Сабақтың мақсаты : Білімділігі Оқушыларды нәруыз молекуласын зерттеу әдістері таныстыру

таныстыру.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІV. Бекіту

V. Үйге тапсырма беру.

І. Ұйымдастыру бөлімі.

Амандасу ,түгендеу,сабақ мақсатымен танысу.

Сабақтың тақырыбы ДНҚ  молкуласының екі еселену ерекшеліктері

2. Дамытушылық:  Тұқым  қуалау  ақпаратының келесі  ұрпаққа  берілуі  туралы  білімді  дамыту. 

3. Тәрбиелік:  Оқушыларға салт-дәстүрді  сақтай  білуге,  өзін-өзі бағалай  білуге  тәрбиелеу.

Сабақтың типі:         Аралас  сипатта  жаңа  білімді  меңгерту. 

 Сабақтың түрі:        Дәстүрлі.  Проблемалық  ізденіс  сабағы. 

 Сабақтың әдісі:        Ынтаны дамыту, әңгімелеу,   тірек  сызба,   түсіндірмелі,  салыстыру.

  Оқыту  технологиясы:    Ақпаратты  компьютерлік технология. 

Пәнаралық байланыс:     Информатика, математика

Көрнекілігі:           Интерактивті  тақта,  арнайы  құрастырылған  слайдтар,  тірек – сызба.    

Сабақтың  барысы: 

• І.  Ұйымдастыру  кезеңі  (1 мин.) 

•      Сәлемдесу, оқушыларды сабаққа  әзірлеу. 

• ІІ.  Үй  тапсырмасын  сұрау   (15 мин.) 

•       Оқушылардың  сабаққа  зейінін  аудару  үшін  ең  алдымен  ауызша  сұрақ     қою.

1. Нуклеин  қышқылдары  дегеніміз  не,  оның  неше  түрі  бар?

2. ДНҚ – ны  зерттеуші  ғалымдарды еске  түсірейік.

Ғалымдар Еңбектері

Э.Чаргафф  (Америкалық  биохимик) 1951 жылы  ДНҚ  молекуласында                  4 нуклеотид. А  мен  Г (2с) пуриндік  негіз,  Т-Ц (1с) пиримидиндік  негіз  А=Т,  Г = Ц

М. Уилкинс (Ағылшын  биофизигі) 1950  жылы ДНҚ- ның  кристалдық талшықтарының  рентген  граммасын  алды. 

Д.Уотсон  мен  Ф.Крик ДНҚ молекуласының  құрылысын  ашты.

Нуклеотид

Азотты  негіз           Рибоза  н/е дезоксирибоза            Фосфор қышқылының қалдығы

4. ДНҚ қосарлы  сақинасы  қалай  түзіледі?

5. Орнын  тап.

ДНҚ  мономері -  _________       _________         _________    _________

Пуриндік  негіз – 

Пиримидиндік  негіз – 

ДНҚ- да  ...........  сақталады.

ІІІ. Жаңа  сабақ.

1. ДНҚ-ның  екі  еселену  жолдарын ұсынудағы  М.Мейсельсон  мен Ф.Стальдің еңбектерімен  танысу.

2. ДНҚ –ның екі  еселену  жолдарын   ашуда  жүргізілген  тәжірибелер.

3. ДНҚ-ның  екі  еселенуіндегі  ферменттердің  ролі.

ДНҚ  молекуласының  екі  еселенуі – редупликация.

Жасуша бөлінер  алдында  ДНҚ екі еселенеді.

- А  Т  А  Г  Ц  А болса

- Т  А  Т  Ц  Г  Т болады

- ДНҚ-да  жазылған  тұқым  қуалау  ақпараттары   келесі  ұрпаққа  қалай  беріледі? 

ДНҚ екі еселенуін 1960 жылы М.Н.Мейсельсон мен Ф.Сталь дәлелдеді. 

2. Жартылай  сақтала  екі  еселену.

3. Бытыраңқы  екі  еселену.

(Оқулықтағы  13 – сурет  бойынша жұмыс  жасау)

ДНҚ-ның  екі  еселенуіне  ферменттердің  қандай  маңызы  бар деп  ойлайсыздар?

1. Тақырыптық  түйін.  (Дәптерге  жазу)

2. Сұрақтар  мен  тапсырмаларды  орындау. (Оқулықпен  жұмыс)

                   *Түсіндірме  сөздік.

                 Сақтала  екі  еселену - ДНҚ –ның  қос  оралымының  матрицасы  сақталып жаңа                      

                 молекулаға   негіз   болады.

                Жартылай  сақтала  екі  еселену – азотты  негіздер  арасындағы  әлсіз  сутектік              

                байланыстар  үзілгеннен  кейін қос  тізбек  екіге  бөлінеді. Бөлінген  әрбір  тізбек     

                болашақта  пайда  болатын тізбекке матрица  болады.

                V. Бағалау.  (Оқушының  сабақ  барысында  қатысуын  бағалау)

                                                            ақпарат  дайындау.

              VIІ. Қорытынды.  Қорыта  келгенде,  ДНҚ  өзіндегі бар  қасиеттерді  келесі    

                     ұрпақтарға  екі  еселену (редупликация)  арқылы  ген  түрінде  береді.  Әр  түрге           

                     тән белгілер мен қасиеттердің  қалыптасуы  гендерге  байланысты.  Ата –   анадан  

                     алынған  гендердің  комбинациялануынан  генетикалық  ақпарат  жаңарады

1. Нәруыз молекуласы қандай ?

2. Нәруыздың құрылысы қандай?

3. Аминқыщқылдарының түрлері қандай мысал келтір.

4.Нәрузды зерттеулің әдістеріне сипаттама беріңдер?

5.Нәруыздың реттік құрлымдарына сипаттама беріңіздер?

Полипептидтердің құрылымын рентген-құрылымдық әдіспен зерттеу 1930 жылдары басталды. Америкалык ғалым Л.Полинг 1951 жылы үлкен жаңалық ашқан. Медицинада «орақ пішінді жасушалы анемия» дейтін ауру белгілі. Бұл аурумен ауырған адамдардың қанындағы эритроциттер «орақ» пішінді болады. . орақ пішінді эритроциттер оттекті тасымалдау қасиетінен айырылады немесе өте нашар тасымалдайды. Ауру адамның гемоглобинінің құрамындағы аминқышкылының тізбегіндегі 6- орында тұрған «глутамин қышқылының» орнын «валин» басқанын анықтаған. Оны былай көрсетуге болады:

1. 
   NH₂— ВАЛ — ГИС — ЛЕЙ- ТРЕ-ПРО- глутамин қышқылы –ГЛУ-ЛИЗ
   

Карл Лайнус Полинг

Америкалык биофизик және биохимик. Нәруыз-дың екінші реттік кұрылымынын теориясын тұжырымдаған. Нобель сый-лығының лауреаты

а) сау адамның гемоглобиңінің тізбегі; ә) ауру адамның гемоглобинінін тізбегі

Міне, бұл аурудың болу себебі гемоглобин күрамындағы бір ғана аминкышкылының орын ауыстыруына байланысты екендігі осы тізбектен көрініп түр. Сонымен катар Л.Полинг «пептид молекула-сының беріктігі, оның күрамындағы оттек пен азот атомдарының сутектік байланыспен байланысуына негізделген» деген қорытынды жасады. Осы ашкан жаңалықтары үшін Л.Полинг 1954 жылы Нобель сыйлығына ие болды.Сонымен, нәруыз (пептид) молекуласын әр түрлі әдістермен зерттеудің нәтижесінде, төрт құрылымды екендігі анықталды. Нәруыздың бірінші реттік құрылымы. Нәруыздың бірінші реттік құрылымында аминкыш-кылдары ретпен бір-бірімен берік ұзын тізбек құрап орналасады. Бірінші реттік құрылымындағы аминкышкылдарының ретпен орналасуы баска нәруыз моле-куласында қайталанбайды. Сондыктан жасушада бірнеше жүздеген нәруыз молекуласы болады. Олар кұрылымдары жөнінен бір-бірінен айқын ажыратылады. мысал ретінде Инсулин гормоны екі полипептидтік тізбектен — А ж\е В-дан тұрады. А тізбегі 21 аминкышкылдарының қалдығынан, а л В тізбегі 30 аминқышкылдарынын қалдығынан тұрады. Бір назар аударатын жағдай — В тізбегінің І реттік құрылымы барлық жануарларда бірдей болады.

Қорыта келгенде, полипептидтік тізбектегі әр түрлі аминкышкьіл-дары калдыктарыньщ бір-бірімен кезектесіп байланысу ретін нәруыздың бірітиіреттік щрылыжы деп атайды. Нәруыздың ІІ реттік құрылымы. Полипептидтік тізбектері түзу болып келетін нөруыз аз. Оларға тек табиғи жібек талшыктары мысал бола алады. Полипептидтік тізбектің кеңістіктегі оралма төрізді болып келген пшіінін нөруыздың екінші реттік құрлымы деп атай

Нөруыздың екінші реттік күрылымы әрбір шиыршықтың көрші оралымындағы —NH— ж\е —СО— топтарының арасында түзілетін сутектік байланыстар арқылы орындалады. Полипептидтік байланыс оралымға айналғанда, радикалдар сырттап қалады. Сол радикалдардан нәруыз молекуласынын үшшші реттік кұрылымы түзіледі.Нәруыздың ІІІ реттік құрылымы. Полипептидтік тізбек екіге бүктелгенде, шар пішінді форма түзіледі. Бүл кезде құрамында S атомы бар аминқышқылы цистеин радикалдарының арасында байланысқа түседі. Бүл байланыс әлсіз (гидрофобты), бірак молекулалардың тағы да бүктеліп шумакталуының нәтижесінде беріктігі арта түседі. Мұны нәруыз молекул-ң ІІІ реттік құрылымы немесе S=S байланыс дейді. S=S байланыс сутектік байланыспен салыстырғанда әлсіздеу, бірақ оралым көбейген сайын радикалдар бір-бірімен жабысып, молекуланын белсенділігі арта түседі де, осыдан

Нәруыздардын көбісі суда жаксы, кейбіреулері нашар ериді, ал кейбір нәруыздар мүлде ерімейді. Нөруыздардьщ ерітіндісі коллоидті сипатта болады. Олардьщ кейбір кышқылдарда ж\е тұз ерітіндісінде еритін түрлері де бар. Нәруыздардың барлығы сілтілерде жақсы ериді, ал органикалык еріткіштерде мүлде ерімейді. Нәруыздар лиофильді (грекше «йо» — ерітінді, «рһпіо» — сүйетін) коллоидті ерітінді түзеді. Нәруыздың коллоидті касиеттері коллоидті бөлшектердің мөлшеріне, ерітіндінің рН мәніне, сырткы ортаның температурасына ж\е т.б. байланысты. Нәруыздар табиғи пішіндеріне қарай: фибрилдік және глобулдық болып екіге белінеді. Фибрилдік нәруыздардың түрлері жіп тәрізді болады. Оларга миозин, кератин (шаштың кұрамында болады) т.б. жатады. Бұлшык ет нәруызы — миозинтң ұзындығы жүздеген нано-метрге жететін жіп төрізді болып келеді. Олар ұзара да, қыскара да алады. нәтижесінде қимыл-қозғалыс реакциялары жүзеге асып отырады. Молекулаларының диаметрі 5—7 нм болатын шар төрізді гемоглобин оттекті тасымалдау қасиетіне ие. Глобулдық нәруыздар — полипептидтік тізбектері шар төрізді болатын нәруыздар. Сонымен фибрилдік нәруыздар құрылымдык және жиырылу, ал глобулдық нәруыздар зат алмасу қызметін аткарады.

Антидене жасап

шығаратын

жасуша
7-сурет. Антиденелердің түзілуі

1. Нәруыз молекуласы қандай ?

2. Нәруыздың құрылысы қандай?

3. Аминқыщқылдарының түрлері қандай мысал келтір.

4.Нәрузды зерттеулің әдістеріне сипаттама беріңдер?

5.Нәруыздың реттік құрлымдарына сипаттама беріңіздер?

1-зертханалык жұмыс. Зат алмасу реакциясының фер-менттік сипаты