Мезгіл үстеуі (Наречие времени)
Сабақтың мақсаты: «Бос уақыт» лексикалық тақырыбын меңгерту, сөйлесім үлгілерінде мезгіл үстеулерін қолдана білуге дағдыландыру.
Сабақтың барысы: Үстеу және мезгіл үстеуі жөнінде түсінік беру.
60
Қазақ тіліндегі үстеулер іс-әрекеттің, қимылдың өту сипатын, мезгілін, мекенін, мөлшерін, себебін, мақсатын білдіретін сөздердің лексика-грамматикалық тобы. Наречие - это лексико-
Оныншы сабақ
Сабақтың тақырыбы: Шақыру (Приглашение). Барыс септігі (Дательный падеж). Ауыспалы келер шақ (Переходное будущее время). Бұйрық рай (Повелительное наклонение).
Сабақтың мақсаты: Түрлі коммуникативтік жағдайға сай туындайтын шақыру мағынасындағы сөйлесім үлгілерінің құрылымдық жасалуынан мәлімет беру .
Сабақтың барысы: 1. Шақыру үлгілерімен танысыңыздар (Знакомтесь с образцами приглашения).
Сізді 7 мамыр күніне арналған концертке шақырамын.
Приглашаю Вас на концерт посвященный ко Дню 7 мая.
Сізді үйлену тойымызға шақырамыз.
Приглашаем вас на нашу свадьбу.
Сіздерді қонаққа шақырамыз. Приглашаем вас в гости.
Сізді туған күніме шақырамын. Приглашаю Вас на день рождения.
Бізбен бірге демалуға жүріңіз. Приглашаем вас вместе отдохнуть.
Бүгін кешке келіңіз / кел.
Приходите/ приходи сегодня вечером
Демалыс күні бізге келіңіз.
33
Приходите к нам в выходной день.
«Достық» дәмханасына келіңіз. Приходите в кафе «Достық».
Жеңіс мерекесіне арналған салтанатты жиналысқа келіңіз.
Приходите на торжественное собрание посвященное к празднику Победы.
Ертең түске қарай сізді күтеміз.
Ждем Вас завтра к обеду.
Жексенбі күні театрға барамын. Воскресенье пойду в театр.
2. Сұхбатты есімізге сақтаймыз. Запоминаем диалог.
- Жеңіс мерекесіне арналған салтанатты жиналысқа келіңіз (Приходите на торжественное собрание посвященное к празднику Победы).
- Жақсы, мен келемін (Хорошо, я приду).
- Сізді үйлену тойымызға шақырамыз (Приглашаем вас на нашу свадьбу).
- Шақырғаныңызға рахмет, міндетті түрде келемін (Спасибо за приглашение, обязательно приду).
- Самал, сізді туған күніме шақырамын (Самал, приглашаю Вас на день рождения).
Рахмет, туған күніңізге барамын (Спасибо, приду на день рождение).
Бізбен бірге демалуға жүріңіз (Приглашаем вас вместе отдохнуть) .
34
Жазғы демалысымды сонда өткіздім
– Летний отдых провела там
Демалыстан кері қайту жеңіл
– Возвращаться обратно с отдыха легко.
Осылай демалысыңды шетелде өткізе бер!
– Так каждый год отдыхай за границей.
ҮІ.Сұхбат. Демалыста (На отдыхе)
59
1. Жазғы демалысымды биыл әуелі Бурабайда, кейін Алматыда өткіземін – В этом году летний отдых проведу сперва в Боровом, затем в Алматы.
2. Жазғы демалысымның екі аптасын осында, кейінгі күндерін Сарыағашта өткізбекшімін - Две недели летнего отпуска намерена провести здесь, остальные дни в Сарыагаше.
3. Жазғы демалыс уақытында жаңа пәтер сатып аламын. - Во время летнего отпуска куплю новую квартиру.
4. Жазғы еңбек демалысымды шетелде өткізбекшімін – Летний трудовой отпуск намерена провести за границей.
5. Жазғы демалысымды отбасыммен Сочиде өткізуді армандаймын – Летний отдых мечтаю провести с семьей в Сочи.
Ү. ЗАПОМНИТЕ выделенные наречия!
Демалыс күндері алда
- Выходные дни впереди
Демалыс күндері аяқталған соң, ілгері қайтуға жиналдық
- После завершения выходных дней, начали собираться обратно
Жолшыбай демалушыларды кездесті
– Всю дорогу встречались отдыхающие.
58
- Жарайды, сіздермен демалуға барамын ( Ладно, пойду/ поеду с вами отдыхать).
3. Грамматикалық тақырыппен танысыңыздар. (Знакомтесь с грамматической темой) Барыс септігі (Дательно-направительный падеж).
Коммуникативные выражения нашего урока образованы от слов в форме барыс септік (концертке, «Достық» дәмханасына, туған күніме).
Барыс септік обозначает:
а) направление действия:
7 мамыр күніне арналған, концертке, үйлену тойымызға, туған күніме шақырамын.
Жеңіс мерекесіне, салтанатты жиналысқа келіңіз;
туған күніңізге, театрға, қазақ драма театрына барамын
в) цель действия:
демалуға жүріңіз, концерт көруге, кітап оқуға, би билеуге барасың.
Вопросы барыс септік:
Кімге ? Кімдерге?(кому? к кому?)
Неге? Нелерге? (чему? к чему?)
Қайда?(куда?)
кімге? кому? қайда?куда?
Мысалы: Бізге – к нам, үйге келіңіз – приходите домой,
неге? к чему?
35
сөзіме назар аудармаңыз - к моим словам внимание не обращайте
Окончания употребляются
после гласных, сонорных, звонких з, ж -- -ға/-ге
театрға, бізге, демалуға, тойға, тойымызға, дәмханаға
после глухих согласных, -б, в, г, д - қа/ -ке
қонаққа, клубқа, концертке, салтанатты жиналысқа
после притяжательных окончаний
ІІІ лица: - сы/ -сі, -ы/-і
-на/ -не
қазақ драма театрына, тойына, туған күніне,
Мәдениет сарайына, «Достық» дәмханасына.
после притяжательных окончаний І и ІІ лица -а/-е
туған күніме, үйлену тойыма.
4. Ауыспалы келер шақ (Переходное будущее время). Бұйрық райдың ІІ жағы, анайы және сыпайы формалары, жекеше түрі (Повелительное наклонение ІІ лица, простой и вежливой формы, единственного числа).
В настоящем уроке слова в барыс септік сочетаются с глаголами переходного будущего времени и формами повелительного наклонения. Запомните способ
36
1. Демалыс күндерімді табиғатта өткіземін – Выходные дни провожу на природе
2. Демалыс күндері балық аулағанды ұнатамын – Выходные дни люблю рыбачить.
3. Демалыс күндері кітап оқимын – Выходные дни читаю книги
4. Демалыс күндері спорт және бимен айналысамын - Выходные дни занимаюсь спортом
и танцами.
5. Демалыс күндерімді отбасыммен саяжайда өткіземін - Выходные дни провожу
с семьей на даче.
6. Демалыс күндерімді ауылда өткізгенді ұнатамын – Выходные дни люблю проводить
в деревне.
7. Жексенбі күні Ш.Құсайынов атындағы қазақ драма театрына барамын- Воскресенье
пойду в Казахский драматический театр имени Ш.Кусаинова.
8. Қыста демалыс күндері Зерендіге шаңғы тебуге барамын – Зимой выходные дни езжу в Зеренду кататься на лыжах.
9. Жазда еңбек демалысымды Шалқар көлінің жағалауында өткіземін – Летом трудовой отпуск проведу на берегу озера Шалкар.
ІҮ. Жазғы демалысты қалай өткізесіз? – Как проводите летний отдых?
57
К наречиям места относятся: ілгері /обратно/, ілгеріде/ на обратном/, кейін /после/, әрі /туда/, бері /сюда/, жоғары/выше/, төмен ниже/, алға /вперед/, алда /впереди/, артта /позади/, артқа /назад/, арттан /сзади/, ішке/во внутрь/, іште/ внутри/, мұнда /здесь/, сонда /там/, осында /здесь/, былай /так/, жолшыбай /повсюду/, ешқайда/никуда/ т.б.
Мысалы:
1. Сен бүгін сонда барып, демалыс күндеріңді өткіз де, кейін осында қайтып кел – Ты сегодня езжай туда, проведи выходные дни, затем возвращайся сюда.
2.Жолшыбай Бурабайға демалуға келе жатқан омбылықтар - Повсюду омичи, которые едут отдыхать в Боровое.
3.Шалқарда демалып, ілгері кететіндер да аз емес – Обратно уезжающих после отдыха на Шалкаре тоже не мало.
ІІ. Запомните пословицу. Атаңа не қылсаң, алдыңа сол келер - (Что сделаешь предкам, то придет и тебе).
ІІІ. Демалыс күндерін өткізу үлгілерімен танысыңыздар (Знакомтесь с образцами проведения выходных дней ).
56
образования глаголов переходного будущего времени и формы повелительного наклонения ІІ лица, единственного числа.
Ауыспалы келер шақ образуется от начальной формы глагола с помощью суффиксов деепричастия –а, -е, -й и жіктік жалғау.
Мысалы, шақыр – а – мын; бар – а – мын; кел – е – мін; күт – е – міз; шақыр – а – мыз; баста – й – мыз.
Суффикс – а после согласных, после твердой основы;
Суффикс – е после согласных, после мягкой основы;
Суффикс – й после гласных, после твердой и мягкой основы;
Бұйрық рай ІІ лица простой формы, единственного числа образуется от исходной формы глагола, мысалы: кел, бар, күт, шақыр,баста.... (все глаголы образованы без окончаний)
Бұйрық рай ІІ лица вежливой формы, единственного
числа образуется с помощью окончаний принадлежности -ыңыз, -іңіз, -ңыз, -ңіз, мысалы, жүр –іңіз, кел –іңіз, бар- ыңыз, шақыр –ыңыз, баста –ңыз, күт –іңіз.
-ыңыз, -іңіз, после согласных, в соответствии с законом сингармонизма
-ңыз, -ңіз, после гласных, в соответсвии с законом сингармонизма
37
Он бірінші сабақ
Сабақтың тақырыбы: Қонаққа шақыру - Приглашение в гости. Көсемше -Деепричастие.
Сабақтың мақсаты: Қонаққа шақыру мағынасындағы сөйлесу үлгілерінің лексико-грамматикалық жасалуынан мәлімет беру.
Сабақтың барысы: Көсемшелі етістіктердің жасалу жолдарына тоқталу.
Көсемше - етістіктің негізгі түрі. Негізгі қимыл,амалды білдіріп, кейде сол қимыл, амалды айқындап тұратын, жекеше, көпше болып бөлінбейтін және көбінесе күрделі етістіктің түрін көсемше дейміз.
Деепричастие, как и причастие, относится к глагольным формам. Оно обозначает, второстепенные действия и служит признаком другого действия.
Деепричастие отвечает на вопросы
Қайтіп? (каким образом?) - мысалы: сұра-п (спросив)
Не істеп отыр? (что делает?) -кел-іп (придя)
Не істеді? (что сделал?) - жинала бастады
(начал собираться)
Не істегелі жатыр? (что собирается делать?) - кет-келі (собирался уходить)
38
Дарья: Тұратын жеріңіз бар ма?
Мартина: Иә, бар. Бірақ менің үйге біраз зат алғым келеді. Қаланы онша білмеймін.
Ксения: Оны уайымдамаңыз. Біз сізді сауда үйіне апарамыз.
Вильям: Қаланың басқа да тамаша жерлерін көрсетеміз.
Мартина: Көп-көп рақмет. Мен сіздерге өте ризамын. Халық бекер айтпайды ғой: «Көп ақшаң болғанша, көп жолдасың болсын». Сау болыңыздар!
Он алтыншы сабақ
Сабақтың тақырыбы: Демалыста (На отдыхе)
Грамматикалық: Мекен үстеулері (Наречие места)
Сабақтың мақсаты: Демалыста кездесетін жағдайларға байланысты сөйлесім үлгілерінің құрылымдық жасалуынан мәлімет беру.
Сабақтың барысы:
І. Грамматикалық тақырыппен танысыңыздар. (Знакомтесь с грамматической темой) Мекен үстеулері (Наречия места)
Наречия места обозначает: место и направление действия,а также отвечает на вопросы: қайда? қалай? қарай? қайдан? (где?как? куда? откуда?)
55
Қажеттілік, ниетке байланысты сөйлеу үлгілері:
Сізге не керек? Что вы хотите?
Сізге не керек еді? Вы что-то хотите?
Не қажет? Что необходимо?
Ол үшін не керек/қажет? Что для этого надо?
Менің білгім келеді. Я хочу знать.
Сенің білгің келе ме? Ты хочешь знать?
Сіздің білгіңіз келіп тұр ма? Вы хотите знать?
Иә, біздің білгіміз келеді. Да,мы хотим знать.
Оқиын деп едім. Хотел бы учиться.
Айтайық деп едік. Хотели сказать
Ештеңе істегім келмейді. Ничего не хочу делать.
Мына сөйлесу үлгілеріне назар аударыңыздар.
Әлішер: Құрметті Қазақ тілі орталығының мүшелері! Менің Сіздерге Орталығымыздың жаңа мүшесін танастырғым келеді. Аты Мартина, өзі Аргентинадан.
Мартина: Сәлеметсіздер ме?
Қоғам мүшелері: Сәлеметсіз бе? Халіңіз қалай? Қазақстанда не істеп жүрсіз.
Мартина: Рақмет. Халім жақсы. Мен ғалыммын. Қазақ тілінің грамматикасын зерттеп жүрмін. Тақырыбым: «Күрделі етістіктер». Қазақстан туралы да көбірек білгім келеді.
Роза: Қазақстанда көп болғыңыз келе ме?
М
54
артина: Болғым келеді.
1.Көсемшелі етістіктің жасалу жолдары.
1.-ып,-іп: айтып,келіп, барып.
2.-а,-е,-и: айта, келе,оқи.
3.-ғалы,-гелі,-қалы,-келі: айтқалы, келгелі,барғалы.
Етістіктен кейінгі сөздің соңғы дыбысы (конечный звук после глагола)
Көсемше Деепричастие
Етістіктен кейінгі сөздің соңғы дыбысы
( конечный звук после глагола)
|
Жұрнақтар
( суффиксы)
|
Мысалдар
( примеры)
|
Дауысты
(гласные)
|
-п
|
Сұра-п (спросив)
Оқы-п
( прочитав)
|
(Дауыссыз
( согласные)
|
-іп
-ып
|
Кел-іп (придя)
Ал-ып (взяв)
|
Дауыссыз
( согласные)
|
-а
-е
|
Айт-а (говоря)
Кел-е ( придя)
|
Дауысты
(гласные)
|
-й
|
Сөйле-й
( говоря)
|
Қатаң дауыссыз
|
-қалы
|
А
39
39
йт-қа
|
(глухие согласные)
|
-келі
|
(собирался сказать)
Кет-келі
(собирался уходить)
|
Қатаңнан басқа дыбыстардан соң ( после всех звуков, кроме глухих)
|
-ғалы
-гелі
|
Сұра-ғалы
(хотел спросить)
Біл-гелі ( хотел узнать)
|
2.Сұхбатты есімізге сақтаймыз. Запоминаем диалог.
Қонаққа шақыру - Приглашение в гости
1.Шақырушы: «Кіруге рұқсат па? 1.Приглашающий: «Можно войти?»
Қонақ : « Кіріңіз».
Гость: «Входите».
Ш: «Сәлеметсіз бе! Қалай,қалыңыз
Пр: «Здраствуйте! Как ваши дела?
Қонақ үйінде жақсы орналастыңыз ба?»
Как устроились в гостинице?»
Қ:«Сәлеметсіз бе! Рақмет,бәрі де жақсы.
Г: «Здраствуйте!Спасибо,все хорошо.
Қонақ үйі жайлы, жылы екен.
40
Здесь удобно и тепло.
Соңғы дыбысы
(конечный звук)
|
Жұрнақ (суффиксы)
|
Жіктік жалғауы
(личные окончания
|
Көмекші етістік
(вспомогатель-
ный глагол)
|
Мысалдар (примеры)
|
Дауысты, үнді, ұяң. (гласные, сонорные, звонкие)
|
- ғы
|
-м
|
Кел+еді
Кел+ді
Кел+іп тұр
|
Менің барғым келеді. (мне захочется пойти)
|
- гі
|
-м
|
Кел+еді
Кел+ді
Кел+іп тұр
|
Менің көргім келеді.
(мне захочется посмотреть)
|
Қатаң (глухие)
|
-қы
|
-м
|
Кел+еді
Кел+ді
Кел+іп тұр
|
Менің айтқым келеді. (мне захочется сказать)
|
|
-кі
|
-м
|
Кел+еді
Кел+ді
Кел+іп тұр
|
М
53
енің кеткім келеді. (мне захочется
|
Грамматикалық тақырыбы: Қалау рай (желательное наклонение)
Сабақтың мақсаты: Сөйлесім әрекетінде қалау райлы етістікті дұрыс қолдана білуге үйрету.
«Қажеттілік, ниет» тақырыбындағы жағдаятқа байланысты сөйлесу үлгілерімен таныстыру
Сабақтың барысы: Қалау райлы етістіктің жасалу жолдарына тоқталу.
Етістіктің түбіріне –қы –кі, -ғы – гі жұрнақтары жалғанып, соңынан жіктік жалғауының жекеше түрі жалғанады. Одан кейін келеді, (келер шақты етістік), келді (өткен шақты етістік), келіп тұр (осы шақты етістік) көмекші етістіктерінің тіркесуі арқылы жасалады.
В казахском языке қалау рай выражает желание, намерение говорящего и образуется путем прибавления к корню или основе глагола суффиксов
– қы – кі, - ғы – гі затем следует личное окончание глагола и вспомогательные глаголы «келеді» для будущего переходного времени, «келді» для прошедшего времени и «келіп тұр» для настоящего времени.
Мысалы: Менің театрға бар-ғы-м келеді, (Мне хочется пойти в театр).
Менің театрға бар-ғы-м келіп тұр, (мне хочется пойти в театр сейчас)
52
Жоғары шығыңы, отырыңыз.
Проходите,садитесь.
Өздеріңіз қалайсыздар?»
А как Вы?»
2.Ш. «Рақмет бізде жақсымыз.
2.Пр: « Спасибо унас тоже все хорошо.
Сізді үйге қонаққа шақыра келдім.
Я пришел пригласить Вас в гости.
Әңгімелесіп,танысып отырайық.» Познакомимся,поговорим,посидим.»
Қ: «Ықыласыңызға рақмет.
Г: «Спасибо за внимание.
На какое время Вы приглашаете?
Сағат нешеге шақырып келдіңіз?
Мекен-жайыңыз қалай еді?»
Какой у Вас адрес?»
3.Ш: «Кешке сағат алтыға шақырып тұрмын.
3.Пр: «Вечером к шести часам.
Сағат бес жарымда сізге өзім келіп, машинамен алып кетемін.
Я заеду за Вами в половине шестого на машине.
Қазірше сау болып тұрыңыз».
До свидания».
Қ: «Көріскенше сау болыңыз»
Г: « До встречи»
41
Он екінші сабақ
Сабақтың тақырыбы: Телефонмен хабарласу (Разговор по телефону) Табыс, көмектес септіктер. (Винительный, творительный падежи)
Сабақтың мақсаты: Телефонмен хабарласу мағынасындағы сөйлесу үлгілерінің лексико-грамматикалық жасалуынан мәлімет беру.
Сабақтың барысы:Телефонмен хабарласудың үлгілерін көрсету.
1. Телефон соғуға бола ма?
Можно позвонить?
2. Телефон анықтағышын көруге бола ма?
Можно посмотреть телефонный справочник?
3. Бұл қалааралық станция ма?
Это междугородная станция?
4. Иә, қалааралық станция
Да, междугородная станция.
5. Астанамен сөйлесу керек еді.
Надо было бы переговорить с Астаной.
6. Бұл анықтау телефоны ма?
Это справочное?
7. Иә, анықтау телефоны
Да, справочное
8. Сізді тыңдап тұрмыз!
Слушаем вас!
9. Сұрағыңызды айтыңыз!
Спрашивайте!
42
Өкінемін, қатты өкінемін . Сожалею, очень сожалею.
Бейшара, сорлы, байғұс. Бедняга.
Бұл өте қайғылы . Это очень печально Қайғыңызға ортақпын . Разделяю ваше горе Қайғыңызды түсінемін . Я понимаю ваше горе
Сабыр етіңіз . Успокойтесь .
Ренжімеңіз. Не расстраивайтесь
Қапаланбаңыз . Не горюйте
Ешнәрсе етпейді . Ничего не случится
Ондай – ондай болады . Всякое бывает
Жолым болмады . Не повезло .
Келесіде жолы болар. Следующий раз повезет.
Бәрі де жақсы болады . Все будет хорошо.
Бұдан да сорақы болар еді . Могло быть хуже
Ақырзаман емес қой . Это еще не конец света!
Бұл туралы алаңдамаңыз . Не беспокойтесь об этом
Қандай бақытсыздық ! Какое несчастье!
Өкінішке орай . К сожалению.
Әрине, өкінішті . Конечно, жаль !
Өкінішті – ақ ! Очень жаль !
Қандай өкінішті ! Как жаль !
Мен оған қатты өкінемін . Я очень сожалею.
Он бесінші сабақ
Сабақтың тақырыбы: Қажеттілік, ниет (необходимость, намерение)
51
Мысалы : жаздым – написал , жазып отырмын – пишу, жазамын – напишу .
Отрицательная форма глагола , наборот , показывает , что действие не совершено или не будет совершаться .
Мысалы : жазған жоқпын – не писал , жазып отырған жоқпын – не пишу . жазбаймын – не буду писать .
Этот вид глагола образуется двумя способами :
1. Прибавлением к основе глагола отрицательных суффиксов – ма , - ме , - ба , - бе , - па , пе .
Мысалы : қара + ма (не смотри) , сөйле + ме (не разговаривай) , аш + па (не открывай) .
2. Добавлением к основе глагола причастий - ған , -ген , - қан , - кен и одного из отрицательных слов жоқ или емес .
Мысалы : қараған жоқпын , сөйлеген емеспін , ашқан жоқпын .
Личные окочания прибавляются к модальным словам жоқ , емес .
Сұхбатты есімізге сақтаймыз . Запоминаем диалог.
Жаны ашу, жұбату Сочувствие и утешение
Менің сізге жаным ашиды. Я вам сочувствую.
Сізді аяймын . Жалею вас .
50
10. Ахметов мырзаның үй телефоны керек еді. Нужен домашний телефон господина Ахметова.
11..Мекен-жайы қандай?
Его адрес?
12.Иванов мырзаны шақырыңызшы.
Пригласите, пожалуйста, господина Иванова.
13. Иванов мырза орнында ма?
Господин Иванов на месте?
14. Сәл күте тұрыңыз!
Подождите немного.
15. Абонент жауап бермейді.
Абонент не отвечает
16.Ол бос емес.
Он занят.
17.Сізді телефонға шақырады.
Вас приглашают к телефону.
18.Мен сізді нашар естіп тұрмын.
Я вас плохо слышу.
19. Түсінбедім,сіз не дедіңіз?
Не понял,что вы сказали?
20.Қайталаңызшы!
Повторите, пожалуйста.
21.Ешнәрсе естілмейді.
Ничего не слышно.
22. Үзіліп кетті.
Прервалось.
23.Сіз сөйлесіп болдыңыз ба?
Вы поговорили?
24. Жоқ, болған жоқпын.
43
Нет, еще не закончил.
25.Ол маған телефон соқсыншы.
Пусть он мне позвонит.
26.Мен өзім тағы хабарласамын.
Я еще позвоню.
27.Қашан хабарласуға болады?
Когда можно позвонить?
28.Маған телефон соғыңыз.
Позвоните мне.
29. Жарайды, қашан хабарласайын?
Ладно, когда позвонить?
30.Бүгін кешке телефон шалыңыз.
Позвоните сегодня вечером.
31.Сіз менің телефонымды білесіз бе?
Вы знаете мой телефон?
32.Сіздің телефон нөміріңіз қандай?
Какой у вас номер телефона?
33.Телефон нөмірін жазып алайыншы.
Давайте я запишу номер телефона.
34. Мен неше минут сөйлестім?
Сколько минут я говорил?
2. Табыс септіктің сұрақтары мен жалғаулары: Кімді?-Кого? Нені?-Что?
-ны,-ні;-ды,-ді;-ты, -ті;-н
Сізді телефонға шақырады.( кімді?-сізді)
Сізді тыңдап тұрмыз!
С
ұрағыңызды айтыңыз (нені?-сұрағыңызды)
44
етістіктердің болымды және болымсыз түрлерінің жасалу жолдарынан мағлұмат беру.
Сабақтың барысы : Болымды және болымсыз етістіктердің жасалу жолдарына тоқталу.
Етістік сөйлемде не болымды , не болымсыз түрінде қолданылады . Түбір етістіктер болымды етістік болып саналады : кел , ал , кет , сөйле , тыңда , сына , апар , әкет т. б.
Түбір етістіктер тілде болымды түрде болғандықтан , олардан болымсыз етістіктер екі түрлі тәсілмен жасалады : 1) – ма / - ме , - ба / бе , - па / пе жұрнақтарының етістікке жалғануы арқылы болымсыз етістіктер жасалады : ал + ма , көр + ме , қаз + ба , кет+пе.
Етістіктің болымсыз түрі ( аналитикалық тәсілмен ) емес , жоқ көмекшілерінің етістікке тіркесуі арқылы жасалады : а) есімшеге емес көмекші етістігі тіркелу арқылы болымсыз етістік жасалады : көрген емес, келетін емес, келер емес, келмек емес, б) –ған /-ган ,- қан /- кен формалы есімшеге жоқ көсемшесі тіркелу арқылы болымсыз етістік жасалады : келген жоқ , айтқан жоқ т. б.
По отношению к результату действия глагол имеет положительную (болымды) и отрицательную (болымсыз) формы .
49
Положительная форма глагола показывает , что действие совершено , совершается или будет совершаться :
Берілген сұхбатты естеріңізге сақтаңыздар.
Д И А Л О Г
- Қайырлы күн, Әсет!
- Сәлем, Айжан! Жол болсын!
- Астана қаласына оқуға түсуге барамын.
- Бәрекелді, осы бетіңнен қайтпа!
- Л.Гумилев атындағы Еуразиялық университетіне түспекшімін.
- Қандай ғажап! Өте қуаныштымын.
- Әсет, сен де бағыңды сынап көрсеңші.
- Әттеген-ай, анамды жалғыз тастап
- Онда маған сәт- сапар тіле.
- Айжан,оқуға түсіп кетсең, мен шексіз қуанамын.
- Рахмет.
- Сау бол, жолың болсын.
Он төртінші сабақ
Сабақтың тақырыбы : Жаны ашу, жұбату
( Сочувствие и утешение )
Грамматикалық тақырыбы: Болымды және болымсыз етістіктер (Положительная и отрицательная форма глагола)
Сабақтың мақсаты : Жаны ашу және жұбатуға байланысты сөйлеу үлгілерімен таныстыра отырып,
48
Иванов мырзаны шақырыңызшы (кімді?-Иванов мырзаны)
Сіз менің телефонымды білесіз бе? (нені?-телефонымды)
Көмектес септік: Кіммен?-С кем? Немен?-С чем? Қалай?-Как?
мен (после л,р,й,у); бен ( кроме л,р,й,у); пен
Астанамен сөйлесу керек еді. (немен?-Астанамен)
Ахметов мырзамен кездесу керек еді (кіммен?-Ахметов мырзамен)
Жарылғасовпен сөйлесуге бола ма? (кіммен?-Жарылғасовпен).
Телефонмен хабарлас! (немен?-Телефонмен )
Он үшінші сабақ
Сабақтың тақырыбы: Көңіл-күй. Қуаныш.
Грамматикалық тақырыбы: Көңіл- күй одағайлары
(Эмоцианальные междометия)
Сабақтың мақсаты: Одағай, оның ішінде көңіл-күй одағайы туралы мәлімет беру. Көңіл –күй одағайы туралы түсінік беру, жазылуын есте сақтау.
С
45
абақтың барысы: Грамматикалық тақырып түсіндіріледі.
Қазақ тілінде сөз таптарының бірі - одағай.
Адамның алуан түрлі көңіл күйін, сезімін білдіретін сөз табын одағай деп атайды. Одағай сөздерді жеке алғанда лексикалық мағыналары болмайды. Одағай сөздер шаттану, ренжу, таңырқау, ұнату, шошыну тәрізді адамның әр түрлі көңіл күйін білдіреді.
Междометие - это часть речи. Междометиями называются неизменяемые слова, служащие для передачи различного рода чувств, эмоций,
переживаний, слова – сигналы, пробуждающие к действию, а также слова,
выражающие общепринятые условности бытовых отношений. Междометия не имеют лексического значения.
Ал енді мысалдар келтірейік.
А теперь приведем примеры.
Көңіл күй одағайлары:
(эмоциональные междометия).
Бәрекелді – браво.
Ойпырмай – ой
Құдай-ай – боже мой
Шіркін – ох
Пай–пай –великолепно
әттеген –ай – эх
мәссаған – вот тебе
Одағайдың мағыналық түрлері
(
46
Виды междометия)
Көңіл-күй одағайлары ой! - Ой, қандай тамаша!
(Эмоциональные) (ой!) - Ой, какая прелесть!
Қуанышты білдіретін Бәрекелді! -Бәрекелді,өлеңді жақсы айтасың!
Одағайлар (Браво!) -Браво, хорошо поешь!
Таңдану,сүйсінуді Ойпырмай! - Ойпырмай не болар екен!
Одағайлар (Ох!) - Ох, что теперь будет!
Өкінішті білдіретін Құдай-ай!-Құдай-ай бұл не дегені!
Одағайлар (Боже мой) - Боже мой что он говорит!
Көңіл – күй (Настроение).
Қуаныш Радость
Қуаныштымын Я рад.
Шексіз қуаныштымын Безмерно рад.
Өте қуаныштымын Очень рад.
Сен қандай бақыттысың! Какой ты счастливый!
Тамаша! Прекрасно!
Ғажап! Чудо!
Қандай ғажап! Какое чудо!
Қандай тамаша! Как прекрасно!
Сөз жоқ, қандай ғажап! Нет слов,удивительно!
Керемет Удивительно.
47
... бізге жақсы бағдарлама, әдістемелік құралдар, сапалы оқулықтар керек. Адамдардың бойына ана тілімізге деген сүйіспеншілік сезімін терең сіңіре алатын білікті ұстаздар керек. Сайып келгенде, біздің өзіміздің ынта-ықыласымыз керек.
Н.Ә.Назарбаев.
«Ана тілі», №19, 2006 ж.
Алғысөз
«Келіңіз, қазақша үйренейік» атты көмекші оқу құралында қазақ тілінде өзара сөйлесіп, жөн сұрасуға арналған, күнделікті тұрмыста неғұрлым жиі қолданылатын сөздер мен сөз оралымдары қамтылған сабақ үлгілері беріледі. Коммуникативтік сөйлеу үлгілерін үйретуде фонетика және грамматикалық минимумдары да ескеріледі. Бұл көмекші оқу құралы мемлекеттік тілді жеделдете оқытып үйрету бағдарламасының бастауыш деңгейіне сай келеді.
Қазақ тілін меңгеруге ден қойған үйренушілер үшін бұл оқу құралының берер пайдасы мол.
Ақмола облысы тілдерді дамыту басқармасы
Ақмола облысының мемлекеттік тілді оқыту орталығы
«Келіңіз, қазақша үйренейік»
Көкшетау 2008 жыл
Достарыңызбен бөлісу: |