Сабақ Тақырыбы: Жылқының түр-түсі, белгілері мен ен-таңбалары
жүктеу/скачать 44,79 Kb.
|
1 зертханалык жылқы
- Бұл бет үшін навигация:
- 10 Слайд
- Бақылау сұрақтары
| 7 Слайд
Жылқының түр-түсіне байланысты қолданылатын атаулар Жылқы малы — үй жануарларының ішіндегі ең көріктісі және әдемісі. Оның сырт тұлғасы мен түр-түсін сұлу әйелдің сымбатына балау халық дәстүріне жатады. Демек, кекілінің, жал-құйрығының бітімін, түгінің түр-ажарын жақсы жылқылар сұлу әйелдің сымбаты мен сипатынан алуға тиic екен. Жылқының түр-түстерін сөз етуге байланысты ескеретін тағы бір жағдай, оның түр-түсі жасына байланысты өзгеріп, құбылып отыратындағында. Жылқының құлын, тай кезіңцегі түр-түстері құнан, дөнен шықкаңда, бесті болғанда өзгеріп кетуі ыктимал. Мәселен, көк тай өсе келе боз дөнен болуы мүмкін және т.с.с. Сондықтан түр-түстердін жылқылардың жасына да қатысы бар екен. Қазақ дәстүрінде жылқы малының түр-түсін үш топқа бөліп қарау керек. Олар: қылаң, баран және ала түстер. Мәселен, қылаңға ақ боз, боз, бурыл, көк бурыл, теңбіл, құбақан, сары, құла, құла жирен, шабдар, көк, сұр, құла кер, нар қызыл, қызыл, сары қызыл түстерді, баранға — торы, қара көк, қара сұр, қоңыр, жирен, күрең түстерді, ал алаға — сары ала, сұр ала, көк ала, кер ала, қара ала, қоңыр ала, күрең ала, және т.б. жатқызылады. Осы түстердің бәрінен ерекше және сирек кездесетін түр - шұбар. Ол да өз ретімен боз шұбар, көк шұбар, қара шұбар, және т. б. болып өзгереді. Сонымен жылқы малының түр-түстерінің мағына және тұлға жағына қарап, бір сөзден тұратын жалан атаулар және екі, үш не одан да көп сөзден тұратын күрделі атаулар деп үлкен екі топка жіктеуге болады. Жалаң атаулардың да, күрделі атаулардың да анықтайтыны жалпы жылқылардың түстері болғандықтан, олар сөз ыңғайына қарай, нақтылы түрде: кұнан жылқы, торы айғыр, жирен құнан, көк дөнен, қаракер бие, шабдар байтал, көк теңбіл ат, ала тай және т.б. деп те, ал кейде бұл атаулар заттанып барып: бәйге торы, боз жорға, сандал көк, көк шолақ, торы теңбіл, сары қасқа және т.б. болып та қолданыла береді. 8 Слайд Жылқының түсін білдіретін жалаң атаулар
10 Слайд Белгілері мен ен-таңбалары Жылқы түктерінің белгілері деп, басы мен аяқтарындағы формасы түрлі көлемді ақ түктерді және танауы мен ернінде кездесетін тума қалдарын айтады. Білгілері арқылы көбінесе бірыңғай түсті жылқыларды ажыратуға болады. Белгілердің атауы кездесетін жерлеріне байланысты әртүрлі болып келеді. Бастагы белгілер: қасқа, төбел, жұлдызша, ақ шалған, шұбыртпа (кең, тар, қисықтығы оңға немесе солға). Танаудагы белгімер: ақ шаңқан, ақ шалған, тума қалдар (бір немесе қос танауын камтыған, ортасында). Ерніндегі белгілер: ақ дақтар, тума қалдар (төменгі, қос ернінде, ернінің қай жағынан, қай бөлігі және т. б.). Аяқтарындагы белгілер: ақ тұяқ, ақ бақай, ак табан, ақ тобық, ақ сирақ, ақтірсек, ала аяқ (жартысы, үштен бірі, үштен екісі). Алдымен жылқылардың алдыңғы аяқтарын (сол, оң), соңында барып артқы аяктарын (сол, он) сипаттайды. Жылқының ен-таңбалары: Таңба салу, кұлағын керту, кесу (кертік құлақ, шұнақ құлақ), арқасы мен шоқтығында кездесетін тері қабаттарының жарақаттануынан болатын ақ дақтар немесе тыртықтар. Жылқының түр-түстерін, белгілері мен ен-таңбаларын оқып үйренгеннен кейін студенттерге келесі тапсырмаларды орындау үсынылады. Тапсырма: Жылқының түр-түстеріне байланысты қодданылатын атауларын оқып шығып, альбомдағы жылқылардың түр- түстерін төмендегі кестеге толтыру керек. 3 кесте. Жылқынын түр-түстерінің схемасы
Муляждар мен альбомдағы суреттерге қарай отырып, жылқының түр-түстерін, белгілері мен ен-таңбаларын анықтауға жаттығып үйрену. Бақылау сұрақтары: Жылқы түктерінің атқаратын қызметі. Жылқының негізгі түр-түстері. Жылқының аралас және құрамалы түр-түстері. Жылқыда кездесетін белгілері. Жылқының ен-таңбалары. жүктеу/скачать 44,79 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|