Сабақ Пән:«Биология негіздеріндегі химия»

Генетикалық есептер шығару арқылы теориядан алған білімдерінің негізгі түйінін түсінуге, оның мәнін терең ұғынуға көмектесу. Оқушылардың генетика заңдылықтарының жолын меңгеруі үшін, әр түрлі типтегі есептерді сауатты шығаруға бағыт беру.

1.Оқулық «Биология» -10сынып, СартаевА.,ГильмановМ.

2.Презентация « Генетикалық есептер шығару»

3.Әдістемелік нұсқаулықтар, дидактикалық таратпалар.

4.Видеокөрініс «Балық қабыршақты бала », « Қартқа айналған Нұржан ».

Құрал-жабдықтар:

1.Химиялық ыдыстар: Петри табақшасы,күріш дәндері,үрмебұршақ тұқымдары.

2.Құралдар: микроскоп,дайын микропрепарат «Дрозофила шыбыны».

Сабақ типі: Білімді іс-тәжрибеде қолдану сабағы Сабақ түрі :Тәжрибелік жұмыс

Сабақ әдісі: сұрақ-жауап, зерттеу, бақылау, салыстыру.

Пәнаралық байланыс:математика,физика,тарих.

Cабақтың құрылымы:

І. Ұйымдастыру кезеңі -2мин

1. 
   Топты түгендеу
   
2. 
   Сабаққа әзірліктерін тексеру
   
3. 
   Қауіпсіздік ережесі
   

Оқушылармен сәлемдесу. Оқушыларды бүгінгі сабақ жағдайына бейімдеп, дайындау.

1.Глюкозаның молекулалық формуласы қандай?(С₆ Н₁₂ О ₆ ) 2.Карбон қышқылдарына анықтама бер?

3.Этикеткасы жазылмаған ыдыстағы заттың альдегид екенін қалай анықтаймыз?

4.Формальдегид,құмырсқа альдегиді,метанальдың формуласын ата?(НСОН)

5.Қандай көп атомды спирттерді білесің?(глицерин мен этиленгликоль)

6.С ₆ Н₅ ОН- қай органикалық заттың формуласы?(фенол)

7.Гүлдер мен жемістер құрамында болатын парфюмериялық заттарға хош иіс беретін органикалық қосылыстар ? ( эфирлер)

8.Сірке қышқылының физикалық қасиетін сипатта?(өткір иісті,түссіз,сұйық)

9.Крахмалға сапалық реакцияны ата? (иод тамызғанда көгереді.)

10. Майларды күрделі эфирлер деп те атайды? Неліктен?(себебі карбон қышқылдары мен глицериннен тұрады.)

Мына өзгерістерді жүзеге асыр және түзілген өнімді ата?

С₂ Н₅ ОNa

С₂ Н₅ –О- С₂ Н₅

CH₃Cl→CH₃OH→CH₃ –О – CH₃

O O

CH₄ // //

\ \

A. Гидроксил;

B. Формил;

2.Күміс-айна реакциясына қандай өндіріс саласы негізделген?

A. Пластмасса өндірісі;
Ә. Каучук өндірісі;

Б. Талшық өндірісі;

B. Шыны өндірісі;

Г. Айна мен шырша ойыншықтарының өндірісі.

3. Мына заттардың қай жұбы альдегидтерге жатады?

A. CH₃COOH, СН₃СОСН₃;

Б. СН₃СОН,С₂Н₅СОН;

B. СН₃СОС1, СН₃СН₂ОН;

Г. СН₃СОСН₃, СН₃ - О - СН₂С1.

4.Жай эфирлердің формуласы:

A. RCOOR;

Ә. ROR;

Б. R - CH₂OH;

В. R - CH₂CN;

Г. RCONH₂.

5. Сұйық сабынның қатты сабыннан қандай айырмашылығы бар?

A. Айырмашылығы жоқ;

Ә. Сұйық сабын жақсы көпіреді;

Б. Қатты сабын суда жақсы ериді;

B. Сұйық сабын - калий стеараты (С₁₇Н₃,СООК), қатты сабын - натрий стеараты (C₁₇H₃₅COONa);

Г. Қатты сабын кальций стеараты.

6.Глюкозаның формуласы:
А. С₆Н₁₂О₆;

Ә. С₆Н₁₂О ₆;

Б. С ₁₂Н₂₂О ₁₁;

В. С₅Н₁₀О₅;

Г. С₆Н₇0₂(ОН)₃.

7.Спирттердің жай эфир түзу реакциясын анықта:

A. С₂Н₅ ОН + CH₃OH →

Ә. С₂Н₅ ОН + О₂ →

Б. С₂Н₅ ОН + Na →

В.С₂Н₅ ОН + HBr →

Г.С₂Н₅ ОН →

8.Спирттер толық жанған кезде түзілетін өнімдер:

A. Көмірқышқыл газы және су.

Ә. Көмірқышқыл газы және оттек.

Б.Альдегид және су.

В.Көмір қышқыл газы және сутек.

Г.Кетон және су.

9. C₅H₁₁Cl + KOH  ...?+КСІ

Реакция нәтижесінде түзілетін қосылыс:

A. Пентанол.

Ә. Метанол.

Б.Бутандиол.

В.Бутанол.

Г.Этанол.

10.Белоктың біріншілік құрылысы дегеніміз не?

A. Белок молекуласында аминқышқылдарының қалдықтарының кезектесіп орналасу реті;

Ә. Белок молекуласының кеңістікте оралып орналасуы;

Б. Белок молекуласының нығыз орналасқан жұмыр денеге айналуы;

B. Белок молекуласының кеңістікте бүктеліп орналасуы;

Г. Оның басқа молекулалармен бірігіп биокомплекстер түзуі.

1.Альдегидтердің функционалдық тобы қалай аталады?

A. Карбонил;
Ә. Карбоксил;
Б. Гидроксил;

B. Формил;

2.Карбон қышқылдарының жалпы формуласы:

A. С_nH_2nO₂

Ә. СnH_2n+1OH

Б. С_nH_2n+2

B. RСООН

3.Кip сабын кермек суда көпірмейтіні неліктен?

A. Ол кермек суда ериді;

Ә. Судың кермектілігін туғызатын Са²+ мен Mg²+, олардың стеарин қышқылымен түзетін тұздары ерімейді;

Б. Кермек суда сабынның диссоциациясы тежеледі;

B. Сабын молекулалары бірігіп ассоциацияланады;

4.Крахмалға мына заттардың қайсысы реактив болады?

А. РЬ(АС)₂;

Ә. Ag(NH₃)₂OH;

Б. Сu(ОН)₂;

В.Вг₂;

Г. І₂.

5. Белоктың денатурациясы дегеніміз не?

А. Физикалық жөне химиялық әсерлердің салдарынан белок молекуласының табиғи қасиетін жоғалтуы;

Ә. Белоктың іріп кайта ерімейтін тұнбаға түсуі;

Б. Белоктың еріткіш есерінен ісінуі, кептіргенде қалпына келеді;

В. Белок ұйып қалады да, кайта бастапқы қалпына келе алмайды;

Г. Белоктың шіруі.

6.Формуласы СН₃─СOOH болатын органикалық затты ата:

А. Ацетальдегид

Ә. сірке қышқылы

Б. этанол

В.құмырсқа қышқылы

Г.сірке альдегиді

7.Этил спиртінің жану реакциясын анықта:

A. С₂Н₅ ОН + 3О₂ → 2CO₂ + 3H₂O

Ә. С₂Н₅ ОН + CH₃OH → С₂Н₅ О CH₃ + H₂O

Б. 2С₂Н₅ ОН + 2Na → 2С₂Н₅ ОNa + H₂

В. С₂Н₅ ОН + HBr → С₂Н₅Br + H₂O

Г. С₂Н₅ ОН → C₂H₄ + H₂O

8.Жоғары молекулалық қосылысты алуға болатын төмен молекулалы затты көрсет:

А.Эпимер

Ә.Мономер

Б.Рацемат

В.Полимер

Г.Еріткіш

9.Өсімдік майларының жануар майларынан қандай айырмашылығы бар?

A. Өсімдік майлары құнарсыздау;

Ә. Жануар майлары қатты, құнарлы;

Б. Өсімдік майларында қанықпаған жоғары молекулалы май қышқылдарының қалдықтары болады;

B. Өсімдік майлары тотықпайды;

Г. Жануар майлары оңай тотығады.

10.Аминқышқылдарының құрамына кіретін функционалдық топтар:

A.- NО₂, - СООН;
Ә. - CN, - СООН;
Б. – NH₂, - СОН;

B. – NH₂, - СООН;

Дұрыс жауаптары: 1нұсқа 1А,2Г,3Б,4Ә,5В,6А,7А,8А,9А,10А

2 нұсқа 1А,2В,3Ә,4Г,5А,6Г,7А,8Ә,9Б,10В ІҮ . Студенттердің білімін өзектілеу: Видеокөрініс 1. «Балық қабыршақты бала» 2. «Қартқа айналған Нұржан »5мин .

Ү. Жаңа білім негіздерін игерту: слаид1-6

Жоспар:

1.Теориялық бөлім

2.Есептер шығару

3.Қорытындылау

Теориялық бөлім: Генетика организмдердің тұқым қуалаушылығы мен өзгергіштігі туралы ғылым. Бұл терминді ғылымға 1906 жылы ағылшын ғалымы У.Бэтсон енгізді.

Генетиканың нақты ғылым болып қалыптасуы чех ғалымы Грегор Мендельдің есіміне байланысты. Ол «Өсімдік будандарымен жүргізілген тәжірибелер» деген еңбегінде тұқым қуалаушылықтың негізгі заңдылықтарын атап көрсетті.

Г.Мендель бұршаққа тәжірибе жасады. Ол тәжірибе жүргізуге өте қолайлы объект болды. Себебі басқа өсімдіктермен салыстырғанда, бұршақтың мынадай ерекше қасиеттері бар: 1) бірнеше белгілері бойынша бір-бірінен айқын ажыратылатын көптеген сорттары бар; 2) өсіруге қолайлы, күй талғамайды; 3) гүліндегі күлте жапырақшалармен толық қалқаланып тұратындықтан, өздігінен де, айқас та тозаңданады; 4) бұршақтың 34 сорты болған, 22 сортына тәжірибе жасады.

Г.Мендель бір белгісі бойынша тәжірибе жасау арқылы екі заңдылық ашты. Мендельдің 1-ші заңы «бірінші ұрпақтың біркелкілігі» және Мендельдің 2-ші заңы «белгілердің ажырауы» заңдары деп аталады.

Екі жұп қарама-қарсы белгілері бойынша будандастыруды дигибридті будандастыру деп атайды. Дигибридті будандастыруға бұршақ өсімдігінің сары түсті, тегіс қабықты және жасыл түсті, кедір-бұдыр тұқымдары алынады.

Америкалық генетик Т.Морган жеміс шыбыны – дрозофилаға тәжірибе жасау арқылы «Тіркес тұқым қуалау заңын» ашты. (Микроскоппен дайын микропрепараттан дрозофила шыбыны)

Есептерді дұрыс шығарып, нақтылы нәтижелер алу үшін 1қадам Барлық генетикалық заңдылықтар мен ережелерді білу қажет. 2қадам Генетикалық символдармен бейнелеу, 3 қадам Пеннет торын құру, тура бағытта аталық гамета, ал көлденең бағытта аналық гаметаны жазу қажет. 4 қадам Тұқым қуалау заңдылығын сипаттап жауабын жазамыз.

Негізгі символдар мыналар:

♀ - аналық дараның жыныстық белгісі (Венераның айнасы)

♂ - аталық дараный жыныстық белгісі (Марстың қалқаны мен найзасы)

АА – доминантты белгі гомозиготалы

аа – рецессивті белгі ағза

Аа - гетерозиготалы ағза

Асбұршақтың тұқымының сары түсі жасыл түске қарағанда доминантты.Гетерозиготалы сары бұршақты жасыл бұршақпен будандастырғандағы ұрпақтың генотипі мен фенотипін анықта.

Әкесі сау,шешесі гемофилия гені бойынша гетерозиготалы болса,отбасының ұрпақтары қандай болмақ?

Сау.қыз тасм.қыз сау ұл сау ұл Жауабы: 1 сау қыз,2сау ұл бала,1тасымалдаушы қыз

1. Генетика ғылымы нені зерттейді ? – тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті

2. Г.Мендельдің 1- заңы қалай аталады? – біркелкілік заңы

3. Дрозофила шыбыныны неліктен зерттеу обьектісі болды ?- өсімтал,хромосома саны-8

4. Моногибридті будандасу дегеніміз? – бір белгісімен ерекшеленетін будандасу

5. Тұқым қуалаушылық деген не? – ата-анадан ұрпаққа берілетін қасиет

6. Адамда хромосома саны қанша ?- 23 жұп

7. АА – қандай белгі? – гомозиготалы, доминантты (басым)

8. Дигибридті будандастырғанда асбұршақтың қандай белгілерін алды? – сары, тегіс қабықты, жасыл, бұдыр қабықты .

9. Г. Мендель кім? – тұқым қуалау заңдылықтарын ашқан чех ғалымы

10. Ген дегеніміз не? – хромосоманың белгілі бөлігінде орналасқан тұқым қуалау ақпаратының өлшем бірлігі
VІІ.Бағалау. Қорытындылау.-5мин
VІІІ.Үйге тапсырма (Есептер шығару)- 2мин
Есеп №10. Перзентханада екі баланы ауыстырып алған. Олардың біреуінің ата-аналарының қаны І және ІІ топ, ал екіншісінікі – ІІ және ІҮ топ екені анықталған. Балалардың қанын алып тексергенде І және ІІ топ болып шыққан. Қайсысы кімнің баласы екенін анықтау керек.


Қосымша:
Есеп №. 8

Әкесі дальтоник отбасында ұлының дальтоник болуы мүмкін бе? Жауабыңды дәлелде .

Қара көзді (доминантты белгі) солақай (рецессивті белгі) еркек, көк көзді, оң қолымен жақсы пайдалана алатын әйелге үйленді. Осы семьяда көк көзді, солақай бала туды. Осы аталған адамдардың генотипі қандай? Қара көз – А Көк көз– а Оң қолдылық – В Солақай – в

♀ - аналық дараның жыныстық белгісі (Венераның айнасы)

♂ - аталық дараның жыныстық белгісі (Марстың қалқаны мен найзасы)

АА – доминантты белгі гомозиготалы

аа – рецессивті белгі ағза

Аа - гетерозиготалы ағза

Үрмебұршақтың тұқымының қоңыр түсі доминантты , оны рецесивті тұқымы ақ түсті үрмебұршақпен будандастырғанда алынған бірінші ұрпақтың фенотипі мен генотипін анықта. Сызбанұсқаға орналастыр.

Гетерозиготалы қоңыр түсті тұқымды үрмебұршақтарды бір-бірімен қайта будандастырғанда қандай нәтиже алынады? Сызбанұсқаға орналастыр.

Толық емес доминанттылық кезінде ата-анадан берілген екі белгі де көрінбей аралық сипаттағы жаңа белгі пайда болады. Гомозиготалы қоңыр түсті тұқымды үрмебұршақ пен ақ түсті үрмебұршақты шағылыстырғанда бірінші ұрпақта будан ала түсті үрмебұршақтың тұқымы алынды. Ала түсті үрмебұршақтарды бір-бірімен қайта будандастырғанда қандай нәтиже алынады? Сызбанұсқаға орналастыр.

Күріш дәнегінің ұзын түрі домалақ дәнекке қарағанда доминантты болады. Бірінші ұрпақ дараларының фенотипі мен генотипін анықта .Сызбанұсқаға орналастыр.

Қызан (помидор) жемістерінің қызыл түсті,домалақ пішінді болуы доминантты гендермен ,ал сары түсті және алмұрт тәрізді пішіні рецессивті гендермен анықталады.Дигетерозиготалы қызыл түсті,домалақ пішінді қызанды бір-бірімен будандастырғанда , оның ұрпақтарынан қандай ажырауды күтуге болады?

Әкесі дальтоник отбасында ұлының дальтоник болуы мүмкін бе?

Қара көзді (доминантты белгі) солақай (рецессивті белгі) еркек, көк көзді, оң қолымен жақсы пайдалана алатын әйелге үйленді. Осы семьяда көк көзді, солақай бала туды. Осы аталған адамдардың генотипі қандай? Қара көз – А Көк көз– а Оң қолдылық – В Солақай – в