Құрмалас сөйлем
-
түрі
|
Салалас құрмалас сөйлем
|
Сабақтас құрмалас
сөйлем
|
Аралас құрмалас
сөйлем
|
ереже
|
Құрамындағы жай сөйлемдердің баяндауыштары тиянақты болып, өзара тең дәрежеде байланысады.
|
Құрамындағы жай сөйлемдердің алғашқысының баяндауышы тиянақсыз болып, екінші сөйлемге бағына байланысады.
Бағыныңқы, басыңқы
|
Кемінде үш сөйлемнен құралып, бір-бірімен салаласа да, сабақтаса да байланысады.
|
Жасалу жолдары
|
Салаластың құрамындағы жай сөйлемдер өзара екі жолмен байланысады:
1. Мағыналарының жақындығына қарай іргелес тұрып, интонация арқылы байланысады.
|
Бағыныңқысының баяндауышының негізгі жасалу жолдары:
Шартты рай
|
-са, -се
|
Көсемше
|
-а, -е, -й,-ып, -іп, -п
-ғалы, -гелі, -қалы, -келі
|
Есімше
|
-ған, -ген, -қан, -кен, -дықтан, -діктен, -мен, -ша, -ше, -да, -де
|
Болымсыз етістік
|
-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе
-й, -йынша, -йінше, -стан, -стен
|
|
Құрамындағы үш жай сөйлемнің біреуінің баяндауышы тиянақсыз болады да, қалған екеуінің баяндауыштары тиянақты болып келеді.
|
М ысал
|
Биыл қыс суық болды, бірақ қар аз жауды. Ол кітаптарын жоғалтып алған еді, сондықтан оның бүгін мазасы болмады.
|
Биыл қыс суық болғанмен, қар аз жауды.
Кітаптарын жоғалтып алғандықтан, оның бүгін мазасы болмады.
|
Ол үйге келсе, Омар жоқ екен, сондықтан кері қайтуға тура келді.
|
-
түрі
|
Ыңғайластық
|
Қарсылықты
|
Себеп -салдар
|
Кезектес
|
талғаулы
|
түсіндірмелі
|
ереже
|
Жай сөйлемдері бір- біріне іргелес болған уақиғаны, істі білдіретін салалас түрі.
|
Жай сөйлемдерінің мағыналары бір –біріне қарама қарсы болып келетін салалас түрі.
|
Жай сөйлемдерінің бірі екіншісінің себебін білдіретін салалас түрі.
|
Жай сөйлемдеріндегі іс –қимылдың кезектесіп келетінін білдіретін салалас түрі.
|
Жай сөйлемдерінде айтылған іс-әрекеттің біреуі ғана орындалатынын білдіретін салалс түрі.
|
Екінші жай сөйлемі бірінші сөйлемінің мағынасын түсіндіріп тұратын салалас түрі.
|
жалғаулық
|
және, әрі, да, де, та, те
|
бірақ, дегенмен, сонда да, сөйтсе де, сөйткенмен, әйтсе де, әйткенмен, алайда
|
өйткені, сондықтан, себебі, сол үшін, неге десеңіз, сол себепті
|
бірде, біресе, кейде
|
не, немесе, я, яки, не болмаса, әлде, әйтпесе
|
Жалғаулығы жоқ
|
мысал
|
Биыл жайлауда болдым және ауылдағы ағаларымнын үйіне бардым. Далада жел соғып тұр, әрі сіркіреп жаңбыр жауып тұр. Ол бөлмесіне кірді де, тарс бүркеніп жатып қалды.
|
Оның даусы жақсы, бірақ ән айтуды жақтырмайды. Менің театрға барғым келмеді, әйткенмен оның көңілін қалдырғым келмеді. Есікті жауып қойған, сонда да ол ішке кіруден үмітін үзген жоқ.
|
Биыл шөп қалың шықты, өйткені жаңбыр көп жауды. Қорадан мал ұрланыпты, сол үшін Базарбайды қатты соққыға жықты.
|
Олар біресе тоқтап демалады, біресе күн ұзақ жүріп алады. Балалар бірде футбол ойнайды, бірде өзенге барып шомылады.
|
Ертерек үйге дәрігер шақыру керек немесе ауруханаға бару керек.
Я болар жеріңді айт, я бізге килікпей тыныш жүр.
|
Қорыққаны сонша-орнынан тұра алмай қалды.
Оның келмеген себебі мынау: кеше жұмыстан кеш қайтты.
|
-
Жалғаулықсыз салалас құрмалас сөйлем
|
түрі
|
Ыңғайластық
|
Қарсылықты
|
Себеп-салдар
|
Кезектес
|
Талғаулы
|
Түсіндірмелі
|
мысал
|
Олар төмен түсіп еді, жол екіге бөлінді. Маған ойыншық берді, ағама доп берді.
|
Күн жауып кетті, -оны елеген ешкім болмады. Көз- қорқақ, қол –батыр.
|
Еңбек қылмай тапқан мал дәулет болмас: қар суы сықылды тез суалар.
|
Жалғаулықсызы жоқ, себебі жалғаулығын алып тастаса, бұл сөйлемнің мағынасы ыңғайлас салаласқа ауысады.
|
Ауырып отырды ма, кешегі оқиға есіне түсті ме, бүгін ол ешкіммен сөйлеспеді.
|
Қорыққаны сонша- орнынан тұра алмай қалды. Оның келмеген себебі мынау: кеше жұмыстан кеш қалды.
|
-
түрі
|
Шартты бағыныңқы
|
Қарсылықты бағыныңқы
|
Себеп бағыныңқы
|
Мезгіл бағыныңқы
|
Қимыл-сын бағыныңқы
|
Мақсат бағыныңқы
|
ереже
|
Бағыныңқысы басыңқы сөйлемінің шарты болып келетін сабақтастың түрі.
|
Бағыныңқысы басыңқы сөйлеміне қарама-қарсы болып келетін сабақтастың түрі.
|
Бағыныңқысы басыңқы сөйлемінің себебін білдіретін сабақтастың түрі.
|
Бағыныңқысы басыңқы сөйлемінің мезгілін білдіретін сабақтастың түрі.
|
Бағыныңқысы басыңқы сөйлемде айтылған іс-қимылдың қалай орындалғанын білдіретін сабақтастың түрі.
|
Бағыныңқысы басыңқы сөйлемдегі ойдың мақсатын білдіретін сабақтастың түрі.
|
сұрағы
|
қайтсе?
не етсе? қайткенде? не еткенде?
|
қайтсе де?
не етсе де?
қайткенмен?
не еткенмен?
не етпестен?
|
неліктен?
не үшін?
несі үшін?
не себепті?
не деп?
|
қашан?
қай кезде?
қашаннан бері?
|
қайтіп?
не етіп?
қалай?
|
не мақсатпен?
неге?
не үшін?
|
мысал
|
Не ексең, соны орасың. Бәйгеге түсіп жарыспай, ат өнері білінбес.
|
Одан жақсы сөз естісе де, артына қарамай кетіп қалды. Оған сөз бергенмен, ертеңіне уәделі жерге келмеді.
|
Жанында әкесі болғандықтан, шешіліп сөйлей алмады. Біреу көмектесер деп, ол үйден шықты.
|
Айман барғанға дейін, той аяқталып қойды. Сабақ басталғалы, бұлар жиі сөйлесіп жүр.
|
Ол өздігінше сөйлемей, ағайындарының сұрақтарын жауап беріп отыр. Олар Асанды күтпестен, ертемен жолға шығып кетті.
|
Олар үйге тезіре жетпек болып, аттарына қамшы басты. Өзін шаршатпайын деп, үйге кіріп демалды.
|
-
түрі
|
1
|
2
|
3
|
4
|
ереже
|
-са, -се+ жіктік жалғау
|
-май, -мей,
-пай, -пей,
-бай, -бей
|
-майынша, -мейінше,
-пайынша, -пейінше,
-байынша, бейінше
|
-ғанда, -генде,
-қанда, -кенде
|
мысал
|
Сабақ оқысаң бес аласың.
|
Сабақ оқымай, бес алмайсың.
|
Сабақ оқымайынша, бес алмайсың.
|
Сабақ оқығанда, бес алар едің.
|
-
түрі
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
ереже
|
-са да,
-се де
|
-ғанмен, генмен,
-қанмен,
-кенмен
|
(-а,-е,-й)
+ тұра
|
(-ғанына, -геніне,
-қанына, -кеніне) + қарамай, қарамастан
|
(-ғаны,
-гені,
-қаны,
-кені)
+ болмаса
|
-ғанша,
-генше,
-қанша,
-кенше
|
мысал
|
Қыс келсе де, қар жаумады.
|
Қыс келгенмен, қар жаумады.
|
Қыс келе тұра, қар жаумады.
|
Қыс келгеніне қарамастан, қар жаумады.
|
Қыстың келгені болмаса, қар жаумады.
|
Далаға шығып жаурағанша, үйде отыр.
|
-
түрі
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
ереже
|
-ғандықтан,
-гендіктен,
-қандықтан,
-кендіктен
|
(-ғаны,
-гені,
-қаны,
-кені)+ үшін
|
(-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе)+ й
|
-ып, -іп, -п
|
үш шақтағы етістік +деп
|
(-ған, -ген,
-қан, -кен)+ соң
|
мысал
|
Күн жылы болғандықтан, біз серуенге шықтық.
|
Күн жылы болғаны үшін, біз серуенге шықпадық.
|
Күн жылы болмай, біз серуенге шықпадық.
|
Күн жылы болып, біз серуенге шықтық.
|
Күн жылы болады деп, біз серуенге шықтық.
|
Күн жылы болған соң, біз серуенге шықтық.
|
-
түрі
|
1
|
2
|
3
|
4
|
ереже
|
-а, -е, -й,
-ып, -іп, -п
|
(-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе) + с +
(-тан, -тен)
|
(-ған, -ген, -қан, -кен) + күйі, қалпы, бойы
|
(-ған, -ген, -қан,
-кен) +(-дай, -дей) + болып
|
мысал
|
Екі қолы дірілдеп, Оспан ішке кірді.
|
Екі қолы дірілдеместен, Оспан ішке кірді.
|
Екі қолы дірілдеген күйі, Оспан ішке кірді.
|
Екі қолы дірілдегендей болып, Оспан ішке кірді.
|
-
Мен айт +
-
1
|
-ғанда, -генде,
-қанда, - кенде
|
ол жазды
|
2
|
(-ғанға, -генге, қанға, кенге) + дейін, шейін
|
ол жазды
|
3
|
(-ғаннан, -геннен –қаннан, -кеннен) +кейін, соң
|
ол жазды
|
4
|
(-ған, -ген,- қан,- кен)+ сайын
|
ол жазды
|
5
|
(-ған, -ген,- қан,- кен)+ кезде, сәтте, уақытта
|
ол жазды
|
6
|
(ған, -ген,- қан,- кен) + ша, ше
|
ол жазды
|
7
|
(-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе)+ с+ бұрын
|
ол жазды
|
8
|
-ысымен, -ісімен, -сымен, -сімен
|
ол жазды
|
9
|
-арда, -ерде, -рда
|
ол жазды
|
10
|
-ғалы, -гелі, -қалы, -келі
|
ол жазып жүр
|
11
|
(-ғаннан, -геннен, -қаннан, -кеннен) +бері
|
ол жазып жүр
|
12
|
-са, -се+ (жіктік жалғау)
|
Ол келсе, сабақ аяқталыпты.
|
-
-
түрі
|
1
|
2
|
3
|
4
|
ереже
|
(-мақ, -мек, -пақ, -пек, -бақ, -бек) +шы, -ші+ болып
|
у+ үшін
|
(шартты, қалау, бұйрық райлар)+ деп
|
қалау рай (-қы, -кі)+ тәуелдік жалғау +келіп
|
мысал
|
Ол оқымақшы болып, қалаға келді.
|
Ол оқу үшін, қалаға келді.
|
Ол оқысам деп, қалаға келді.
|
Оның оқығысы келіп, қалаға келді.
|
-
салалас+ сабақтас+ салалас
|
сабақтас+салалас+
салалас
|
сабақтас+салалас+
сабақтас+салалас
|
салалас+сабақтас+
сабақтас+салалас
|
Қарағандының қары биыл бұрқан-тарқан қауырт еріп еді, сай салалар суға толып, қырдың тентек өзендері сақылдап тасығалы кемерлеп тұр.
|
Көзін сәулеге үйреткен Асқар терзеден қараса,
Аспан айдай ашық екен де, шуақты күн түске тармасып қалған екен.
|
Лиза ойнап есік алдына шығып кетсе, әке-шешесінің дауыстары үздіксіз шығады да, Лиза үйге қайтса, сөздерінің аяқталмай тоқталғаны аңдалады.
|
Ол бастықтың бөлмесіне келген еді, бірақ басқа келгендер болып, көпке дейін кезек келмей, есік алдында күтіп қалды.
|
-
Көп құрамды құрмалас сөйлемнің түрлері
|
Көп құрамды салалас құрмалас сөйлем
|
салалас+салалас+салалас
|
Құрамындағы барлық жай сөйлемдерінің баяндауыштары тиянақты болады
|
Ол келді де, есікті ашып қарап еді, бәрі тегіс келіп болыпты
|
Көп бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем
|
жарыспалы
сабақтас+сабақтас+салалас
сатылы
сабақтас+сабақтас+салалас
|
саб саб, +сал
саб + саб +сал
|
Күн жылы болғандықтан, шанамызды алып, далаға кеттік
|
Көп басыңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
|
сабақтас+салалас+салалас
|
саб +сал сал
|
Басы ауырып, үйіне кеткендіктен, соңғы сабаққа қатыспады
|
Аралас құрмалас сөйлем
|
сабақтас+ салалас+салалас
|
саб+ сал +сал
|
Ол ретін тауып, бастықпен сөйлесіп еді, жоспарларын бекітпей қойды.
|
Достарыңызбен бөлісу: |
