Сабақтың тақырыбы «Құбыладан туған құйрықты жұлдыз» немесе С.Қондыбайдың «Алаш»,

М.Әбдіхалықов атындағы орта мектебі

Тұрғанбаева Гүлшарипа тарих пәні мұғалімі

Сабақтың тақырыбы «Құбыладан туған құйрықты жұлдыз» немесе

С.Қондыбайдың «Алаш», «Алаша хан» атауын

зерттеуі

2.Оқушылардың ғылымға деген қызығушылығын оятып, ой-танымдарын кеңейту.

3.С.Қондыбай туралы түсінік қалыптастырып, туған түбегіміздің тұлғалары өмірін, шығармашылығын үлгі ету.

Сабақтың көрнекілігі : интерактивтік тақта ,сурет. Портрет, музейден көріністер, кітаптары ,слайд

Сабақтың әдісі Сұрақ-жауап, баяндау,

Сабақтың түрі: дәріс сабақ

Сабақтың жүрісі:

1 бөлім Таным

ІІ бөлім Тарих Алаш», «Алаша хан» атауының шығу тегін мифология арқылы жаңаша пайымдаулары

ІІІ бөлім Тағылым немесе Құбыладан туған құйрықты жұлдыз

IV бөлім Қорытындылау

V бөлім Бағалау. Үйге тапсырма

Ұйымдастыру: Оқушылармен танысу Сабақ мақсатымен таныстыру

Сабаққа кіріспе Таным

1.Серікбол Қондыбай кім?

С.Қондыбай- Маңғыстаудай маңғаз дала перзенті, жерлесіміз, Серікбол Қондыбай саналы ғұмырын қазақтың тарихын, мәдениетін, салт-санасын жаңғыртуға арнап, түбегейлі зерттеуде зор еңбек еткен қазақтың өлкетанушы, географ, публицист, этнограф-ғалымы, қазақ мифология саласына сүбелі үлес қосқан ғалым.

Серікбол Құрық кентінде 1968 жылы наурыз айының 14 күні дүниеге келген, анасы Тәрбиенің туған елінің ауыз әдебиетін жанына азық еткен ана әлдиі мен апаларының ән жырымен сусындап өскен жас бала ерекше зерек болды Ол сабақты үздік оқып, көзге түскен, 1972 жылы Бүкілодақтық Артек пионер лагерінде демалған. Сабақты жақсы оқыған ол, 1986 жылы Алматы қаласындағы Қазақ ұлттық университетіне оқуға түсіп, 1991 жылы бітіреді.

1991 – 1997 жылдар аралығында Маңғыстау, Үстірт мұражай-қорығында, облыстық экология және биоресурстар басқармасында қызметкер, орта мектепте мұғалім болып қызмет ете жүріп,, өлкетану, туризм, ландшафт эстетикасы мәселелері саласында зерттеу жұмыстарын жүргізді. Қапияда қайғылы жағдайға тап болған Серікбол 27 жасында апатқа ұшырап, қозғалыссыз қалды. «Бүгін кешке аман жетіп,ертеңгі таңды қарсы алары күмәнді тоғыз жыл, тоғыз ай, тоғыз күн өмір сүрген», Серікбол туған елінің ғылым саласына мол мұрасын қалдырып, құйрықты жұлдыздай жарық етіп, бар болғаны 37 жасында өмірден озды.

Серікбол өлкетанушы

географ

этнограф-ғалымы

қазақ мифологиясының негізін қалаушы

Өмір жолы Маңғыстау облысы Құрық кентінде

1968 жылы наурыз айының 14 күні дүниеге келген

Анасы-Тәрбие мен апа-ағаларының ән жырымен сусындап өскен

сабақты үздік оқып, көзге түскен

Алматыдағы Қазақ ұлттық университетіне оқуға түсті

1991 жылы бітіріп шықты

1991 – 1997 жылдар аралығында Маңғыстау, Үстірт

мұражай-қорығында, облыстық экология және

биоресурстар басқармасында қызметкер, орта

мектепте мұғалім болып қызмет етті

27 жасында апатқа ұшырап, жүре алмай қалды

37 жасында 2005 жылы дүниеден озды

Ғалымның «Маңғыстау географиясы», «Қазақ мифологиясына кіріспе»

ІІ бөлім Тарих С.Қондыбайдың «Алаш», «Алаша хан» атауын

Зерттеуі

Серікбол ашқан көптеген жаңалықтардың бірі - қазақ халқының аңыздық атасы Алаша ханға қатысты.

7-сыныпта Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихында §32 « Қазақ халқының қалыптасуының соңғы кезеңі» деген тақырыпта: «Алаш» сөзі шамамен ІХ-Х ғасырларда алғаш айтылады.Аңызда Қотан байдың үш ұлы Алашаны хан көтеріп,Үйсіні-Ұлы жүз, Болаты-Орта жүз, Алшыны-Кіші болып еншілерін алып, бөлінген.Бұларға барып қосылған қазақ қауымы «Алаш мыңы» деп аталады. Содан ел аузында «Атамыз-Алаш, атымыз-қазақ, үш жүздің ұрпағымыз деген сөз қалады, тайпалар бірлігін «Алты Алаш» деп атаған.»

Алаш туралы кең таралған аңыздарға ден қойсақ, Алаша (Алаш) хан - халық аңызы бойынша «Алты алашты» құрған тайпалардың түп атасы. Қазақ шежіресінде Алаша ханның шыққан тегі қарапайым кісі болған делінеді. Оның есімі қазақтың шығу тегін баяндайтын ең көне аңыздарда кездеседі. Сондықтан кейбір ежелгі деректерде «Алаш» этнонимінің шығуы осы Алаша хан атымен байланыстырады. Оның есімі 9 ғасырдың туындысы «Қорқыт» дастанында айтылады.

Алаша ханға байланысты әңгімемізді Мәшһүр Жүсіп шежіресінде кездесетін Алаша хан туралы аңыздан бастайық. «Қырық ханның бірі болған Қызыл Арыстан деген Бұхарада тұрыпты. Осы күнгі бір өзінде он бес азаншы азан айтатұғын мұнараны сол Қызыл Арыстан жасатқан екен деседі. Бәйбішесінен бала болмаған. «Қызыл аяқ» деген елді шауып, сол елден қолға түскен бір қызға үйленеді, одан болған бір бала сауысқанның аласындай туады. Бәйбіше өзінен тумай, тоқалдан туғандықтан, іші тарлық қылып, күндеп, бұл баланы балам деп сақтама, көзін жоғалт, қарашығын батыр. Мынау өскенде жұртыңды ала қылып ұстайды, еліңді ала тайдай бүлдіреді» – деген соң, хан қырық жігітке бұйрық беріпті:
-Мына баланы, тапқан шешесін, Сырдариядан әрі өткізіп қоя беріңдер. Өлсе өлсін, өлмесе өз бетімен қаңғып күн көрсін, - деп жер аударады. Бұл жұртты мына қатын мен бала да көрмесін, сендер де көрмеңдер, - депті. Бұлар Сыр суынан өтіп, Алатау мен Қаратаудың алқабына келіп жан сақтап күн көріпті»

Шоқан Уәлиханов Ұлытау-Жезқазған өңіріне сапар шегіп, Алаша хан күмбезі, Жұбан ана кесенесі, Аяққамыр күмбезі секілді сәулет ескерткіштеріне алғаш зерттеулер жүргізіп, сипаттама берген. Ғұлама ғалымның пікірінше, Түркістанның бір ханы (Қызыл Арслан) баласы ала болып туғандықтан, оны ұнатпай «Алаша» деген ат беріп, Сыр бойынан Арқаға жібереді. Аз уақыттың ішінде оның қасына жігіттер жиналып, елде беделі асады. Алаша білімпаз, кемеңгер кісі болғандықтан, оны қадірлеп, хан көтереді.деп жазған

Серікбол Қондыбай болса Алаша ханның, біздің ұлтымыздың аты алапес аурумен байланысты дегенге келіспейді Алаша ханның бастапқы бейнесі күнтектілікпен байланысты екенін, ол - бұл дүниеге үйлесімдік пен тәртіп орнататын күнтекті қаһарман (солярный герой), қоғам құратын санаткер (культурный герой) екенін ғылыми түрде бұлжымастай етіп дәлелдеді. Оның алашұбарлығы, кейбір басқа фольклорлық кейпкерлердің түктілігі сияқты - сол күннен тараған қаһарманның белгісі.Ежелгі түркілерде дүниені жаратқан «Ал» деген ұғым болған.Серікбол эпостар мен аңыздардағы «АЛ» түбірлі есімдердегі адамдардың, олар мінген аттарының атаулары осы нанымның түбі екенін көрсетеді. Оның алашұбарлығы, кейбір басқа фольклорлық кейпкерлердің түктілігі сияқты - сол күннен тараған қаһарманның белгісі.аттарының атаулары осы нанымның түпкі жұрнағы екенін дәлелдеп береді. Мысалы:

Алаш-Алаш болғалы, Алаша атқа мінгелі Ала шұбар ту байлап, Алашқа ұран бергелі деген аңыз өлеңде Алаштың ала туы-алан тайпаларының айдаһар пішінді ала туы-әскери белгісі. Ерлікті, ерекше қаһармандықты бейнелейді.

Сондықтан кейінгі фольклорда яғни ауыз әдебиетінде алғашқы  сипаты ұмытылып, қарабайырланып алапеспен түсіндіріле бастаған деген сөздің шындыққа көбірек үйлесетіндігін байқаймыз

Ал, Орта ғасыр мұраларындағы Алаша хан 14 ғасырдың екіші жартысы мен 15 ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген әрі батыр, әрі би, әрі ұлыс билеушісі. Ол ел жадында жауынгер тайпалар көшпелі түркілерді біріктіріп, тұңғыш алаш (қазақ) мемлекетін құрған ұлы қайраткер ретінде қастерленеді.

Тарихшы Рашид әд-Дин мен Әбілғазы Алаша ханның өмір сүрген жері - Дешті Қыпшақтың орталық бөлігі деп көрсетеді. Бұл тарихи деректер ел аузындағы Алаша хан ордасы Ұлытау төңірегінде болған деген тұжырыммен ұштасады. Хан Ордасы Ұлытау төңірегінде болған. Ұлытаудан ағатын Жаңғабыл өзенінің бойында үлкен сарай орны әлі бар.Жергілікті халық оны Алаша хан ордасы деп атайды.Алаша ханның енді бір сарайы сол маңдағы Қаракеңгір өзенінің бойында.Шежір деректерінде Алаша хан Моңғол дәуірінен бұрын шыққанын көрсетеді

Топпен жұмыс

1-топқа тапсырма

Алаш немесе Алаша сөзі нені білдіреді? Бұл сөз қай ғасырда жазылған қандай дастанда кездеседі?

2-топ

Мәшһүр Жүсіп шежіресіндегі Алаша хан туралы миф-аңызын баянда

3-топ

Шоқан зерттеулеріндегі Алаша немесе Алаша хан аңызы
4-топ

Серікбол Қондыбайдың Алаша немесе Ал ұғымытуралы пайымдауы
5-топ

Орта ғасырдағы 14-15 ғасырда өмір сүрген Алаша хан жайлы деректер
ІІІ бөлім Тағылым немесе Құбыладан туған құйрықты жұлдыз

Серікбол еңбектерінің жан-жақтылығы: Серікбол туған өлкесін тануға ұмтылыс үстінде, білімнің сан-алуан күрделі салалары: тарих, фольклор, мифогеография, лингвистика, археология, этногенетика, этнография, мифология тоғыстарындағы ортақ мәдени – танымдық мәселелерге әлем ғылымдарының екінші ұстазы- «муаллим ассани» Әл Фараби үлгісімен кешенді зерттеуші, тың талдаулар жасаушы деңгейіне жетті.

Ғалымның еңбектерінің сан салалығы еріксіз таңдантады

ГЕОГРАФИЯ ТАРИХ ФОЛЬКЛОР

ЛИНГВИСТИКА АРХЕОЛОГИЯ

ЭТНОПЕДОГОГИКА ЭТНОГРАФИЯ МИФОЛОГИЯ

Мифология деген сөзге түсінік беріп қарасақ «Қазақ мифологиясы дегеніміз –қазіргі қазақ халқын қалыптастырған тайпалардың өткен өмірі, дүниетанымы,ұғымы түсінігі мен мағынасының жиынтығы» деп түсінікті, қарапайым сөзбен түсіндіреді профессор Ниетжан Берікұлы. Ал Серікбол: «мифолгия-киелі кеңістікті қайтадан танып, білуге жол ашып беретін кілттердің ішіндегі ең негізгісі деп баға берді»

Сабақты бекіту:

Осынша еңбек жазған, аз ғана өмірін ерекше зерттеу жұмысын жүргізген қарапайым жанның жарқ еткен жаңа жұмыстары туралы ең алдымен Сайын Назарбек сияқты көпті көрген тұлғалар ерекше қомқорлығына алып, апасы Балсұлу мен замандас ағалары Мұрат Ақмырзаев, Т.Мыңжас,Ж Дүйсенбаева, Ә.Спан Б. Ақбердиева, М.Әуезов,

Тағы басқа ғалымдар зерттеп зерделеуде ғалым еңбектері жоғарғы оқу орындарында, әр салада құнды дүниелер ретінде пайдаланып келеді.

Сонымен бірге студенттер, оқушылар осы Серікбол салған соны соқпақпен ғылыми ізденістер жүргізуде

Сендердің алдарыңда ғалымның бірнеше кітаптары мен баға жетпес байлық саналатын шығармалары тұр, танысуларыңызға болады

Үйге тапсырма С.Қондыбай Жауынгерлік рух кітабынан «Алаштың ала туы» деген шығармамен танысып, тағы дәйек тауып қосу

Маңғыстау облыстық «Серікболтану»