Көмектес септігі – жәрдемдесу, көмек ету деген ұғымды білдіреді.
Мысалы, кіммен таныстың? Асанмен таныстым.
Зат есімнің септік жалғаулары
Септіктердің аты
|
Сұрақтары
|
Септік жалғаулары
|
Атау септік
|
Кім? не?
|
|
Ілік септік
|
Кімнің? Ненің?
|
- ның, - нің, - дың, - дің, - тың, - тің
|
Барыс септік
|
Кімге? Неге? Қайда?
|
- ға, - ге, - қа, - ке
|
Табыс септік
|
Кімді? Нені?
|
- ны, - ні, - ды, - ді, - ты, - ті
|
Жатыс септік
|
Кімде? Неде?
|
- да, - де, - та, - те
|
Шығыс септік
|
Кімнен? Неден?
|
- нан, - нен, - дан, - ден, - тан, - тен
|
Көмектес септік
|
Кіммен? Немен?
|
- мен, - бен, - пен
|
Сонымен септік жалғау зат есімге жалғанғанда, оған белгілі бір грамматикалық мағына үстеп, сөйлемде она басқа сөздермен байланысқа түсіреді.Тәуелденген зат есімнің септелуін жай септеумен салыстырғанда барыс, табыс, жатыс септіктерінде айырмашылық бар.
Септіктер
|
Тәу.жалғаудың І,ІІ жақтарынан кейін
|
Тәу.жалғаудың ІІІ жағынан кейін
|
Атау септік
|
|
|
Ілік септік
|
-ның,-нің
|
-ның,-нің
|
Барыс септік
|
-а,-е
|
-на,-не
|
Табыс септік
|
-ды,-ді
|
-н
|
Жатыс септік
|
-да,-де
|
-нда,-нде
|
Шығыс септік
|
-нан,-нен
|
-нан,-нен
|
Көмектес септік
|
-мен
|
-мен
|
Суретте көрсетілген ұлттық аспаптармен таныс болып, септеңдер.
Мәтінмен жұмыс.
41-жаттығу. Тапсырма.Өлең мәтінін рөлге бөліп оқу. Әр септіктің сұрақтары мен жалғауларын естеріңе түсіріңдер.
42-жаттығуТапсырма. Өлеңді көшіріп жазып, септік жалғаулы сөздердің қай септікте тұрғанын ажыратыңдар.
«Септеу эстафетасы» ойыны.
Шарты: Тақтаға үш қатардан үш оқушы шығып, берілген зат есімді септейді. Қайсысы бұрын аяқтаса, қатесіз орындаса, жеңімпаз болады. Септіктердің орны ауысып кетпеу және жалғаулары дұрыс жалғануы керек.
Отан, баласы, әжесі, ата, ел.
47- жаттығу. Берілген көмекші сөздердің негізгі сөздермен тіркестіріп, сол тіркесті қатыстырып сөйлем құраңдар.
Маң, қас, орта, үст, аст, іш, шет, қыр.
Үлгі: Ауылдың маңы көкорай шалғын. (Маңы- көмекші есім, ол ауылдың деген сөзбен байланысып тұр.)
46-жаттығу. Көп нүктенің орнына қажетті септік жалғауын қойып жазып, қай септік екенін анықтаңдар.
Жазғытұрым қалмайды қыстың сызы,
Масатыдай құлпырар жердің жүзі.
Жан-жануар, адамзат аңталас,
Ата-анадай елжірер күннің көзі.
Жаздың көркі енеді жыл құсымен,
Жайраңдасып жас күлер құрбысымен,
Көрден жаңа тұрғандай кемпір мен шал,
Жалбаңдасар өзінің тұрғысымен.
(Абай)
Сабақты қорытындылау.
Септік жалағулардың ерекшеліктері неде?
Зат есімнің сөйлемдегі қызметі септік жалғаумен тікелей байланыстылығын қалай дәлелдейміз?
Көмекші есімдердің мағыналық қызметі жағынан қандай ерекшеліктері бар?
Үйге тапсырма.
45-жаттығу.
Төмендегі сөздерге барыс септігінің жалғауын жалғап көшіріңдер, ол жалғаудың неліктен түрліше болғанын түсіндіру.
47-жаттығу.
Ережені оқу.
Тексерілді:__________ Досманова А.
Достарыңызбен бөлісу: |
