Сабақтың тақырыбы: Ана тілінің қызметі Сабақтың мақсаты: Білімділік

1. 
   Сөздің дыбысталуындаөзгешелік болуы керек;
   
2. 
   Сөздер бір ғана ұғымды білдіруі керек;
   
3. 
   Сөздер бір ғана сөз табына қатысты болуы керек.
   

Қазақ тілі – синонимге өте бай тіл. Синонимдік қатарлар әр сөз табының құрамында кездеседі. Мысалы:

• 
  зат есімдерден болған синонимдер: өң, түр, түс, келбет, пішін, ажар, көрік, әлпет, кескін, рең, дидар, шырай.
  
• 
  сын есімдерден болған синонимдер: салмақты, сабырлы, байыпты, ұстамды;
  
• 
  етістіктерден болған синонимдер: амандасу, сәлемдесу, есенлесу;
  
• 
  үстеулерден болған синонимдер: тез, жылдам, шапшаң, лезде.
  

№1

1.Сөйлемдегі синоним сөздерді тап.

Сенің топырағыңда қаншама дүр – дүр батыр, дүл-дүл ақын, майталман талант иелері туылмады дейсің.

№2

1.Синоним болатындай тіркестер құрап жаз.

Қырғи қабақ, Қас пен көздің арасында. Бетінен оты шықты. Тас жүрек.

2.Синоним болатын мақал – мәтелдерден мысалдар келтір.

№3

1.Төмендегі мәтінен синоним болатын сөздерді тап және сол сөздерге мәтін құра.

Адамның асқан сұлулығы – оның сезгіштігі, қарапайымдылығы, тілектестігі, ниеттестігі.

VІІ .Жаңа сабақты бекіту:

1. Оқулықпен жұмыс.

70 -жаттығу.

Төмендегі синонимдік қатардағы сөздерді басқа сөздермен тіркестіріп, олардың қанша сөзбен тіркесе алу мүмкіндігін анықтаңдар.

Ғажап, шақ, қараулық, уәде, айла, жан сөздерінің синонимдерін тауып,олардың орнын ауыстырып қолданыңдар.

1. 
   Бағалау
   

72. 
    – жаттығу
    

1. 
   Мәтінді көшіріп жазыңдар
   
2. 
   Мәтінен синоним сөздерді табыңдар.
   

Терме диктант

Әдемі үй. Сұлу қыз. Ескі киім. Көне жазу. Асқар тау. Зәулім ғимарат. Адал кісі. Ақылды адам. Жақсы тұрмыс. Оңды іс. Шұғыл жәрдем. Жедел хабар. Шалғай жер. Қашық жер. Қарулы қол. Қуатты двигатель.

ІV. Жаңа сабаққа дайындық

1. Сабақ тақырыбын тақтаға жазу

2. Сабақ мақсатын түсіндіру

V. Жаңа тақырыпты түсіндіру:

Мағыналары бір-біріне қарама-қарсы болып келетін сөздер антонимдер деп аталады. Мысал: үлкен – кіші, суық – жылы, ескі – жаңа, қатты – жұмсақ антоним мен жұрнақ арқылы жасалатын болымды болымсыздық мағына бірдей емес. Оларды былайша салыстырып көруге болады:

Антонимдер Болымды – болымсыздық мағыналар

Жақсы – жаман жақсы – жақсы емес

Ал – бер ал – алма

Көңілді – қапалы көңілді – көңілсіз

1. 
   Омонимнен антонимнің айырмашылығы неде?
   
2. 
   Төмендегі сөздердің антонимдерін тауып жаз.
   

2. 
   Оқулықпен жұмыс.
   

1. 
   Мәтіндегі тірексөздерді тауып, астын сыз.
   
2. 
   Әсем, тез, шебер, зор сөздерінің антонимін тауып жазу
   

1. 
   Пән аты: Қазақ тілі.
   
2. 
   Сыныбы: 5
   

1. 
   Білімділік: Оқушылардың антонимнен алған лингвистикалық білімдерін бекіту, сауатты жазуға дағдыландыру, аталған тақырыпты жаттығу жұмыстары арқылы бекіту.
   
2. 
   Тәрбиелік: оқушыларды елжандылыққа, отансүйгіштікке тәрбиелеу.
   
3. 
   Дамытушылық: оқушылардың сауатты жазу дағдыларын дамыту, лингвистикалық дүниетанымдарын кеңейту.
   

• 
  Өлеңдегі антоним сөзерді жұп – жұбымен теріп жазыңдар
  

• 
  Биік, ашық, жаңа, сұлу, жас сөздеріне әртүрлі қолданыста бірнеше антоним сыңар тауып көріңдер.
  

1.Төмендегі сөздерден антонимдік қатар құра.

Түзу, теріс, қалың, оң, араз, қисық, жұқа, тату, қатты, жыртық, жұмақ, бүтін, артық, қиын, кем, оңай.

ІІ деңгей

1.мақалдардың жалғасын тауып жаз және синонимдердің астын сыз.

А) Ащы менен тұщыны татқан білер,

...........................................................

Ә) Құтты қонақ келсе қой егіз табар,

............................................................

Б) жандыда басың үлкен,

.........................................

Антонимді қатыстырып, табиғат туралы мәтін құра.

Терме диктант. Омоним сөздер

1.Ай туды. Тамыз айы. 2.жерді қаз. Қаз қаңқылдайды. 3. Мақта оңтүстікте өседі. Досыңды мақта. 4. Тамыз жаз айы. Дәптерге жаз.

ІV. Жаңа сабаққа дайындық

1.Сабақ тақырыбын тақтаға жазу

2.Сабақ мақсатын түсіндіру

V. Жаңа тақырыпты түсіндіру:

Табу негізінен этнографиялық ұғыммен байланысты.

Мифтік ескі наным бойынша атын тура айтуға тыйым салынған сөздер тіл білімінде табу деп аталады.

Мұндай тыйым салынған сөздер дүние жүзіндегі халықтардың көшілігінде кездеседі. Бұл әдет әсіресе, түркі халықтарының, оның ішінде қазақ халқының тұрмысында көп тараған.

Қазақтың ескі әдет- ғұрпы бойынша еклін болып түскен қыз күйеуінің туған – туыстарының атын өз атауымен атамайтын болған.

Солардың әрқасысының жақындық долына, жасының үлкен – кішілігіне қарай лайықты ат қоюға тиіс болған. Мысалы: қызға шырайлым, еркежан, бикеш деген.

Қазақ тіліндегі табудың ендігі бір түрі қатал табиғи құбылыстарға, жыртқыш аңдар мен қауіпті жәндіктерге, түрлі ауруларға байланысты қалыптасқан. Мысалы: шешек ауруының атын атаудан қорқып, оны «қорасан» деген

V. Жаңа тақырып бойынша түсінік тексеру:

І деңгей

1.Төмендегі сөйлемдерден табу сөздерді тап.

Ауыл сонда күзекте шығар деймін. Бақа шешей бар, Көзейқараның үйіндегі келін бар – бәріміз Қосөтердегі ағаштан шөпшек тереміз деп шықтық...

ІІ деңгей

1.Табуға мысалдар жаз.

2. Табуға байланысты пайда болған синонимдерді жаз.

Үлгі

Жоғалған маг – қолды болды.

Жылан – түйме, ала жіп – ұзын құрт.

ІІІ деңгей

1.Табудан синоним сөздердің айырмашылығын айт және оларды мысалмен дәлелде.

2.Қазақтың салт – дәстүріне байланысты ойтолғау жаз.

VІ. Жаңа сабақты бекіту:

1. Оқулықпен жұмыс.

101- жаттығу

Мәтіннің ішінен өзгеше қолданыстарды тауып,олардың табу екенін түсіндір.

102 -жаттығу

Қарамен жазылған сөздердің табуға жататынын, жатпайтынын байқап көріңдер.

2. Үлестірме қағаздар бойынша жұмыс.

VІІІ . Сабақты қорыту:

1.Бағалау

1. 
   Үй тапсырмасын беру.
   
   1. 
      Табу туралы түсінік.
      
   2. 
      103 – жаттығу
      

1. 
   Пән аты: Қазақ тілі.
   
2. 
   Сыныбы: 5
   

1. 
   лингвистикалық білімдерін кеңейту, лексикалық талдау жасау дағдыларын дамыту, жаттығу жұмыстары мен қосымша тапсырмалар арқылы бекіту.
   
2. 
   Тәрбиелік: оқушылардың эстетикалық сезімдерін ояту, ана тілді сүюге, елжандылыққа, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
   
3. 
   Дамытушылық: оқушылардың таным қабілеттерін дамыту, пәнге деген қызығушылықтарын арттыру, ауызша және жазбаша тіл мәдениетін дамыту.
   

Терме диктант.

1.Ажыландай тоғанды. 2.Адал ақы, маңдай тер. 3.Бет пердесін ашты. 4.Гүлдей солды. 5.Дүниеден озды. 6.Екі туып, бір қалғаным емес. 7.Жолы болды. 8.Зәре құты қалмады.

ІV. Жаңа сабаққа дайындық

1.Сабақ тақырыбын тақтаға жазу

2.Сабақ мақсатын түсіндіру

V. Жаңа тақырыпты түсіндіру:

Кейде бір нәрсенің атын тікелей айту дөрекілеу естіледі, көңілге жағымсыз естілетіндей сыңайы байқалады. Мұндай жағдайда олар басқа сыпайы, жағымды сөздермен ауыстырып айтылады. бұл құбылыс тілде эвфемизм деп аталады.эвфемизм әдепті, сыпайы, сөйлеу мақсатынан шыққан. Мысалы: «мылжың» деудің орнына «сөзуар», «ұрланды» деудің орнына «қолды болды» деген сөздер мен тұрақты тіркестер қолданылады. Эвфемизмдер – ойды бейнелеп, көркемдеп жеткізудің бір тәсілі.

Күнделікті ауызекі сөйлеуде әдепті сөзді әдепсіз, дөрекі сөзге ауыстырып айту әдеті де кездеседі. Мұндай құбылысты тіл білімінде дисфемизм деп атайды. Дисфемизм мағынасы жағынан эвфемизмге қарама- қарсы құбылыс.Дисфемизм кеміту, қорлау, іске жаратпа ұғымын тудырады. Мысалы: боқмұрын, боғы ботқа болу, қырт.

Дисфемизм – әдеби тілдің үлгісіне жатпайды. Дисфемизммен сөйлейтін адамдарды мәдениеті төмен адамдар деп есептейді. Бұлар көркем шығармада, көбінесе, ауызекі сөйлеу тілінің үлгісінде кейіпкерлердің тілінде ұшырасады.

1. 
   Сөз тіркестерінен эвфемизмді бір бөлек, дисфемизмді бір бөлек топтап жазыңдар.
   

2. 
   Төмендегі сөздерді эвфемизмге айналдырып жаз.
   

1. 
   Мына дисфемизмдердің синонимін тауып жаз.
   

2. 
   Сөйлеу мәдениетіне байланысты өз ой – пікіріңді жаз.
   

1.Ауыз әдебиетінен табу, эвфемизм,дисфемизмге мысалдар келтір.

2. «Тіл халықтың жаны, кескін – келбеті» атты тақырыпта ойтолғау жаз.

VІІ .Жаңа сабақты бекіту:

1. 
   Оқулықпен жұмыс
   

Мәтіндегі дөрекі, әдепсіз қолданылған сөздерді тауып, адамға қалай әсер ететінін айтыңдар.

106 -жаттығу.

Төмендегі сөздерді эвфемизммен ауыстырып жазыңдар.

1. 
   Бағалау.
   
2. 
   Үй тапсырмасын беру.
   

1. 
   Пән аты: Қазақ тілі.
   
2. 
   Сыныбы: 5
   

1. 
   Білімділік: оқушылардың тұрақты тіркетер туралы лингвистикалық білімдерін кеңейту, синтаксистік талдау жасау дағдыларын дамыту, жаттығу жұмыстары мен қосымша тапсырмалар арқылы бекіту.
   
2. 
   Тәрбиелік: оқушыларды адамгершілікке, ізгілікке баулу, Отанды сүюге, ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
   
3. 
   Дамытушылық: оқушылардың лингвистикалық дүниетанымдарын кеңейту, пәнге деген қызығушылықтарын арттыру, қисынды ойлауға дағдыландыру.
   

Тұрақты тіркестер (фразеологизмдер ) – екі немесе бірнеше сөздің тіркесуі арқылы бір ғана мағынаны білдіретін сөз тіркестері. Фразеологизмге тән мағына тұрақты тіркесті құрастырушы сөздердің жеке мағыналарына үнемі сәйкес келе бермейді, сыңарлары тұтасып барып, бір ғана мағынаны білдіреді. Мысалы: тас бауыр деген тұрақты тіркестің мағынасы - мейірімсіз болса, су жүрек деген тіркестің мағынасы –қорқақ.

Тұрақты тіркесті құрайтын сөздер бұрыннан қалыптасқан жүйемен айтылады. Олардың сыңарларының орнын ауыстыруға немесе басқа сөзбен алмастыруға келмейді: Мысалы: тайға таңба басқандай дегенді жылқыға таңба басқандай деп бір сөзін алмастырып айтуға болмайды. Онда ол фразеологизм болудан қалады. Тұрақты тіркестер даяр қалпында жұмсалады, сөйлемнің құрамына бір бүтін тұлға ретінде енеді.

Тұрақты тіркестердің синонимдік баламалары болады, яғни оларды мағынасы жағынан жақын сөздермен түсіндіруге келеді. Мысалы: қыздың жиған жүгіндей деген тұрақты тіркестің баламасы (синонимі)- әсем, көрікті, көркем, ал ит терісін басына қаптады деген ұрысты, балағаттады, сөкті дегендердің орнын басады. Кей бір тұрақты тіркестердің бір –бірімен өзара синоним болып келетіндері де бар: азар да безер болды, ат тонын ала қашты; көз ілмеді, көрер таңды көзімен атырды, түн ұйқысын төрт бөлді және т.б.

Тұрақты тіркестер мән мағынасы жағынан бір –біріне қарама–қарсы (антоним) болып та келеді. Мысалы: ит терісін басына қаптады –басынан сипады, ат ізін салмады –ат ізін құрғатпады, бетінен оты шықты –беті бүлк етпеді,айы оңынан туды –жолы болмады және т.б.

Тұрақты тіркестер де –ойды көркемдеп, әсерлі жеткізудің құралы.

1. 
   Тұрақты тіркестердің деген не?
   
2. 
   Тұрақты тіркестің мағынасын түсіндір.