Сабақтың тақырыбы: §14. Гольджи жиынтығы және лизосома

Сабақтың тақырыбы: §14. Гольджи жиынтығы және лизосома.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды адамның жануарлар дүниесіндегі орны туралытүсініктер беру.

2. Биология ғылымынның даму ерекшеліктерін жүйелі сипатау,ғалымдар еңбегі есте сақтау, бұл еңбектердің маңызын білу.

3, .Оқушыларды ғылыми құштарлыққа, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: .Дәріс

Сабақтың әдісі: сұбхат, баяндау.,.

Сабақтың пән аралық байланысы: Тарих, Қазақ әдебиеті..

Сабақтың көрнекілігі: Сызбалар.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.

ІІІ. Жаңа сабақ.

ІV. Бекіту.

V. Үйге тапсырма беру

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру.

Сендер өткен сабакта эндоплазмалык торда синтезделген заттардың, оның куыстары мен каналдары арқылы тасымалданып, Гольджи жиынтығына жеткізілетіндігі туралы мағлүмат алған болатынсьщдар (23-сурет). Енді осы Гольджи жиынтығынын күрылысымен танысайык.

Гольджи жиынтыгынын мембранасы осмий ерітіндісін жаксы сіңіретіндігі байкалды. Нөтижесінде, Гольджи жиьштыгынын барлык эукариот жасушаларда болатындыгы толык дөлелденді. 27-суреттен көріп отырғанымыздай, бүл органоид күрделі күрылысты болып келеді.

Кейбір жасушаларда бүл жиынтық тор түрінде кездеседі де, олардың куыстары бір-бірімен байланысып жатады. Кейде жеке түйір денешік немесе орак төрізді болып келеді. Мүндай формалары диктіюсома (лизосома) деп аталады (28-сурет).

Жасушаның кызметіне карай бүл жиынтык үнемі өзгеріп отырады, өсіресе секрет бөлетін жасушаларда жаксы жетіледі. Гольджи жиынтыгы — сүткорек-_ч тілердін эритроциттерінен баска эукариот жасушалардың бар-лығында кездесетін органоид.

Плазмалык ■чмембрана

Гидролазалар

28-сурет. Лизосоманын түзілуі жөне жасушаны тазартудағы көрінісі

Гольджи жиынтығының кызметі эндоплазмалык тормен тікелей байланысты. Сондықтан бүл торда синтезделген заттар Гольджи жиынтығының куыстары мен кдпшыктарына барып түседі. Содан кейін тыгыздалып, толық синтезделеді де, секрет түрінде жасушадан бөлініп шығарылады.

Эндоплазмалык тордың куысында көптеген ферменттер мен эр түрлі молекулалар — нөруыздар, майлар және көмірсулар синтезделіп, Гольджи жиынтығына тасымалданатыны белгілі. Сол сиякты Гольджи жиынтығының куыстарының кеңейген жерінде (куыстың кеңейген жері) әр түрлі ферменттер: протеазалар, липазалар, нуклеазалар, т.б. синтезделеді, эндоплазмалык тордан жиынтыктың куыстарына түскен өр түрлі молекулалар мен Гольджи жиынтыгында синтезделген секреттік ферменттер бір-бірімен косылып араласады. 'Ёүлар Гольджи жиынтыгының куысьшда оңделіп түтікшелерде жиналады да, вакуоль түрінде бөлініп шығадьі^23-сурет). Гольджи жиынтығында өңделген заттарды вакуоль түрінде бөліп шығйруда диктиосомалар үлкен кызмет атқарады (28-сурет).

Корыта келгенде, Гольджи жиынтығынан өңделген заттарды вакуоль түрінде бөліп шығатын кепіршіктерден лизосома органоиді пайда болады.

Лизосома. Лизосомаларды 1955 бельгиялык биохимик Де Дюв ашқан. Лизосома (грекше «lysis» — ерігіш және «soma» — дене) «денелерді ерітеді» деген мағынаны білдіреді. Лизосома эукариот жасушалардың барлығында, соның ішінде фагоцитозға кабілетті лейкоцит жасушаларында көп молшерде кездеседі. Өсімдік жасуша-

Гольджи жиынтығының құрамында 60-қа жуық гидролиздеуші нуклеаза, липаза, фосфатаза, дезоксирибонуклеаза, рибонуклеаза сиякты жөне т.б. ферменттер бар. Бүл ферменттер тірІ материяның күрамдас бөліктерін, мысалы, нуклеин кышкылдарын, нөруыздарды, полисахаридтерді жөне т.б. ыдыратады. Тіпті кейбір мүшелерді, атап айтқанда бака дернөсілінің күйрығьш ыдыратып жіберетіндігі (баканың қүйрығы кыскарады) туралы деректі материалдар бар. Осыған орай лизосомаларды жасушаның «ас корыту мүшесі» деп атайды. Лизосомаларды электрондык микроскоптың көмегімен биохимиялык, цитологиялық төсілдермен зерттеудің нөтижесінде, олардың күрылысы мен күрамы өр түрлі жөне үнемі езгермелі болатыны анықталды. Осыған байланысты лизосома төртке белінеді (28-сурет). Олар: диктиосомадан белініп шығатын көпіршікті бірінші реттік лизосома, күрамы өзгерген лизосома, аутофагосомалар жөне қалдьщты денешіктер (28-сурет, 3). Бірінші лизосома түйіршікті эндоплазмалык торда синтезделш, Гольджи жиынтыгыньщ түтікшелеріне келіп түседі. Одан кішірек вакуольдер түрінде бөлініп шығып, сыртында мембрана түзіледі (28-сурет, 1). Бірінші реттік лизосома пиноцитоз жөне фагоцитоз процестері аркылы келген заттарды косып алып, көлемін улгайтады, оны екінші реттік лизосома дейді (28-сурет, 2). Соңынан күрамындагы гидролиздеуші ферменттердің көмегімен қосьш алған заттарын, мысалы, полимерді мономерлерге дейін жене т.б. ыдыратады. Сырттан келген заттарды ыдыратуда екінші реттік лизосоманың релі ете зор. Ыдыраған заттар гиалоплазмаға түседі де, өр түрлі зат алмасу процестеріне катысады. Кей жағдайларда екінші реттік лизосомалар биогенді заттарды толык ыдырата алмайды, мүндай жагдайда олар корытылмай кальш кояды. Осыған байланысты екінші реттік лизосома телолизосомага (дене) немесе калдык денешікке айналады. Қалдык денешіктердегі ферменттердің мөлшері екінші реттік лизосомаға Караганда өте аз болады. Осыған байланысты кей жағдайларда калдық денешіктердегі корытылмаған заттар тығыздалып, бүрынғы қүрылысын өзгертеді. Қалдык денешіктер жасушадан экзоцитоз жолымен шығарылады немесе жасушада «липофусцин пигменті» түрінде калып кояды. Адам картайғанда, әсіресе ми жасушаларында, бауырда және бүлшык ет талшыктарының телолизосомаларында липофусцин пигменті кеп кездеседі. Бүл пигмент организм тіршілігін жойғанға дейін сакталатындыктан, «қартаю пигменті» деп аталады.

Аутолизосомалар карапайымдардың, өсімдіктер мен жануар-лардың жасушаларында жиі кездеседі. Оның вакуольдерінін күрамында кейбір органоидтердің (митохондрия, эндоплазмалык тор, рибосомалар мен пластидтер) калдыктары болады. Аутолизосомалар санының өзгеруі жасушалардың патологиялык процестеріне байланысты.

Лизосомадағы гидролаза ферменттерінің гиалоплазмаға шығуы, жасуша тіршілігіне кауіп тондіреді. Бүл оның күрамында көптеген гидролиздеуші ферменттердің болуымен түсіндіріледі.