Сабақтың мақсаты: Өзендер туралы көзқарасын қалыптастыру глобуста және картада өзендерді тауып, сипаттай білуге үйрету.
Сабақтың мақсаты: Өзендер туралы көзқарасын қалыптастыру глобуста және картада өзендерді тауып, сипаттай білуге үйрету.
Сабақтың түрі: Аралас сабақ.
Өткізу әдіс-тәсілі: Өз ойларын айту, сұрақ-жауап, ұяшықтағы тапсырмаларды орындау т.б
Сабақтың көрнекілігі: Глобус, карта, қосымша әдебиеттер, Қазақстанның кескін картасы.
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу, даярлық, журналмен түгелдеу, денелерін тік ұстап отыру керектігін ескерту.
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру мақсатында сұрақ жауап.
1. Қазақстанның көлдеріне қысқаша баяндама дайындау.
2. Теңіз дегеніміз не? Орналасуына қарай теңіздерді қалай ажыратамыз?
3. Көл дегенді қалай түсінесің? Көлдің теңізден қандай айырмашылығы бар?
4. Қазақстанда қандай көлдерді білесің?
5. Адам өмірі үшін көлдер мен теңіздердің қандай маңызы бар?
III. Жаңа сабақ:
Өзендер
Сабақты мынандай жұмбақтан бастайық. Қыста тығылып қалам, көктемде пайда болам, жазда көңіл көтерем, ал күзде қайтадан ұйқыға кетем.
Өзен дегеніміз-табиғи жолмен жасалған арна арқылы ағатын су. Өзеннің басталар жерінен құяр жеріне дейінгі аралықты- өзен алабы дейді. Өзен аңғары-өзен алабындағы ұдайы ағып жатқан судың әсерінен төмен түскен жері.
Маусымдық кездерде жауын-шашынның мол түсуінен немесе қардың еруінен өзен сулары арнасынан жоғары көтеріліп, өзінің алабындағы төменірек жатқан жерлерді су алып кетеді. Өзеннің толысып, тасу кезінде жағалауларын 2 жағына да уақытша жиналатын сулы алапты-өзеннің жайылмасы дейді.
Маусымдық кездерде жауын-шашынның мол түсуінен немесе қардың еруінен өзен сулары арнасынан жоғары көтеріліп, өзінің алабындағы төменірек жатқан жерлерді су алып кетеді. Өзеннің толысып, тасу кезінде жағалауларын 2 жағына да уақытша жиналатын сулы алапты-өзеннің жайылмасы дейді.
Қазақстан аумағында ірілі-ұсақты 85 мың өзен бар. Олардың ішінде 7 өзеннің (Ертіс, Тобыл, Есіл, Жайық, Сырдария, Іле, Шу) ұзындығы 1000 км-ден асады. Қазақстан өзендері
Қазақстан аумағында ірілі-ұсақты 85 мың өзен бар. Олардың ішінде 7 өзеннің (Ертіс, Тобыл, Есіл, Жайық, Сырдария, Іле, Шу) ұзындығы 1000 км-ден асады. Қазақстан өзендері
Ұзындығы 1000 км
Өзен Ұзындығы Қазақстанда
Ертіс 4 248 км 1 700 км
Есіл 2 450 км 1 400 км
Жайық 2 428 км 1 082 км
Сырдария 2 219 км 1 400 км
Тобыл 1 591 км 800 км
Іле 1 439 км 815 км
Шу 1 186 км 800 км
Ертіс өзені (Оба өзенінің негізгі тармағы) Қытай территориясы, Қазақстан және Ресей территориялары бойынша ағады (Қытай территориясында 525 клм. Қазақстан территориясында 1835 км, Ресей территориясында – 2010 км ), бассейіннің аумағы 1643 мың кл. Өзеннің басы Моңғолия және Қытай шекарасынан басталады. Қытайдын Қазақстанда Қара Ертіс деген атаумен ағып, ағынды Зайсан көліне құяды.
Іле өзені сияқты Ертіс өзені де Қазақстан үшін тұщы судың қайнар көзі болып саналады, Республикамыздың экономикасында маңызды рөлге ие, Ертіс – Қарағанды арнасымен Астана қаласын ауызсумен қамтамасыз етеді (себебі Астана қаласы тұрғын Есіл өзенінің суы аз болғандықтан жүктелген тапсырманы орындай алмауда) сонымен қатар, Қарағанды, Семей, Павлодар, Екібастұз, Теміртау, Орталық Қазақстанның ауылшаруашылығын сумен қамтамасыз етуде.
Іле өзені сияқты Ертіс өзені де Қазақстан үшін тұщы судың қайнар көзі болып саналады, Республикамыздың экономикасында маңызды рөлге ие, Ертіс – Қарағанды арнасымен Астана қаласын ауызсумен қамтамасыз етеді (себебі Астана қаласы тұрғын Есіл өзенінің суы аз болғандықтан жүктелген тапсырманы орындай алмауда) сонымен қатар, Қарағанды, Семей, Павлодар, Екібастұз, Теміртау, Орталық Қазақстанның ауылшаруашылығын сумен қамтамасыз етуде.
Сондай – ақ, Ертіс өзені Сібір және Қазақстанның оңтүстігі мен солтүстігін байланыстырып тұрған маңызды көлік магистралі. Күні, түні өзен бойынша орман, мұнай, бидай тиілген кемелер жылжуда. Өзендегі бағыттау 130 күн жалғасуда. Өткен ғасырда өзеннің басы және тармағы қайсы деген пікірталас жүргізілген: Ертіс немесе Оба? Ертіс ұзынырақ, сонымен қатара, Оба Ертіске жанынан келіп құйылады. Бірақ, пікірталастағы шешуші қадам, Обаның суы мол ал, Ертістің суы ағынды деген тұжырымға келіп тоқтайды.
Ертіс – демалуды ұнататындардың сүйікті орны. Қысы, жазы көптеген балық аулаушылар бос уақыттарын өзеннің маңында өткізеді. Ертіс өзенінде мекен ететін шортан балықтың салмағы 12-15 кл. құрайды. Алабұға және көксеркені көруге болады және сүйріктерді көруге болады. Ертіс өзені демалушылардың назарын құмды жағалауларымен тартады. Ыстық күндерде салқын суға түсу, жағалаулардың әсемдігі барлығы, барлығы туристерді арбайды. Сонымен қатар қабандар, еліктер, қырғауыл.
Амазонның салалары бір-бірінен тек мөлш. мен сулылығы жөнінен ғана емес, суларының түсімен де ерекшеленеді. Өзеннің гидрологиялық тәртібі өте күрделі әрі ерекше келеді. Алаптары екі жарты шарда орналасқандықтан, жылдың түрлі мезгілдерінде жауын-шашынның аз не көп жаууына байланысты әр түрлі тасқындар болып тұрады. Оңт. салалары сулылығының молдығымен ерекшеленеді, сондықтан мамыр, шілде айларында А-ның ең жоғары деңгейі байқалады. Орташа су шығыны 175 000 м3/с, ал орташа жылдық ағындысының көлемі 5520 км шама-сында. Әлемдегі өзендердің жалпы жылдық ағындысының 15 — 17%-і осы өзеннің үлесі-не тиеді. Амазонның өсімдік және жануарлар әлемі өте бай. Балықтардың 2000-ға жуық түрі бар (жер шарының жалпы тұщы су фаунасының 1/3 бөлігі). Өзеннің басты арнасы құйылысынан 4300 км-ге дейін (Понго де Мансериче шатқалына дейін) жүзетін болса, құйылысынан 1690 км қашықтыққа (Манаус қ-на) дейін үлкен мұхит кемелері жүзе алады. Амазонның энергет. мүмкіндігі өте мол (қуаты 280 млн. кВт шамасында бағаланады), бірақ ол пайдаланылмайды.
Ніл (лат. Nіlus , гр. Neіlos ) – Африкадағы және дүние жүзіндегі ең ұзын өзен. Ұзындығы 6671 км, алабының аумағы 2870 мың км2. Орташа су ағымы Асуан маңында 2600 м3/с (әр жылдары 500 м3/с-тан – 15000 м3/с-қа дейін ауытқиды). Шығыс Африка таулы үстіртінен 2000 м-ден астам биіктікте басталып, Жерорта теңізіне атырау жасап құяды. Ніл Рукарара өзені болып басталып, Кагера өзені арқылы Виктория көліне құйып, одан Виктория – Ніл деген атпен ағып шығады.
Ніл (лат. Nіlus , гр. Neіlos ) – Африкадағы және дүние жүзіндегі ең ұзын өзен. Ұзындығы 6671 км, алабының аумағы 2870 мың км2. Орташа су ағымы Асуан маңында 2600 м3/с (әр жылдары 500 м3/с-тан – 15000 м3/с-қа дейін ауытқиды). Шығыс Африка таулы үстіртінен 2000 м-ден астам биіктікте басталып, Жерорта теңізіне атырау жасап құяды. Ніл Рукарара өзені болып басталып, Кагера өзені арқылы Виктория көліне құйып, одан Виктория – Ніл деген атпен ағып шығады.
Сабақты қорытындылау.
Интерактивті тақтадағы ұяшықтардан таңдап, бүгінгі сабақты бекіту.
Тест сұрақтары.
Өзеннің басталар жерін қалай атайды?
Оң және сол жағалауды қалай анықтаймыз?
Өзеннің саласы дегеніміз не?
Өзен дегеніміз не?
Өзен аңғары дегеніміз не?
Өзен жайылмасы дегеніміз не?
Дүние жүзіндегі ең ұзын, ең суы мол өзенді ата.
Қазақстандағы ең ұзын, суы мол өзенді ата?
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1.Жердің су қабығы?
А. Литосфера Ә. Гидросфера
2.Қайсысы судығ қатты күйі?
А. Мұзтау(Айсберг) Ә. Шық
3. Қай мұхитта аралдар?\
А. Тынық Ә.Атлант
4. Демалушылардың сұранысына ие болған теңіз?
А. Араб Ә. Жерорта
5. Жасанды су қоймасы? А. Тоған(суқойма) Ә. Көл
6. Өненнің басталар жері?
А. Бастау Ә. Арна
7. Өзеннің ағып жатқан жерін не деп атайды?
А. Арна Ә. Саға
8. Өзеннің құяр жері?
А. Саға Ә. Арна
9. Судағы оттегі организмдер үшін неге қажет?
А. Тыныс алу үшін Ә. Кобею үшін
10. Судығ қасиеттері?
А. Мөлдірлігі, иісі, түссіз болуы. Ә. Еруінде.
Сіздерді сабаққа жақсы қатысқандарың үшін алғыс білдіреміз!
