002 Аманжолов.А Түркі филологиясы және жазу тарихы.Алматы, 1996 ж Марғұлан Ә Ежелгі жыр – аңыздар . Алматы, 1985 ж Қыраубаева .А Ғасырлар мұрасы. Алматы, 1988ж Оныншы апта №10 дәрістің тақырыбы: Доспамбет жырау Терминдер мен анықтамалар: Толғаулардағы дәуір көрінісі Дәрістің топтама-тәсімі (тірек конспектісі немесе тезистер) Доспамбет жырау жырларынан оның мұрат-мақсаты, түсінік-талғамы, дүниеге көзқарасы анық аңғарылады. Отан қорғау, елге, жерге деген сүйіспеншілікті бейнелейтін жырларында қырым, ноғай, қазақ жұртының іргесі бүтін, ешкімге бас имейтін ел болып отырған заманды аңсау сарыны байқалады. Жырау ол заманды қайтып келмес бақытты өмір ретінде толғайды (“Айнала бұлақ басы таң”, “Тоғай, тоғай, тоғай су”, “Азау, азау дегенің”, “Арғымаққа оқ тиді”, “Қоғалы көлдер, қом сулар”, “Айналайын, Ақ Жайық”, т.б.). Жырау өткен өмірді жырлағанда туған ел, өскен жерге деген ыстық махаббатын келер ұрпақ болашағымен байланыстыра сипаттайды. Олардың да ертең еліне қорған, тірек болуын қалайды. Доспамбет жырау өз басын өлімге тігіп, сан рет қанды шайқастарға қатысқан ата қонысын үлкен сүйіспеншілікпен толғайды. Жырау ел қорғау, жорық тақырыбына арналған жырларында елі мен жері үшін өлген ердің арманы жоқ деп, отаншылдық рухты бәрінен биік қояды. Ол серілік пен сақилықты, дарқандықты, қонақжайлылықты ата-бабадан келе жатқан асыл дәстүр ретінде дәріптейді. Доспамбет жырау шығармалары қазақ поэзиясы тарихында өзгеше көркемдігімен, екпінді ырғағымен ерекшеленеді. Жырау айтайын деген ойының қуатын еселеп арттыру үшін қайталауларды жиі қолданады. Сөйтіп, оларды ұтымдылықпен пайдаланып, ойдың әсерлілігі мен өткірлігін күшейте түседі. №10 практикалық сабақтың тақырыбы: Доспамбет – жорықшы жырау. Тапсырмалар: Толғауларындағы ерлік жыры.
Тапсырмалар: толғауларының тақырыптық - идеялық мазмұны. Есеп беру түрі: баяндама
Есеп беру түрі: конспект Әдебиеттер (негізгі, қосымша): 1.Келімбетов Н. Ежелгі дәуірдегі қазақ әдебиеті . Алматы , 1991ж Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1- кітап . Алматы, 2001 ж Қазақстан тарихы очерк. Гумилев.Л . Көне түріктер . Алматы, 1994 ж Дәдебаев Ж, Сағындықов Н .Қазақ әдебиеті: Ежелгі дәуір. Алматы, 2002 Аманжолов.А Түркі филологиясы және жазу тарихы.Алматы, 1996 ж Марғұлан Ә Ежелгі жыр – аңыздар . Алматы, 1985 ж Қыраубаева .А Ғасырлар мұрасы. Алматы, 1988ж Он бірінші апта №11 дәрістің тақырыбы: Шалкиіз жырау толғаулары, ондағы тарихи тұлғалар. Терминдер мен анықтамалар: Жырау поэзиясының ерекшелігі Дәрістің топтама-тәсімі (тірек конспектісі немесе тезистер) Шалкиіз Тіленшіұлы (1465 — 1560 жылы ш.) — жырау, орта ғасырлардағы қазақ поэзиясының көрнекті өкілі.Шалкиіз жас кезінен-ақ ер жүрек жауынгер әрі талантты жырау ретінде даңққа бөленді. Жігіттік шағы Ноғай ордасындағы Мұса бидің маңайында өткен. Кейіннен Үлкен Орданың әміршісі, Мансұрұлы Темір бидің және ноғайлы Жүсіп бидің төңірегінде, өмірінің соңғы кезін қазақ ханы Хақназар маңында өткізді. Жырау туындылары әсерлі, өткір, аз сөзге көп мағына сыйғызған сұлу сазды көркемдігімен ерекшеленеді. Оның шығарм-нан ортағасырлық қарапайым көшпелілердің өмірі туралы нанымды, моральдық, этикөлі түсініктер көрініс тапқан (“Асқар, асқар, асқар тау…”, “Қоғалы көлдер…”, “Арғымақ ару аттар…”, “Ор, ор қоян, ор қоян…”, тағы басқа). Шалкиіз шығармаларында ерлік рухқа, асқақ романтикаға толы жырлар да жеткілікті. “Алаштан байтақ озбасы…”, “Жапырағы жасыл жаутерек…”, “Ер Шобан”, тағы басқа). Шалкиіздің халық арасына ең көп тараған шығармалары — “Би Темірге айтқаны”, “Би Темірді қажы сапарынан тоқтатуға айтқан” толғаулары. Ол ертедегі қазақ поэзиясының өлең өрнегін байытқан ақын. Шығармалары алғаш 19 ғасырдан қағаз бетіне түсе бастады. Қазан төңкерісіне дейін орыс және қазақ тілдерінде 1875 жылы “Записки Оренбурского отдела Императорского Русского географического общества” жинағында жарияланған. Кейін аталған жинақта (1885), “Астраханский вестник” газетінде (1893, 1916), Ы.Алтынсариннің “Қырғыз хрестоматиясында” (1879, 1906), т.б. жинақтарда, ал Кеңес дәуірінде “Ертедегі әдебиет нұсқалары” (1967), “Алдаспан” (1971) “15 — 18 ғасырлар қазақ поэзиясы” (1982), “Бес ғасыр жырлайды” (1984) жинақтарында жарық көрді. №11 практикалық сабақтың тақырыбы: Шалкиіз жырау есіміне байланысты пікірлер Тапсырмалар: Шалкиіз поэзиясының ерекшелігі.
Тапсырмалар: Шалкиіздің өмірі мен мұрасы жайлы мәліметтер. Есеп беру түрі: реферат
Есеп беру түрі: конспект Әдебиеттер (негізгі, қосымша): 1.Келімбетов Н. Ежелгі дәуірдегі қазақ әдебиеті . Алматы , 1991ж Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1- кітап . Алматы, 2001 ж Қазақстан тарихы очерк. Гумилев.Л . Көне түріктер . Алматы, 1994 ж Дәдебаев Ж, Сағындықов Н .Қазақ әдебиеті: Ежелгі дәуір. Алматы, 2002 Аманжолов.А Түркі филологиясы және жазу тарихы.Алматы, 1996 ж Марғұлан Ә Ежелгі жыр – аңыздар . Алматы, 1985 ж Қыраубаева .А Ғасырлар мұрасы. Алматы, 1988ж Он екінші апта №12 дәрістің тақырыбы: Жиембет жырау Терминдер мен анықтамалар: Жырау мұрасының зерттелуі Дәрістің топтама-тәсімі (тірек конспектісі немесе тезистер) Жиембет Бартоғашұлы ((1570-1575) жылдар шамасында туып, 1643 жылы дүниеден қайтқан). Қазақтың аса талантты жырауы, биі әрі жеңімпаз батыры. Ол Кіші жүздің Байұлы тайпасының Тана руынан шыкқан. Жиембеттің жас шағы қазіргі Батыс Қазақстан аймағының Өзен, Жем, Арал аралығындағы ауылдарда өткен. 16 жасынан хандар, билер, батырларжанында жүріп, ел билігіне араласады. Өсе келе ол Есім ханның беделді биі әрі батыры дөрежесіне көтеріледі. Талай ұрыс, шайқастарға катысып, ерлік көрсетеді. Ханның жауынгер жасағын баскарып, жеңімпаз қолбасшы болады. Ол сонымен бірге Еңсегей бойлы Ер Есімнің кіші жүз еліндегі ең бір беделді бас биі ретінде танылады. Жиембет әсіресе 1620 жылғы Есімханның ойрат-қалмақтармен соғысы кезінде ерекше ерлік, тапқырлық көрсетіп, шапқыншы жауды ойсырата жеңіп, бетін кайтарады.[1]. Жиембет жыраудың ересен ерлігі мен әділ де алғыр билік қызметі былай жазылған: "...Ол Есім ханның кіші жүздегі ел басқарушы биі, қолбасшы батыры болған. Қалмақтарға қарсы 1620-27 жылдарғы жорықтарға қатысып ұйымдастырушылық қабілетімен, ерлігімен көзге түскен". Сөйтіп ол үлкен абырой, беделге ие болады. Жиембет бидің Есім ханмен бұл достық қарым-қатынасы ұзаққа бармайды. Екеуінің арасында ел аралық бітімгерлік, жер дауы, жесір дауы кезінде келіспеушілік өрістей береді. Бетің бар, жүзің бар демей, турасын кесіп айтатын қайсарөжет би Есім ханның кейбір озбыр жөн-жосықсыз іс-әрекеттеріне қарсы шығады. Оның бұл мінезі ханға да жаға бермейді. Сөйтіп хан мен бидің арасы суи бастайды. Жиембет ханнан іргені аулақтатып, қол астындағы елге өзінше билік жүргізе бастайды. №12 практикалық сабақтың тақырыбы: Жырау жырларының жарық көруі, зерттелуі. Тапсырмалар: Жиембет жыраудың Есім ханға арнаған толғаулары
Тапсырмалар: Жыраулық ерлік тақырыбындағы жырлары Есеп беру түрі: реферат
Есеп беру түрі: конспект Әдебиеттер (негізгі, қосымша): 1.Келімбетов Н. Ежелгі дәуірдегі қазақ әдебиеті . Алматы , 1991ж Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1- кітап . Алматы, 2001 ж Қазақстан тарихы очерк. Гумилев.Л . Көне түріктер . Алматы, 1994 ж Дәдебаев Ж, Сағындықов Н .Қазақ әдебиеті: Ежелгі дәуір. Алматы, 2002 Аманжолов.А Түркі филологиясы және жазу тарихы.Алматы, 1996 ж Марғұлан Ә Ежелгі жыр – аңыздар . Алматы, 1985 ж Қыраубаева .А Ғасырлар мұрасы. Алматы, 1988ж Он үшінші апта №13 дәрістің тақырыбы: Марғасқа жырау Терминдер мен анықтамалар: мұраларының сақталуы Дәрістің топтама-тәсімі (тірек конспектісі немесе тезистер) Марғасқа Жырау(т.-ө.ж.б.) – ақын. Қазақ поэзиясында жауынгерлік рухты жырлап, көне дәстүрді жалғастырған жыраудың өмірі мен өлеңдерінің туындауы туралы нақты деректер сақталмаған. Ол Есім ханның жорық жырауы, қол бастаған батыры болған. Ташкент өңірін билеп тұрған Тұрсын ханның Есім ханға қарсы бүлігін басуға қатысқан (1627). Марғасқа Жыраудың бізге жеткен санаулы ғана жырлары оның от тілді, орақ ауызды жырау болғандығын көрсетеді. “Ей, Қатағанның хан Тұрсыны” атты өлеңінде Ташкент ханының қазақ ауылына опасыздықпен шабуыл жасағанын, жазықсыз жандарды қырып-жойғанын бетіне басады. Марғасқа жырау Қазанғап Байболұлының құрастырып жазып шыққан "Еңсегей бойлы ер есім" атты тарихи жырды алғаш жырлаушы болған деген болжам бар. Бірақ оның "Ей қатағанның Тұрсын ханы" деген 13 жолдан тұратын жыры ғана ауызша сақталған. Басқа жазбалары кездеспейді. Қазанғап Байболов "Еңсегей бойлы ер есім" атты дастанын Бекасыл әулиенің "Жаныс шежіресі" тарихи-шежіре кітабының желісі бойынша жазылғанын ескерте кетейік. Қазанғап жырау одан басқа Шәкәрім, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Шойбек датқа, Астай имам, Арғынбай Баймағанбетұлы, Ботбай Тұрта, қара молда Еркебек, сияқты авторлардың жазбасын пайдаланғаны жөнінде сілтеме жасаған. 1940 жылы жазбаларының ұрлануына байланысты Қазанғап жырау 1941 жылы көктемде Ұлттық ғылыми кітапханасы тарихи қолжазбалар қорына "Еңсегей бойлы ер есім" және "Төле бидің тарихы" деген екі дастанын тапсырған. №13 практикалық сабақтың тақырыбы: Марғасқа жырау поэзиясындағы тарихи шындық Тапсырмалар: Шығармашылығы жайлы деректер
Тапсырмалар: «Ей, Қатағанның хан Тұрсын» Есеп беру түрі: реферат
Есеп беру түрі: конспект Әдебиеттер (негізгі, қосымша): 1.Келімбетов Н. Ежелгі дәуірдегі қазақ әдебиеті . Алматы , 1991ж Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1- кітап . Алматы, 2001 ж Қазақстан тарихы очерк. Гумилев.Л . Көне түріктер . Алматы, 1994 ж Дәдебаев Ж, Сағындықов Н .Қазақ әдебиеті: Ежелгі дәуір. Алматы, 2002 Аманжолов.А Түркі филологиясы және жазу тарихы.Алматы, 1996 ж Марғұлан Ә Ежелгі жыр – аңыздар . Алматы, 1985 ж Қыраубаева .А Ғасырлар мұрасы. Алматы, 1988ж Он төртінші апта №14 дәрістің тақырыбы: Ақтамберді Сарыұлы Терминдер мен анықтамалар: Мұраларының зерттелуі Дәрістің топтама-тәсімі (тірек конспектісі немесе тезистер) Ақтамберді Сарыұлы (1675, қазіргі Оңтүстік Қазақстан, Қаратау, — 1768 — қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданы Жүрекжота мекені)[1] — жырау, қолбасы, қазақтың көне жыраулық мектебінің белді өкілі, дипломат. “Он екіде аттанып, қылыш ілдім білекке” дегеніне қарағанда күреске ерте араласқан жауынгер жырау санатына жатады. Тұрмыстың қыр-сырын, отбасы, елдік, ерлік, жер мәселелерін жырларында жақсы бейнелейді. Қысқа нақыл, шешен сөздердің шебері. 1742 жылы Орта жүз ру басшыларының Орынборда ант беру жиналысына өкіл болды. 1738 — 1752 жылдары қазақ-қалмақтың қанды қақтығыстарының барлығына дерлік қатысқан. “Ақтабан шұбырынды” оқиғасының зұлмат қан кешуін бастан өткерген. Ес білгеннен бастап 70 жыл бойы ат үстінен түспей, елі мен жерін қорғаған қас батыр, айтулы шешен, қабырғалы би, атақты жырау. Қазақ жауынгерлерінің азаттық, құлдық жөніндегі түсініктері, көшпелі халықтың тыныс-тіршілігі, болашаққа деген сенімі, адалдық-жауыздық, қиянат, әділетсіздік хақындағы таным-түсініктері Ақтамберді талғамынан өтіп жыр-толғауға айналған. №14 практикалық сабақтың тақырыбы: Ақтамберді жыраудың өмірі мен шығармашылығы. Тапсырмалар: Ақтамберді толғауларындағы басты сарын
Тапсырмалар: Ақтамберді жырау жөнінде сақталған дерекнамалар. Есеп беру түрі: реферат
Есеп беру түрі: конспект Әдебиеттер (негізгі, қосымша): 1.Келімбетов Н. Ежелгі дәуірдегі қазақ әдебиеті . Алматы , 1991ж Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1- кітап . Алматы, 2001 ж Қазақстан тарихы очерк. Гумилев.Л . Көне түріктер . Алматы, 1994 ж Дәдебаев Ж, Сағындықов Н .Қазақ әдебиеті: Ежелгі дәуір. Алматы, 2002 Аманжолов.А Түркі филологиясы және жазу тарихы.Алматы, 1996 ж Марғұлан Ә Ежелгі жыр – аңыздар . Алматы, 1985 ж Қыраубаева .А Ғасырлар мұрасы. Алматы, 1988ж Он бесінші апта №15 дәрістің тақырыбы: Үмбетей жырау Терминдер мен анықтамалар: Дидактикалық поэзия Дәрістің топтама-тәсімі (тірек конспектісі немесе тезистер) Үмбетей Тілеуұлы (1706-1778) - Ақмола облысында, яғни Орталық Қазақстанда дүниеге келген. Ол жас жағынан Бұқар жыраумен құрдас болған деген дерек бар: Үмбетей Бұқармен дос, құрдас екен, Қайтыс боп үш жыл бұрын құса-дерттен,- деген өлең жолдары осыны меңзейді. Бұл өлеңді Бөгенбайдың немересі Бапан би шығарған деседі ел аузында. Үмбетей жас күнінен-ақ кедейліктің зардабын тартады. Ақындық даңқы шыққан Үмбетейді Абылай хан өз айналасында ұстайды, ол сол кезден-ақ жырау атанған. Ол Бөгенбай батырға серік әрі оның жыршысы болған. Жырау қазақ халқының Жоңғар басқынщыларына қарсы күресте болып, тарихи оқиғаларды нақты жырлаған. Ол халық мүддесі үшін хан көңіліне қарамай, әділ,тура өлеңдер қалдырған. Жырау Ақмола өңірінде жүз жасап дүниеден өткен.
Тапсырмалар: Үмбетей жырау өмірі мен өнері жайлы мағлұмат. 15- СОӨЖ тақырыбы: Жырау толғауларының тақырыптық арнасы. Тапсырмалар: «Бәкеге», «Жауқашарға», «Бұқарға», «Бекболат биге» туындыларындағы жаңашылдық. Есеп беру түрі: реферат
Есеп беру түрі: конспект Әдебиеттер (негізгі, қосымша): 1.Келімбетов Н. Ежелгі дәуірдегі қазақ әдебиеті . Алматы , 1991ж Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1- кітап . Алматы, 2001 ж Қазақстан тарихы очерк. Гумилев.Л . Көне түріктер . Алматы, 1994 ж Дәдебаев Ж, Сағындықов Н .Қазақ әдебиеті: Ежелгі дәуір. Алматы, 2002 Аманжолов.А Түркі филологиясы және жазу тарихы.Алматы, 1996 ж Марғұлан Ә Ежелгі жыр – аңыздар . Алматы, 1985 ж Қыраубаева .А Ғасырлар мұрасы. Алматы, 1988ж 2.2. ПАЙДАЛАНУҒА ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті . Бірінші кітап. – А., 1991 Ежелгі дәуір әдебиеті. Екінші кітап. Хрестоматия. /Құрастырған А. Қыраубаева/- А., 1991 Келімбетов Н. Канафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті. Оқулық- Хрестоматия. -., 1996 Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі.- А., 1986 Акишев К.А. и др . Древний Отрар .- А., 1972 Әбілғазы . Түрік шежіресі /аударған Б. Әбілқасымов /.- А., 1992 Бердібаев Р. Кәусар бұлақ. Зерттеу .-А., 1989 Гумилев Л.Н. Древние тюрки.- М.,1993 Гумилев Л.Н. Древняя Русь и Великая степь.- М., 1989 Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары.- А., 1995 Диваев Ә. Тарту. Зерттеу.- А., 1992 Ескі түркі жазба ескерткіштері туралы зерттеулер .- А., 1983 Жолдасбеков М. Асыл арналар. – А., 1986 Иоллоғ Тегин . күлтегін. /аударған М. Жолдасбеков/- а.,1986 Көбесов А. Әл- Фараби. Зерттеу. – А., 1971 Қорқыт ата кітабы/ауд. Ә.Қоңыратбаев, М.Байділдаев/.- А.,1986 Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары.-А., 1991 Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. -., 1987 Қзақтың көне тарихы.Зерттеу. – А., 1993 Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. – А., 1985 Оғыз- наме. Мұхаббат – наме. – А., 1986 Өміралиев Қ. « Оғыз- қаған» эпосының тілі. – А., 1988 Сүйіншалиев Х. ҮІІІ – ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. – А., 1989 Ахмет Иүгінеки. Ақиқат сыйы/ ауд. Ә. Құрысжанов/. – А., 1985 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш / / Шығармалары. – А., 1989 Жүсіп Баласағұн. Құтты білік/ ауд. А. Егеубаев/. – А., 1989 Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. – А., 1973 Келімбетов Н. Шығыстың классикалық поэзиясы және қазақ әдебиеті. – А., 1962 Қожа Ахмет Яссауи . Диуани хикмет/ ауд. Х. Иманжанов/. – Түркістан., 1991 Махмұд Қашқари . Түбі бір түркі тілі / Диуани лұғат ат- түрік/. – А., 1993 Махмұд Қашқари. Жаз бен қыс айтысы/ ауд. Ф. Оңғарсынова/. – А., 1985 Сүйіншалиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері. – А., 1967 Ақынжанов М. Қазақтың тегі туралы. Зерттеу. – А., 1962 Албани Б.Қ. Тарихи таным . – А., 1994 Әбілғазы. Түрік шежіресі/ ауд. Б. Әбілқасымов/. –А., 1992 Бабырнама / қазақ тіліне аударған Б.Қожабекұлы/.- А.,1993 Ибатов А. Құтыптың « Хұсрау уа Шырын» поэмасының сөздігі . – А., 1974 Ертедегі мәдениет куәлері. Жинақ. – А.,1966 Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиеті тарихының мәселелері. –А., 1973 Наджип Э.Н.Мухаббат - наме Хорезми. –М., 1965 Наджип Э.Н. Тюркоязычный памятник XIV в . «Гулистан» С.Сараи. –Ф., 1975/часть I-II/ Шәкәрім Құдайбердіұлы.Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі.- А.,1991 Студенттердің білімі келесі кесте бойынша бағаланады:
Студенттердің білімін тақырыптар бойынша тексеру және емтихан сұрақтары. 1-7 апталардағы тақырыптар бойынша тексеру сұрақтары: 1.Ежелгі дәуір әдебиеті пәнінің мазмұны, мәні. 2.Бүкіл түркі тілді халықтарға ортақ әдебиетті кезеңдерге бөліп қарастыру мәселесі 3. Алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі қазіргі Қазақстан мен Орта Азияны , Алтай өңірін мекендеген ру- тайпалар ұлыстар туралы тарихи деректер 4. Ежелгі түріктердің наным- сенімдері, исламға дейінгі діни ұғым – түсініктер. Табыну: Көк тәңірі, Жер тәңірі, Ұмай ана. 5.Ежелгі түрік таңбалары. Көне жазу-сызулар. 6.Орхон жазуындағы жәдігерліктердің табылуы, зерттелуі 7., Күлтегін , « Тоныкөк», « Білге қаған» жырларының көркемдік ерекшелігі. 8. Күлтегін жыры және қазақ эпосы. 9. Күлтегін- тарихи тұлға , жеңілуді білмейтін батыр . 10. Руна жазуындағы дастандардың сюжеттік 11. Қорқыт ата туралы ақиқат пен аңыз. 12. «Қорқыт ата» кітабы оғыз-қыпшақ әдеби ескерткіші 13. «Қорқыт ата» кітабының қолжазба нұсқалары, зерттелуі. 14. «Қорқыт ата» кітабының қазақ тілі тұрғысынан зерттелуі. 15. «Қорқыт ата» кітабының тақырыбы, мазмұны, композициясы, қаһармандары, көркемдік ерекшеліктері. 16. Қорқыт атаның өсиеттері, мақал-мәтелдері. 17. «Оғыз-наме» түркі тектес халықтардың ежелгі шежіресін аңыздар негізінде баяндайтын эпостық шығарма. 18. «Оғыз-қаған» эпосына негіз болған тарихи деректер 19.‹ Оғыз наме› эпосының жанры, композициясы, сюжеттік желілері, көркемдік ерекшеліктері. 20. « Оғыз нама» эпосының нұсқалары, зерттелуі. 21.« Оғыз наме» эпосы және « Қобланды батыр» жырындағы ұқсас көріністер. 22. Әбу- Насыр әл- Фараби өмірі, шығармашылығы туралы деректер. 23. Әл- Фараби - әдебиет теориясын зерттеуші . 24.Әбу- Насыр әл- Фараби – ақын. Ақынның поэзиялық мұрасы. 25.Әл- Фарабидің философия, этика, логика, тіл білімі, музыка, т.б салалар бойынша жазған зерттеулері. 26. Әл- Фараби мұрасының зерттелуі.(А. Машанов, А.Қасымжанов, А.Көбесов т.б еңбектері) 27. Қожа Ахмет Иассауи- сопылық әдебиеттің ірі өкілі, әйгілі ақын, есімі ислам әлеміне мәшһүр болған ойшыл қайраткер. 28. «Даналық кітабы» - түркі халықтарының әдеби ескерткіші. Зерттеуші. 29. « Данлық кітабындағы» туыстық, бауырмалдық, ізгілік, имандылық, мұсылман дінінің қағидаларына қатысты мәселелер. 30. « Диуани хикматтағы» сопылық ағымның философиялық ой- пікірлері. 8- 15 аптадағы тақырыптар бойынша тексеру сұрақтары 1. Ахмед Иүгнеки – ХІІ ғасырдағы Қарахан мемлекетіне мәшһүр болған атақты ақын. 2. « Ақиқат сыйы» дастанын зертеушілер, аударма жасаушылар. 3. « Ақиқат сыйы» дастанының композициялық құрылысы, идеялық мазмұны, қоғамдық моральдық ұғымдар , мінез- құлық, оқу- білім, әдептілік, тілді тыйып ұстау, ізгі қасиеттер туралы мәселелер. 4. . « Ақиқат сыйы» дастанының көркемдік ерекшеліктері. 5. Сүлеймен Бақырғани – сопылық сарындағы мәшһүр ақын, Қожа Ахмет Иассауидің шәкірті. 6. « Бақырғани кітабындағы» сопылық дәстүрді мадақтау, адамгершілік, адалдық, бауырмалдыққа үндеу мәселелері. 7. « Бақырғани кітабының қазақша аударылуы.» /Б.Сағындықов/. 8. Махмуд Қашқари /ХІ ғасыр/- ұлы филолог, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, зерттеуші ғалым, саяхатшы. 9. «Диуани лұғат ат-түрік» қазіргі түркі тілді халықтардың бәріне ортақ мұра. 10. «Түркі сөздерінің жинағы» зерттелуі, тәржімалануы, басылымдары. 11. М. Қашқари «Сөздігінің» қазақ тіл білімі тұрғысынан зерттелуі Н.Т.Сауранбаев, С.А.Аманжолов, А.Н. Ысқақов, Ғ.Мұсабаев,Ә.Құрымжанов, Қ.Бекетов, Ә.Ибатов т.б. 12. « Диуани лұғат ат-түрік» әдеби мәні. «Сөздікте» мысал ретінде келтірілген көркемсөз үлгілері: бәйіттер, ғөзалдар, тұрмыс- салт жырлары, мақал- мәтелдер, қанатты сөздер, ғибрат сөздер, сажьдар (ақ өлең), наср (проза) т.б. 13. Жүсіп Баласағұн- ХІ ғасырдың аса көрнекті ақыны, данышпан- ойшылы, ғалым, қоғам қайраткері. 14. «Құтты білік» дастанының нұсқалары, зерттеуші, аудармашы ғалымдар: Ж.Амадес, Г. Вомберн, В.В.Радлов, Е.Э. Бертельс, А.Волитов, С.Е.Молов, С.Муталлибов, К.Каримов, С. Иванов, А.Егеубаев, Б.Сағындықов т.б. 15. «Құтты білік»- дидактикалық дастан. Ел басқару мәселесі, әкімдер бейнесі. 16. Дастандағы ақыл- парасат, өнер- білім, әдептілік, тәлім- тәрбие, мінез- құлық, кішіпейілдік т.б. мәселелер, тәрбиелік мәні. 17. Дастанның көркемдік ерекшеліктері. 18. Алтын Орда дәуіріндегі (ХІІІ- ХҮғғ) тарихи әлеуметтік жағдай. 19. Алтын Орда дәуіріндегі мәдениет, әдебиет түркі тайпаларының бәріне бірдей ортақ мұра. 20. Насреддин Рабғузи- Алтын Орда дәуірі әдебиетінің ірі уәкілдерінің бірі. 21. «Рабғузи қиссалары» (1310ж)- табиғат, дүние құбылыстары, жаратылыстың пайда болуы, халифаттар, пайғамбарлар, Адам ата, Жер ана, Көк, Ай мен жұлдыз, шайтан мен періште т.б. туралы шығыстық сюжеттегі қисса- аңыздар, өлең- жырлар жинағы. 22. «Рабғузи қиссаларының» зерттелуі, қазақ тіліне аударылуы. Б.Кенжебаев, А.Қыраубаева, Н. Сағындықов т.б. 23. Құтыптың «Хұсрау- Шырын» дастанының негізгі тақырыбы. 24. Дастанның қаһармандары. 25. « Хұсрау-Шырын» дастанының қазақ лиро-эпостық жырларымен сарындастығы. 26. Құтб аудармасының көркемдік ерекшеліктері. 27. Сайф Сараи- Алтын Орда әдебиетінің ХІҮ ғасырдағы аса көрнекті өкілі. 28. «Гүлстан бит-түркидің» (1391ж ) -прозамен жазылған қыпшақ тіліндегі көркем шығарма 29. «Түркі тіліндегі Гүлстан» қолжазбасының табылуы, зерттелуі, жариялануы. 30. Көркемдік ерекшеліктері, бейнелеу құралдары, тілі. 31. Дұрбек –ХІҮ ғасырдың соңы мен ХҮ ғасырдың басында өмір сүрген ақын. 32. Дұрбектің «Жүсіп-Злиха» дастаны түркі тіліндегі (шағатай) көркем туынды. Идеясы, дастанның басты қаһармандары. 33. «Жүсіп-Злиха» дастанының зерттелуі.(Е.А.Бертельс,С.Хайдаров,В.Волихожаев т.б.) . 34. Хорезмидің «Мұхаббат-номе» дастаны.(1353 ж) Алтын Орда дәуірі әдебиетінің ең көрнекті үлгісі. 35. «Мұхаббат-номенің» зерттеуші, аударушы ғалымдар: Э:Н.Нәжіп, А:М.Щербак,С.Қосымов,В.Волиходжаев, И.Молоев, А.Қыраубаева туралы. 36. Дастанның көріктеу құралдары,өлең құрылысы,тілі. 37. Әбілғазы «Шежіре-и-түрк» («Түркі шежіресі») бертін келе қазақ халқын құраған рулар мен тайпалардың көне тарихы , тұрмыс-тіршілігі, түркі елін басқарған қайраткерлердің өмірі мен қоғамдық қызметі туралы құнды деректер мол шежіре. 38. Түркі шежіресінің алғаш табылуы . (ХҮІІІ ғ ), басқа тілдерге аударма жасалуы, түркология ғылымы тұрғысынан зерттелуі. 39. Қадырғали Жалйридың «Жамиат тауарих» (« Шежірелер жинағы») – ХІҮ- ХҮІ ғасырлардағы еңбек. 40. « Шежірелер жинағының » Әдеби маңызы : Ұйқасты- ырғақты ақ өлең , толғау түрінде жазылғаны. Ондағы тұрақты тіркестер, қанатты сөздер, мақал- мәтелдер т.б 41. « Шежірелер жинағының » алғашқы басылымдарының зерттелуі/ И.Березин, Ш.Уалиханов, Ә.Марғұлан, Қ.Жүнісбеков, Т.Р.Қордабаев, Р.Сыздықова,т.б) 42. М.Хайдар Дулати – (1499- 1551) - өз дәуірінің ғұлама ғалымы ,тарихшысы , сөз зергері, ақыны қоғам қайраткері. 43.Тарихи Рашидидің зерттеуші , аудармашылары. 44. Захриддин Мұхаммед Бабыр(1483- 1530)- көрнекті мемлекет қайраткері , даңқты қолбасшы, дарынды лирик ақын, белгілі жазушы, атақты тарихшы ғалым. 45 « Бабыр наме» - үш бөлімнен тұратын прозалық шығарма . 46 .Бабыр нама зерттелуі , аударылуы. 47. Бабыр наманің идеялық мазмұны , тарихы, әдеби мәні, тілі.
1.Ежелгі дәуір әдебиеті пәнінің мазмұны, мәні. 2.Бүкіл түркі тілді халықтарға ортақ әдебиетті кезеңдерге бөліп қарастыру мәселесі 3. Алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі қазіргі Қазақстан мен Орта Азияны , Алтай өңірін мекендеген ру- тайпалар ұлыстар туралы тарихи деректер 4. Ежелгі түріктердің наным- сенімдері, исламға дейінгі діни ұғым – түсініктер. Табыну: Көк тәңірі, Жер тәңірі, Ұмай ана. 5.Ежелгі түрік таңбалары. Көне жазу-сызулар. 6.Орхон жазуындағы жәдігерліктердің табылуы, зерттелуі 7., Күлтегін , « Тоныкөк», « Білге қаған» жырларының көркемдік ерекшелігі. 8. Күлтегін жыры және қазақ эпосы. 9. Күлтегін- тарихи тұлға , жеңілуді білмейтін батыр . 10. Руна жазуындағы дастандардың сюжеттік 11. Қорқыт ата туралы ақиқат пен аңыз. 12. «Қорқыт ата» кітабы оғыз-қыпшақ әдеби ескерткіші 13. «Қорқыт ата» кітабының қолжазба нұсқалары, зерттелуі. 14. «Қорқыт ата» кітабының қазақ тілі тұрғысынан зерттелуі. 15. «Қорқыт ата» кітабының тақырыбы, мазмұны, композициясы, қаһармандары, көркемдік ерекшеліктері. 16. Қорқыт атаның өсиеттері, мақал-мәтелдері. 17. «Оғыз-наме» түркі тектес халықтардың ежелгі шежіресін аңыздар негізінде баяндайтын эпостық шығарма. 18. «Оғыз-қаған» эпосына негіз болған тарихи деректер 19.‹ Оғыз наме› эпосының жанры, композициясы, сюжеттік желілері, көркемдік ерекшеліктері. 20. « Оғыз нама» эпосының нұсқалары, зерттелуі. 21.« Оғыз наме» эпосы және « Қобланды батыр» жырындағы ұқсас көріністер. 22. Әбу- Насыр әл- Фараби өмірі, шығармашылығы туралы деректер. 23. Әл- Фараби - әдебиет теориясын зерттеуші . 24.Әбу- Насыр әл- Фараби – ақын. Ақынның поэзиялық мұрасы. 25.Әл- Фарабидің философия, этика, логика, тіл білімі, музыка, т.б салалар бойынша жазған зерттеулері. 26. Әл- Фараби мұрасының зерттелуі.(А. Машанов, А.Қасымжанов, А.Көбесов т.б еңбектері) 27. Қожа Ахмет Иассауи- сопылық әдебиеттің ірі өкілі, әйгілі ақын, есімі ислам әлеміне мәшһүр болған ойшыл қайраткер. 28. «Даналық кітабы» - түркі халықтарының әдеби ескерткіші. Зерттеуші. 29. « Данлық кітабындағы» туыстық, бауырмалдық, ізгілік, имандылық, мұсылман дінінің қағидаларына қатысты мәселелер. 30. « Диуани хикматтағы» сопылық ағымның философиялық ой- пікірлері. 31. Ахмед Иүгнеки – ХІІ ғасырдағы Қарахан мемлекетіне мәшһүр болған атақты ақын. 32. « Ақиқат сыйы» дастанын зертеушілер, аударма жасаушылар. 33. « Ақиқат сыйы» дастанының композициялық құрылысы, идеялық мазмұны, қоғамдық моральдық ұғымдар , мінез- құлық, оқу- білім, әдептілік, тілді тыйып ұстау, ізгі қасиеттер туралы мәселелер. 44. . « Ақиқат сыйы» дастанының көркемдік ерекшеліктері. 45. Сүлеймен Бақырғани – сопылық сарындағы мәшһүр ақын, Қожа Ахмет Иассауидің шәкірті. 46. « Бақырғани кітабындағы» сопылық дәстүрді мадақтау, адамгершілік, адалдық, бауырмалдыққа үндеу мәселелері. 47. « Бақырғани кітабының қазақша аударылуы.» /Б.Сағындықов/. 48. Махмуд Қашқари /ХІ ғасыр/- ұлы филолог, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, зерттеуші ғалым, саяхатшы. 49. «Диуани лұғат ат-түрік» қазіргі түркі тілді халықтардың бәріне ортақ мұра. 50. «Түркі сөздерінің жинағы» зерттелуі, тәржімалануы, басылымдары. 51. М. Қашқари «Сөздігінің» қазақ тіл білімі тұрғысынан зерттелуі Н.Т.Сауранбаев, С.А.Аманжолов, А.Н. Ысқақов, Ғ.Мұсабаев,Ә.Құрымжанов, Қ.Бекетов, Ә.Ибатов т.б. 52. « Диуани лұғат ат-түрік» әдеби мәні. «Сөздікте» мысал ретінде келтірілген көркемсөз үлгілері: бәйіттер, ғөзалдар, тұрмыс- салт жырлары, мақал- мәтелдер, қанатты сөздер, ғибрат сөздер, сажьдар (ақ өлең), наср (проза) т.б. 53. Жүсіп Баласағұн- ХІ ғасырдың аса көрнекті ақыны, данышпан- ойшылы, ғалым, қоғам қайраткері. 54. «Құтты білік» дастанының нұсқалары, зерттеуші, аудармашы ғалымдар: Ж.Амадес, Г. Вомберн, В.В.Радлов, Е.Э. Бертельс, А.Волитов, С.Е.Молов, С.Муталлибов, К.Каримов, С. Иванов, А.Егеубаев, Б.Сағындықов т.б. 55. «Құтты білік»- дидактикалық дастан. Ел басқару мәселесі, әкімдер бейнесі. 56. Дастандағы ақыл- парасат, өнер- білім, әдептілік, тәлім- тәрбие, мінез- құлық, кішіпейілдік т.б. мәселелер, тәрбиелік мәні. 57. Дастанның көркемдік ерекшеліктері. 58. Алтын Орда дәуіріндегі (ХІІІ- ХҮғғ) тарихи әлеуметтік жағдай. 59. Алтын Орда дәуіріндегі мәдениет, әдебиет түркі тайпаларының бәріне бірдей ортақ мұра. 60. Насреддин Рабғузи- Алтын Орда дәуірі әдебиетінің ірі уәкілдерінің бірі. 61. «Рабғузи қиссалары» (1310ж)- табиғат, дүние құбылыстары, жаратылыстың пайда болуы, халифаттар, пайғамбарлар, Адам ата, Жер ана, Көк, Ай мен жұлдыз, шайтан мен періште т.б. туралы шығыстық сюжеттегі қисса- аңыздар, өлең- жырлар жинағы. 62. «Рабғузи қиссаларының» зерттелуі, қазақ тіліне аударылуы. Б.Кенжебаев, А.Қыраубаева, Н. Сағындықов т.б. 63. Құтыптың «Хұсрау- Шырын» дастанының негізгі тақырыбы. 64. Дастанның қаһармандары. 65. « Хұсрау-Шырын» дастанының қазақ лиро-эпостық жырларымен сарындастығы. 66. Құтб аудармасының көркемдік ерекшеліктері. 67. Сайф Сараи- Алтын Орда әдебиетінің ХІҮ ғасырдағы аса көрнекті өкілі. 68. «Гүлстан бит-түркидің» (1391ж ) -прозамен жазылған қыпшақ тіліндегі көркем шығарма 69. «Түркі тіліндегі Гүлстан» қолжазбасының табылуы, зерттелуі, жариялануы. 70. Көркемдік ерекшеліктері, бейнелеу құралдары, тілі. 71. Дұрбек –ХІҮ ғасырдың соңы мен ХҮ ғасырдың басында өмір сүрген ақын. 72. Дұрбектің «Жүсіп-Злиха» дастаны түркі тіліндегі (шағатай) көркем туынды. Идеясы, дастанның басты қаһармандары. 73. «Жүсіп-Злиха» дастанының зерттелуі.(Е.А.Бертельс,С.Хайдаров,В.Волихожаев т.б.) . 74. Хорезмидің «Мұхаббат-номе» дастаны.(1353 ж) Алтын Орда дәуірі әдебиетінің ең көрнекті үлгісі. 75. «Мұхаббат-номенің» зерттеуші, аударушы ғалымдар: Э:Н.Нәжіп, А:М.Щербак,С.Қосымов,В.Волиходжаев, И.Молоев, А.Қыраубаева туралы. 76. Дастанның көріктеу құралдары,өлең құрылысы,тілі. 77. Әбілғазы «Шежіре-и-түрк» («Түркі шежіресі») бертін келе қазақ халқын құраған рулар мен тайпалардың көне тарихы , тұрмыс-тіршілігі, түркі елін басқарған қайраткерлердің өмірі мен қоғамдық қызметі туралы құнды деректер мол шежіре. 78. Түркі шежіресінің алғаш табылуы . (ХҮІІІ ғ ), басқа тілдерге аударма жасалуы, түркология ғылымы тұрғысынан зерттелуі. 79. Қадырғали Жалйридың «Жамиат тауарих» (« Шежірелер жинағы») – ХІҮ- ХҮІ ғасырлардағы еңбек. 80. « Шежірелер жинағының » Әдеби маңызы : Ұйқасты- ырғақты ақ өлең , толғау түрінде жазылғаны. Ондағы тұрақты тіркестер, қанатты сөздер, мақал- мәтелдер т.б 81. « Шежірелер жинағының » алғашқы басылымдарының зерттелуі/ И.Березин, Ш.Уалиханов, Ә.Марғұлан, Қ.Жүнісбеков, Т.Р.Қордабаев, Р.Сыздықова,т.б) 82. М.Хайдар Дулати – (1499- 1551) - өз дәуірінің ғұлама ғалымы ,тарихшысы , сөз зергері, ақыны қоғам қайраткері. 83.Тарихи Рашидидің зерттеуші , аудармашылары. 84. Захриддин Мұхаммед Бабыр(1483- 1530)- көрнекті мемлекет қайраткері , даңқты қолбасшы, дарынды лирик ақын, белгілі жазушы, атақты тарихшы ғалым. 85 « Бабыр наме» - үш бөлімнен тұратын прозалық шығарма . 86 .Бабыр нама зерттелуі , аударылуы. 87. Бабыр наманің идеялық мазмұны , тарихы, әдеби мәні, тілі.
« құпия», « сыры ашылмаған» деген ұғымды білдіреді. В.Томсен- 1893 жылы көне түрік жазуының сырын ашушы Дания ғалымы. Иоллығ- тегін – Күлтегін жазуының авторы. Күлтегін(684- 731жылдары өмір сүрген) – еделгі түркі мемлекетінің көрнекті әскери қолбасшысы , қоғам қайраткері. « Қорқыт ата кітабы» - түркі тектес халықтардың ежелгі тарихын , байырғы тұрмысын, әдет- ғұрпын, салт- санасын , ақындық дәстүрін танытатын эпикалық , әрі тарихи мұра. Қорқыт ата – ҮІІІ- ІХ ғасырлада өмір сүрген жыр мен күйдің атасы, ел басқарған данышпан кісі болған тарихи тұлға және аңыз кейіпкері. Аңыз – қазақ фольклорлық прозасының жанры. «Оғыз -нама» - түркі тілдес халықтардың ежелгі шежіресін генеалогиялық аңыздар негізінде көркем тілмен баяндайтын эпостық шығарма. Әбілғазы бин Араб Мұхаммедхан(1603- 1663 ж)- Хиуаның ханы , атақты тарихшы, белгілі әскри қолбасшы, Оғыз батыр туралы аңыздардың араб әрпімен жазылған нұсқасының авторы. А.Н.Кононов – белгілі тюрколог ғалым.Әбілғазының « Түрікмен шежіресін» орыс тіліне аударып, зерттеуші А.М.Щербак- түркі тілдерінің көрнекті маманы, «Оғыз- наменің» ұйғыр әрпімен жазылған нұсқасын тілдік тұғыдан зерттеп ғылыми түсініктеме берген ғалым. Әбу Насыр әл- Фараби(870- 950 жылдар)- дүние жүзілік мәдениеттегі алатын орны айрықша данышпан, философ, энциклопедист ғалым, әдебиетші, ақын. «Қалом фи аш-шеьер ва ал- қавофий» - әл –Фарабидің өлең құрылысын зертеуге арнаған шығармасы(«Өлең және ұйқас туралы сөз») «Киаб аш-шеьар»- Әл- Фарабидің « Өлең кітабы» атты шағын еңбегі. «Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат» - әл – Фарабидің Аоистотельдің «Поэтика» атты еңбегіне сүйене отырып, өлең жазудағы ақындық шеберлік пен өнер жайында ғылыми ой- пікірлер туралы еңбегі. Махмұд Қашқари – он бірінші ғасырда өмір сүрген ұлы филоог, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап зерттеуші ғалым, белгілі саяхатшы. «Диуани лұғат ат- түрік» - қазіргі түркі халықтарының бәріне ортақ түрікше- арабша сөздік, тіл білімінің салалары бойынша теориялық тұрғыдан құнды түйіндер жасаған ғылыми еңбек. Жүсіп Хас Хажиб Баласағұн – ХІ ғасырдың аса көрнекті ақыны, данышпан ойшыл, энциклопедист- ғалым, белгілі қоғам қайраткері. «Құтадғу біліг» (« Құтты білік»)- түркі тілдес халықтардың орта ғасырдағы тарихы, қоғамдық саяси- өмірі, ғылымы, әдебиеті мен мәдени дәрежесі, әдет- ғұрпы, наным- сенімі, т.б жөнінде аса қызықты, әрі қыруар мол деректер беретін көркем туынды. Жауберт Амадес- 1823 жылы « Құтты білік» дастаны жөнінде тұңғыш рет баспасөз бетінде хабар берген француз ғалымы. Ахмед Иүгінеки (Ахмед Махмұдұлы Жүйнеки) – ХІ ғасырдың орта кезі ХІІ ғасырдың бас кезінде өмір сүрген ас көрнекті ақын, мәшһүр ғұлама- ғалым. «Ақиқат сыйы» - өз заманының көкейкесті мәселелерін жырға арқау еткен, көркемдік дәрежесі биік, дидактикалық сарында жазылған әдеби мұра. Рашид Арат Рахмат – « Ақиқат сыйы» дастанының қолжазбаларын өзара салыстыра отырып, шығарманың толық текстін әзірлеген зерттеуші түрік ғалымы. Е.Э. Бертельс, С.Е.Малов, Қ.Махмудов, В.В. Радлов, Т.Ковалевский, Ж.Дени – Ахмед Иүгінеки дастанын тіл, әдебиет, тарих, философия ғылымдары тұрғысынан жан-жақты зерттеген ғалымдар. Ахмет Яссауи – сопылық ағымның негізін саушы, түркі тілдес халықтардың орта ғасырдағы аса көрнекті ақыны, ойшыл қайраткері. «Диуани хикмат» (« Даналық кітабы») – түркі тілді халықтардың ХІІ ғасырдан сақталған әдеби мұрасы. М.Ф. Кепрюлю- заде – Ахмет Яссауи хикматтарының жазылу тарихын, поэтикасын, әлеуметтік бағыт- бағдарын тұңғыш рет әдебиеттану ғылымы тұрғысынан жан- жақты зерттеген ғалым. «Қисса- сул әнбия» - діни- мистикалық қисса- хикаялар, аңыз- ертегілер жинағы. «Кодекс куманикус»- ХІ- ХІІІ ғасырларда жазылған, кумандар кітабы, қыпшақ тілінің сөздігі. «Мұхаббат - наме»дастаны – Алтын Орда дәуірі әдебиетінің ең көрнекті үлгісі. Хорезми – Алтын Орда ханы Жәнібектің тұсында өмір сүрген ақын. А.Н.Самойлович – « Мұхаббат - намені» тұңғыш зерттеуші ғалым. Құтып – ХІҮ ғасырдың орта кезінде өмір сүрген , Сарай қаласынан шыққан аса көрнекті ақын. «Хұсрау – Шырын » - дастаны – Құтыптың азербайжанның ұлы ақыны Низамидің осы аттас поэмасының оғыз- қыпшақ тілінде жазылған еркін аудармасы. Сайф Сараи – Алтын Орда әдебиетінің ХІҮ ғасырдағы аса көрнекті өкілі. «Гүлстан бит - түрки»(1391 ж) – Сайф Сараидың прозамен жазылған қыпшақ тіліндегі көркем шығармасы. Э.Н.Нәжіп – «« Гүлстан бит - түрки» қолжазбасын зертеуші, аудармашы, кітап етіп шығарушы түрколог- ғалым. Дүрбек – ХІҮ ғасырдың соңы мен ХҮ ғасырдың басында өмір сүрген ақын. «Жүсіп- Зылиха» дастаны – Дүрбектің Шығыс әдебиетіндегі Жүсіп пен Зылиха арасындағы махаббат сезімін арқау еткен сюжеттерді бетке ұстай отырып жазған өзінің төл туындысы. «Шежіре- и түрк»(« Түрк шежіресі») – бертін келе қазақ халқын құраған рулар мен тайпалардың көне тарихы, тұрмыс- тіршілігі, түркі елін басқарған қайраткерлердің өмірі мен қоғамдық қызметі туралы құнды деректері мол шежіре. «Шежірелер жинағы»(« Жами- ат тауарих»)- ХІҮ- ХҮІ ғасырлардағы қазақ елінің ішкі және сыртқы жағдайы, басқа елдермен қарым- қатынасы, бірқатар қазақ хандарының генеологиясы, тарихты баяндайтын шығарма, сонымен бірге ұйқасты- ырғақты ақ өлеңге, толғауларға ұқсайтын, шешендік сөздер, тұрақты сөз тіркестері, қанатты сөздер, мақал- мәтелдер мол кездесетін әдеби маңызы да бар туынды.Авторы – Қадырғали Жалайыри. Мұхаммед Хайдар Дулати(1499- 1551)- өз дәуірінің ғұлама- ғалымы, тарихшысы, сөз зергері, ақыны, қоғам қайраткері. «Тарихи Рашиди» - ХІҮ – ХҮІ ғасырлар аралығындағы Моңғолыстан мен Қашқарияда болған тарихи оқиғаларды көркем тілмен баяндайтын шежіре. Захриддин Мұхаммед Бабыр(1483- 1530) – көрнекті мемлекет қайраткері, даңқты қолбасшы, дарынды лирик ақын, белгілі жазушы, атақты тарихшы ғалым. «Бабыр наме» - үш бөлімнен тұратын прозалық шығарма.Бабырдың есімін аса дарынды көркемсөз зергері , тарихшы- ғалым, географ, этнограф ретінде әлемге мәшһүр еткен туынды. Тест тапсырмаларының нұсқасы 1. 704-766ж Қазақстан территориясында өмір сүрген мемлекет A) Түрік қағанаты B) Батыс Түрік қағанаты C) Түркеш қағанаты Қарлұқ қағанаты 2. Батыс Түрік қағанатының негізін қалаған- A) Бумын қаған B) Істемі қаған C) Қарахан D) Оғыз қаған
A) Старленберг B) Томсен
A) Жәми шығармасының аудармасы B) Низами шығармасының аудармасы C) Авторлық шығарма D) Сағди шығармасының аудармасы 5. Түрік мұсылмандарының алғашқы феодалдық мемлекеті A) Түрік мемлекеті B) Қарахан мемлекеті C) Қарлұқ мемлекеті D) Өзбек мемлекеті 6. Көне түрік жазу бертін келе тіл тарихында қалай аталды? A) руна B) ұйғыр C) араб D) латын 7. Ілгері-күн шығысында, Оң жақта-күн ортасында Кейін-күн батысында Осының ішіндегі халықтың бәрі маған қарайды, үзінді қай жырдан? A) Оғыз-наме B) Тоныкөк C) Күлтегін D) Махаббат-наме 8. Ғылыми болжам бойынша «Күлтегін» жырының авторы кім? A) Иоллығ тегін B) қапаған C) Күлтегін D) Тоныкөк 9. Білгені тағы қалай атаған? A) Ќаған B) Тоныкөк C) Қапаған D) Могилян 10. «Олардың мазмұнында эпостық баяндау сазы басым, аңыздың көркемдік түрі де соған орайлас.Күлтегін, Тоныкөк немесе Суджа жазуларында қанша адам, қанша ерлік бейнеленген десеңізші?!»-деген академик –жазушы A) М. Әуезов B) М. Мағауин C) Н. Келімбетов D) Ш. Уәлиханов 11. Көрнекті әскери қолбасшы, Елтеріс қағанның кенже ұлы A) Білге B) Тоныкөк C) Күлтегін D) Қапаған 12. «Күлтегін» кіші жазуы жыры неше циклдан тұрады? A) 5
C) 7 D) 8 13. Ғалымдардың зерттеуі бойынша «Диуани Хикмет» қай тілде жазылған? A) араб
C) өзбек D) оғыз-қыпшақ 14. Бек ұлдары құл болды Пәк қыздары күң болды, қай жырдан үзінді? A) Тоныкөк B) Күлтегін C) Оғыз-наме D) Махаббат –наме 15. Ақыл иесі Сөз иесі мен болдым. Ќай жырдан үзінді? A) Тоныкөк B) Күлтегін C) Оғыз-наме D) Махаббат-наме 16. «Күлтегін» жырында Күлтегін неше жасынан бастап жырланады? A)18 B) 20 C) 16 D) 21 17. Әл-фарабидің туған жері A) Отырар B) Сайрам C) Үргеніш D) Дамаск 18. “Өткен дєуірдің жыршылары қандай ерлік жырын жырласа да, оның бәрі материалистік негізге тіреліп, болған тарихи оқиғаны, тарихи фактілерді жырлаған”-деп жазған академик A) Ә:Марғұлан
A) Күлтегін B) Тоныкөк C) Оғыз-наме D) Диуани хикмет 20. Әл-фарабидің қай шығармасында қоғамдық, әлеуметтік, этикалық мәселелер сөз болады? A) «Ғылымдардың шығуы» B) «Өлең кітабы» C) «Ырғақ пен өлең туралы сөз» D) «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» 21. Қорқыт ата хикаясы қай ғасырларда туған? A) YI-YII B) Y-YI C) YII-YIII D) YIII-IX 22. YIII ғ Сыр бойында шежіре бойынша өмір сүрген аңыз кейіпкері A) Асан
C) Қорқыт D) Күлтегін 23. Түркі тілдес халыќтың орта ғасырдағы аса көрнекті ақыны, ойшыл қайраткері «Диуани хикмет» шығармасының авторы A) А.Яссауи B) А.Игүнеки C) С.Сараи D) Н.Рабғузи 24. Қорқыт ата күмбезі шамамен қай ғасырларда салынған? A) YIII-IX B) YII-YIII C) X-XI D) IX-XI 25. «Қорқыт ата» кітабы неше жырдан тұрады? A) 8 B) 10 C) 12 D) 11
26. Қазықұрт тауына жиі келіп, Қазанбекті мақтап өлең айтқан кім? A) Асан
C) Қорқыт D) Бұқар 27. «Қорқыт ата» кітабында Қам-бураны кім деп атайдв? A) Көкбөрі B) Байбөрі C) Баяндыр D) Қазан 28. «Қорқыт ата» кітабындағы «Бамсы-Бейрек» жыры композициялық құрылысы жағынан қай жырға жақын? A) Ер Тарғын B) Алпамыс батыр C) Қобыланды батыр D) Қамбар батыр 29. XI өмір сүріп еңбек еткен ұлы филолог, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап зерттеуші, белгілі саяхатшы A) Әл-Фараби B) М.Қашқари C) А.Яссауи D) А.Игүнеки 30. «Қорқыт ата» кітабындағы 9-жырдағы Бегілге «Ашу-дұшпан,оған тізгін берме, одан гөрі аңға шығып, көңіл көтеріп қайт»-деп кеңес берген кім? A) әкесі
C) әйелі D) досы 31. Рабғузидың прозалық туындысы қалай аталатынын табыңыз А) Оғызнаме В) Ақиқат сыйы С) Қиссасул анбия Д) Кодекускуманикус
А) ХХ ғ.
В) ХІҮ ғ. С) ХҮІІІ ғ. Д) ХІ ғ.
А) Даналық кітабы В)Ақырзаман кітабы С) Сөздік кітабы Д) Ақиқат сыйы Е) Құтты білік 34. Құтбтың Низамиде аударған шығармасы қалай аталады? А) Хұсрау-Шырын В) Ақиқат сыйы С) Кодекс куманикус Д) Мухаббат нама Е) Хисса-сул әнбия 35. «Құтты білік» дастанында ақыл-парасат бейнесінде кім жырланған? А) Ұғділмаш В) Айтуды С) Күнтолды Д) Огдүрміш Е) Айтолды 36. Көне заман ескерткіштерінің жазылу тілінің бірі шағатай тілі делінеді, оның қандай тіл екенін көрсетіңіз А) Араб, парсы тілі араласқан түркі ру тайпасының кітаби тілі В) Қазақ-қырғыз тілінің араласқан түрі С) Түрік-қазақ тілінің араласқаны Д) Ұйғыр тілі Е) Араб, парсы тілі 37. ҮІІІ ғасырда Сыр бойында өмір сүрген ақын, күйші, аңыз кейіпкерін табыңыз. А) А.Яссауи В) Қорқыт С) Ж.Баласағұн Д) С.Сараи Е) М.Қашқари 38. «Өтіңменен қабынба, Өтіңменен жарылма, Орыспенен соғысып, Басыңа мұнша көтерген, Жұртыңа жаулық сағынба», - деген өлең жолдары кімдікі екенін белгілеңіз. А) Доспамбет жырау В) Бұхар жырау С) Ақтамберді жырау Д) Шалкиіз жырау Е) Жиембет жырау 39. Асан Қайғының елді аралауына не себеп болғанын белгілеңіз. А) Саяхат жасау В) Шұрайлы жер іздеу С) Өлеңдерін тарату Д) Игі жақсыларды жинау Е) өзінің кәсіби 40. Бұқар жыраудың шығармасын табыңыз. А) «Елім-ай» В) «Алаң да алаң, алаң жұрт» С) «Қызғыш құс» Д) «Өзен» Е) «Керей, қайда барасың» 41. Қазтуған өзі жайлы қай өлеңінде айтқанын белгілеңіз. А) «Алаң да алаң, алаң жұрт» В) Барлық өлеңдері С) «Әрайна, билер, әрайна» Д) «Белгілі биік көк сеңгір» Е)
42. «Рухани жағынан алғанда қазақтар бойында үлкен қабылет дарыған халықтардың қатарына жатады. Олардың әдебиеті байлығымен де мазмұндылығымен де ерекше көзге түседі» деген кім? А) Д.Клеменц В) В.Радлов С) А.Е.Алекторов Д) П.И.пашино Е) М.Г.Готоицкий 43. Халықтық эстетиканың ең мәнді де айшықты көрінетін жанры а) айтыс
в) Батырлар жыры с) ертегі д) лирикалық өлеңдер
а) М.Жолдасбеков в) Б.Кенжебаев с) А.Қыраубаева д) М.Әуезов
а) 3
в) 2 с) 4
д) 5 46. «Оғыз Қаған» жырындағы Оғыздың ақылшысы кім екенін белгілеңіз. А) Білге В) Ұлық Түрік С) Күлтегін Д) Қорқыт Е) Тоныкөк 47. Тасқа жазылған көне дастандарды табыңыз. А) Қорқыт ата В) «Күлтегін», «Тоныкөк» С) «Диуани лұғат ат-түрік» Д) «Құдағу білік» Е) «Махаббат-аме» 48. Ежелгі дәуір әдебиті неше кезеңге бөлетінін табыңыз. А) 3 В) 4
С) 8 Д) 5
Е) 6 49. Орхон-Енисей өзендері аңғарынан табылған тастағы дастандарды белгілеңіз. А) Құдатғу біліг В) Диуани хикмет С) Диуани лұғат ат-түрік Д) Күлтегін, Тоныкөк Е) Оғызнаме 50. Ж.Баласағұн кітабының атын табыңғыз. А) Хибатул-хақайық В) Диуани лұғат ат-түрік С) Диуани хикмат Д) Оғызнаме Е) Құтадғу біліг. жүктеу/скачать 1,04 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||