Сабақтың тақырыбы: Дыбыс және әріпті қайталаймыз

Ай, кезек, өнер

• 
  Енді осы сөздерге жалғау жалғап айтайық. Сөздердің мағынасы өзгереді ме? Жалғаудың қызметі қандай еді? Еске түсірейік (мысалы, Айға, кезекке, өнерді).
  
• 
  Сонымен, сөздерге жұрнақ жалғанса, сөздер қалай өзгереді?
  

• 
  Түбір сөзге жұрнақ жалғану арқылы жасалған сөз туынды сөз деп аталады. Яғни жұрнақ арқылы жасалған айлық, кезекші, өнерпаз сөздерін туынды сөз деп атаймыз. Туынды сөздерге мысалдар келтірейік.
  

1-тапсырма. Сөздерді оқы. Түбір сөз бен туынды сөздерді бөлек жаз.

2-тапсырма. Жұмбақты көшіріп жаз. Жуан буынды сөздің астын бір, жіңішке буынды сөздің астын екі сызықпен сыз.
6. Сабақты қорытындылау

Тақтаға бірнеше түбір сөзді жазып, сол сөздерден туынды сөздер жасауға тапсырма беріледі.

Сыныпта жағымды психологиялық көңіл күй орнату.

Венн диаграмасы арқылы бұрынғы алған білімін еске түсіре отырып, түбір сөз бен туынды сөзді салыстырады.

Әр топқа бір түбір сөз беріледі.Олар ол сөзден бірнеше түбірлес сөз жасауы керек (бас,еңбек,бала,су,оқу,т.б).

Ең көп туынды сөз жазған топ жеңіске жетеді.

Түбір+жұрнақ+жалғау. Осы сызба бойынша екі топтағы оқушылар мысал құрастырады.

Осы тақырыпқа берілген ең соңғы сабақтағы жаттығу жұмыстары орындалады.

1-жаттығу сөздердің түбірі мен жұрнағын ажыратуға арналған. Бұл жаттығу арқылы оқушылар жұрнақтың жаңа сөз жасайтынын түсінеді.

2-жаттығуда сурет бойынша мәтін құрастыру білігін жетілдіру көзделеді. Мәтін құрастыру кезінде туынды сөздерді көбірек қолдану тапсырылады.

3-жаттығу туынды сөздер туралы алған білімін тиянақтай түседі. Өлеңді мәнерлеп оқу. Туынды сөздерді теріп жазу.

5-жаттығу күрделірек тапсырмалардың қатарына жатады. Түбір, жұрнақ, жалғаудың белгілері бойынша берілген сызбаларға сәйкес сөздер тауып жазады. Сынып оқушыларының деңгейіне қарай бір сызбаға бірнеше сөз жазуға болады.

Мынадай кестелерді толтыруды ұсынуға болады:

3-тапсырма. Көп нүктенің орнына тиісті қосымшаны қойып, өлеңді көшіріп жаз. Қосымшаны қалай таңдағаныңды түсіндір.

Тақтаға бірнеше түбір сөзді жазып, сол сөздерден туынды сөздер жасауға тапсырма беріледі.

Сыныпта жағымды психологиялық көңіл күй орнату.

Түбір дегеніміз не? Қосымша дегеніміз не? Жұрнақ дегеніміз не? Жалғау дегеніміз не?

Венн диаграмасы арқылы бұрынғы алған білімін еске түсіре отырып, түбір сөз бен туынды сөзді салыстырады.

Әр топқа бір түбір сөз беріледі.Олар ол сөзден бірнеше түбірлес сөз жасауы керек (бас,еңбек,бала,су,оқу,т.б).

Ең көп туынды сөз жазған топ жеңіске жетеді.

Түбір+жұрнақ+жалғау. Осы сызба бойынша екі топтағы оқушылар мысал құрастырады.

Осы тақырыпқа берілген ең соңғы сабақтағы жаттығу жұмыстары орындалады.

1-жаттығу. Сөздерге тиісті жұрнақтарды жалғап, туындысөзжасау (-ім, -м, -пе, -шік).

Көкте..., көл..., өн..., кес... .

Жаңа сөздерді қатыстырып сөйлемдер құрастыру.

Мынадай кестелерді толтыруды ұсынуға болады:

Берілген жұрнақтарды қосып, жаңа сөздер жазу.

Тақтаға бірнеше түбір сөзді жазып, сол сөздерден туынды сөздер жасауға тапсырма беріледі.

Оқушылардың түбір мен қосымша туралы алдыңғы сабақта меңгерген білімі пысықталады.

Сұрақтар:

1. 
   Туынды сөздер қалай жасалады?
   
2. 
   Түбірлес сөздер деп қандай сөздерді айтамыз?
   
3. 
   Түбір сөзге жалғанатын қосымшалар нешеге бөлінеді?
   

Түбір сөзге қосымша жалғанғанда көбінесе сөздің түбірі өзгермейтінін түсіндіру. Түбір сөздің соңғы буыны жуан болса, жалғанатын қосымша да жуан болатынын; соңғы буыны жіңішке болса, жалғанатын қосымша да жіңішке болатынын түсіндіру.

1-жаттығу орындалады. Жуан буынды сөздерді бір бөлек, жіңішке буынды сөздерді бір бөлек көшіріп жазу. Сөздердің түбірі мен қосымшасын табу.

2-жаттығу. Сөйлемдерді көшіріп жазу. Қарамен жазылған сөздердің қосымшасы қандай буынды екенін айтқызу.

3-жаттығу. Мәтінді түсініп оқу. Мәтіннен жуан, жіңішке буынды сөздерді топтап теріп жазу.

4-жаттығу.Көп нүктенің орнына тиісті қосымшаларды қойып жазу.

Жалғаудың сөз бен сөзді байланыстырып және жалғанған сөзге үстеме мағына беріп тұратыны оқушылардың естеріне түсіріледі, пысықталады.

Түбір сөздің соңғы буыны жуан болса, жалғанатын қосымша қандай болады?

Түбір сөздің соңғы буыны жіңішке болса, жалғанатын қосымша қандай болады?

Осындай жұмыстар арқылы оқушылар қосымшалардың жазылу емлесін саналы меңгереді, яғни түбірге қосымшаларды дұрыс жалғап оқу, қатесіз жазуға бейімделеді.

5-жаттығу. Өлеңді мәнерлеп оқу. Жуан буынды сөздерді теріп жазып, түбірі мен қосымшасын белгілеу.

Оқушылардың түбір мен қосымша туралы алдыңғы сабақта меңгерген білімі пысықталады.

Түбір сөздің соңғы буыны жуан болса, жалғанатын қосымша қандай болады?

Түбір сөздің соңғы буыны жіңішке болса, жалғанатын қосымша қандай болады?

Оларға мысалдар келтір.

5-жаттығу. Өлеңді мәнерлеп оқу. Жуан буынды сөздерді теріп жазып, түбірі мен қосымшасын белгілеу.

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру

1. 
   Терме диктант жаздыру. Оқушылар берілген сөздердің ішінен к, қ, п дыбыстарына аяқталған сөздерді теріп жазады.
   

Оқушылар мысал келтіре отырып, өзгерісті байқап, оның себебін анықтайды. Оқушыларға сұрақ қоя отырып, қосымшаның жазылу емлесін түсіндіреді.

Аталған жаттығуларда қосымша дауысты дыбыстан басталса, түбірдің соңындағы к, қ, п дыбыстары қ, ғ, п дыбыстарына аяқталатын сөздерге тиісті жалғауларды жалғап, сөйлемдерді оқиды.

1. 
   Жанардың мектеп А.Құнанбайұлы даңғылында орналасқан.
   
2. 
   Менің қолымдағы Ескендірдің кітап.
   
3. 
   Анам кішкентай сіңілімнің жаялық жуды.
   

Түбір сөзге жалғанатын қосымша дауысты дыбыстан басталса, түбірдің соңындағы дыбыстар қандай өзгеріске ұшырайды?

V.Үйге тапсырма беру

5-жаттығу. Мақалдарды көшіріп жазу. Түбіріндегі дыбысы өзгерген сөздердің астын сыз.

Оқушылардың түбір мен қосымша туралы алдыңғы сабақта меңгерген білімі пысықталады.

1. «Қызықты грамматикадан» 20-бет. 4-тапсырма. Сөздердің түбірімен қосымшаларын тепловоз және вагондарға жіктеп бейнелеу. Вагондарға ат қою. Вагон қосылған сайын сөздерге сұрақ қою.

Мысалы: Бала + лар + ы + на (кім? кімдер? кімдерге?)

Білім + ді + лер + дің (не? қандай? кімдер? кімдердің?)
Қосымшалардың жазылу емлесін меңгерту мақсатында оқулықтағы жаттығуларды берілген тапсырмаларға сәйкес орындау.

1-жаттығу Мәтінді оқу. Қарамен жазылған сөздердің түбірі мен қосымшасын тауып, дыбыстардың өзгеру себебін дәлелдеу.
2-жаттығу. Сурет бойынша әңгіме құрастырып жазу. Құрастырған сөйлемдегі қосымша жалғанғанда өзгерген дыбыстары бар сөздерді табу.
4-жаттығу. Жұмбақты оқып, шешуін табу. Қосымша жалғанғанда дыбыстық өзгеріске ұшыраған түбір сөзді тауып жазу.

Қалпымда, құшағымды.
5-жаттығу. Сөйлемдерді оқу. Өзгерген дыбыстары бар түбір сөздерді бір бөлек, туынды сөздерді бір бөлек теріп жазу.

Жүрегін, тәртібі, әйнегін, етегінде. (түбір сөздер)

Батылдығына, биіктігі. (туынды сөздер)

Сұрақ:

Оқушылардың түбір мен қосымша туралы алдыңғы сабақта меңгерген білімі пысықталады.

Сұрақтар: Туынды сөздер қалай жасалады?

Түбірлес сөздер деп қандай сөздерді айтамыз?

Түбір сөзге жалғанатын қосымшалар нешеге бөлінеді?

Олар қалай аталады?

1) Cоңғы буынында ы, і дыбысы бар кейбір сөздерге дауысты дыбыстан басталатын қосымша жалғанғанда, ы, і дыбыстары түсіп қалатынын түсіндіру.

Мысалы: орын + ы = орны, халық + ы = халқы.

Оқушылар мысал келтіре отырып, өзгерісті байқап оның себебін анықтайды. Оқушыларға сұрақ қоя отырып, қосымшаның жазылу емлесін түсіндіреді.

2) Оқулықтағы жаттығуларды берілген тапсырмаларға сәйкес орындау.
1-жаттығу орындалады. Екі бағандағы сөздер салыстырылады, айырмашылығына көңіл бөлінеді.

бөрік – бөркі әріп – әрпі көрік – көркі ерін – ерні

Түбір сөзге жалғанатын қосымша дауысты дыбыстан басталса, түбірдің соңындағы дыбыстар қандай өзгеріске ұшырайды?

1) Оқушылардың түбір мен қосымша туралы алдыңғы сабақта меңгерген білімі пысықталады.

2) Өлеңді көшіріп жазу. Қосымша жалғанғанда түбірі өзгерген сөзді табу.
ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру

1) Түбір сөзге жалғанатын қосымша дауысты дыбыстан басталса, түбірдің соңындағы к, қ, п дыбыстарының өзгеретінін, соңғы буынында ы, і дыбысы бар кейбір сөздерге дауысты дыбыстан басталатын қосымша жалғанғанда, ы, і дыбыстары түсіп қалатынын қайталау

2) Оқулықтағы жаттығуларды берілген тапсырмаларға сәйкес орындау.
1-жаттығу орындалады. Өлеңді мәнерлеп оқу. Дәурен өлең жолдарын дұрыс жазды ма? Қалай қателесті?
2-жаттығу. Сөйлемдерді көшіріп жазу. Қарамен жазылған сөздердің түбірі мен қосымшасын тауып, белгілеу. Сөзде қай дыбыс өзгерген?
3-жаттығу. Берілген сөздерге -ы, -і жалғауларының тиістісін қосып жазу. Сөздің түбірінде қандай өзгеріс болды? Өзің қалаған төрт сөзбен сөйлем құрастыр.
4-жаттығу. Жаңбыр тамшысынан өшіп қалған әріптерді орнына қойып, мәтінді көшіріп жазу. Мәтін мазмұнын әңгімелеу.
Сұрақ:

Түбір сөзге жалғанатын қосымша дауысты дыбыстан басталса, түбірдің соңындағы дыбыстар қандай өзгеріске ұшырайды?

5-жаттығу. Мақалдарды көшіріп жазу. Қосымша жалғанғанда дыбыстық өзгеріске ұшыраған сөздерді тауып, астын сызу.

алған білімді еске түсіру, пысықтау.

2. Сөйлем ішінен сөз таптарын анықтай білуге үйрету , тілін, сөздік қорын дамыту.

3. Ұқыптылыққа, сауаттылыққа тәрбиелеу.

1) Оқушылардың түбір мен қосымша туралы меңгерген білімдері пысықталады.

2) 4-жаттығу. Жаңбыр тамшысынан өшіп қалған әріптерді орнына қойып, мәтінді көшіріп жазу. Мәтін мазмұнын әңгімелеу.

3. Жаңа сабақ:

1) Сөз таптарын ата. Зат есім деген не? Етістік деген ше? Сан есім нені білдіреді? Сын есім қандай сұрақтарға жауап береді?
2) Теру диктанты. Сөздер оқылады.1-бағанға зат есімдерді, 2-бағанға етістіктерді, 3-бағанға сын есімдерді, 4-бағанға сан есімдерді теріп жаз. Сұрақ қой.

Гүл, сегіз, ойнады, әдемі, кішкентай, айтады, доп, отыз, жауды, ыстық, жиырма, қалам, сызды, ауа, бесінші, мөлдір.

Зат есім Етістік Сын есім Сан есім

... ... ... ...

... ... ... ...

Бекіту. Сөздің қай сөз табына жататынын білу үшін, оған алдымен сұрақ қоямыз.

Кім? не? сұрақтарына заттың атын білдіретін сөздер жауап береді.

Не істеді? қайтті? не қылды? сұрақтарына заттың қимылын білдіретін сөздер жауап береді.

Қандай? қай? деген сұрақтарға заттың түрін, түсін, сынын, сапасын білдіретін сөздер жауап береді.

Қанша? неше? нешінші? деген сұрақтарға заттың санын, ретін білдіретін сөздер жауап береді.
3) Оқулықтағы жаттығуларды орындау.

1 – жаттығу. Оқы. Көп нүктенің орнына қандай сөз қоюға болады? Әр сөйлемдегі жазылмаған сөздер қандай сұраққа жауап береді? Көп нүктенің орнына қойылған сөз қай сөз табына жатады?
2- жаттығу. Мәтінді оқы. Мәтінде өзіңе таныс қандай сөз таптары бар? Мәтін ішінде қай сөз табы көп кездеседі?

4-жаттығу. Суреттегі заттардың атын ата. Ол сөздерді сын есіммен тіркестіріп жаз.

Жасыл шырша, тәтті торт, үлкен өзен, шуақты күн, ақ лақ, ыстық үтік.

5 – жаттығу. Әр қатардағы сөздерді қалай атар едің? Артық сөзді тап. Оның неге артық екенін дәлелде.

Етістік	Сын есім	Зат есім	Сан есім
жүгірді сықылықтады айналды ойыншық ойнады	көрікті жақсы жақсылық тұнық қашық	аспан аспаз еңбекқор зейнеткер білім	екілік алпыс қос-қостан мың мыңбасы

4) Өздік жұмыс.

Әр қатардағы сөздердің ішінен артық сөзді тап. Ол сөз қай сөз табына жатады?

Сөздерді сөз таптарына қарай топтап жаз.

Заттың атын білдіретін сөздерді теріп жаз.

М. Хакімжанова

Мақалды көшіріп жаз. Қимылды білдіретін сөздерге сұрақ қой.
Ақыл көпке жеткізеді,

Өнер көкке жеткізеді.

Өлеңді оқы. Заттың сынын білдіретін сөздерді тауып , сөйлем құрастыр.

Б. Үсенбаев

Жұмбақты шеш. Заттың санын білдіретін сөздерді тап.

2. Білімін, каллиграфиясын дамыту.

3.Ұқыптылыққа тәрбиелеу.

Сабақ типі: білімді тексеру және бағалау сабағы

Әдісі: сұрақ-жауап, өзіндік жұмыс
Барысы:

I . Ұйымдастыру кезеңі

Сабаққа дайындық

Тақырыбын, мақсатын хабарлау

Бақылау диктанты. Ат қою

III. Білімді тексеру кезеңі

1. Диктант мәтінімен таныстру
Ат қою

Жаңа туған сәбиге ат қою – ерекше салтанатты ғұрыптың бірі. Ат қоюға қазақ халқы ерекше көңіл бөлген. Әрине, алдымен жақсы есімдер мен елге әйгілі адамдардың атын қойған. Сонымен бірге бала есімін жақсы, беделді кісілерге қойғызып, батасын алуды да ұмытпаған.

Халық баласына жақсы ат қоюға тырысқан. Ырым етіп бұрынғы батырлар мен ақындар, шешендердің де атын қояды. Бірақ қасиетті әулие-әмбиелер мен ұлы адамдар есімін қоюға тыйым салынған.

2. Мәтінді талдау

-Мәтін не туралы?

- Сендердің аттарыңды қалай қойған?

3. Диктантты жазу.

4. Грамматикалық тапсырмалар

1) Қарамен жазылған сөздерді сөз құрамына талдау.

1) Оқушылардың түбір мен қосымша туралы меңгерген білімдері пысықталады.

2) 4-жаттығу. Жаңбыр тамшысынан өшіп қалған әріптерді орнына қойып, мәтінді көшіріп жазу. Мәтін мазмұнын әңгімелеу.

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру

1) Қызығушылығын ояту

Сөз таптарының бірі – зат есімге арналған бірінші сабағында оқушыларға зат есім туралы бұрынғы оқығанын еске түсіре отырып, енді сол сөздердің сөйлемге қатысты басқа да формалары бар екенін айту. Біріншіден, оқушылар бұл тақырып бұрынғы оқығандарының жалғасы екенін біледі, екіншіден, келесіде өтетін тақырыптың мәні мен мақсатымен танысып, сабаққа ынталанады.

Оқушылар топтарға бөлінеді.

Зат есімдердің мағыналары кең, өте бай болып келетінін аңғарту үшін мынадай тапсырма беріледі:

Тақтаға әртүрлі ұғымды білдіретін зат есімдер жазылады. Мысалы, құрылысшы, сәби, кітап, үй, жаңбыр, найзағай, қой, торғай, қияр, жолжелкен, т.б.

Әр топ өзіне берілген тапсырма бойынша зат есімдерді топтастырады. Оқушылар тақтаға жазылған зат есімдерді қолдануына, сондай-ақ өздері де қосуына болады.

«Қазақ тіліндегі зат есемдердің маңызы» деген тақырыпта өз ойларын жазу.

1) Оқушылардың зат есім туралы меңгерген білімдері пысықталады.

2) 2-жаттығу. Мәтінді оқу. Зат есімдерді теріп жазу.

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру

1) Қызығушылығын ояту.«Тізбек» ойыны.

Келесі сөз алдыңғы зат атауын білдіретін сөздің соңғы дыбысынан басталуы керек.

Зат есімнің жекеше түрінің астын бір сызықпен, көпше түрінің астын екі сызықпен сызу. Зат есімнің көпше түрінің жалғауларын атау.( -дар, -дер, -тар, -тер, -лар, -лер)

Алдымен пайдалы қазбалар, содан кейін жеміс аттарын теріп жазу. Оларға сұрақ қою.

Сөздерді топқа бөліп жаз.

Келесі сөз алдыңғы зат атауын білдіретін сөздің соңғы дыбысынан басталуы керек.

Бұл сөздер неге бас әріппен жазылады? Тағы қандай сөздер бас әріппен жазылады? Бас әріппен жазылатын сөздер қалай аталады?

Қазақ тілі 3 «А»сынып

Зат есім туралы жалпы түсінігін тексеру, қайталау. «Топтай біл» ойынын ойнату. Ойын оқушылардың ой-өрісін кеңейтіп, заттарды топтай білуге, сондай-ақ олардың маңызын біліп, заттардың атын қатесіз жазуға дағдыландырады.

Ойынға қатысушы оқушылар үшін қандай заттарды топтай білу керектігін көрсететін кесте және оған қажетті заттардың аттары жазылған карточкалар жасалады.

1-қалта: Маған үй жануарлары қажет. Жауап карточкалары: жылқы, түйе, ит, тауық, т.б.

2-қалта: Маған жабайы аңдар қажет.

Жауап карточкалары: қасқыр, түлкі, аю, жолбарыс, қоян, т,б,

3-қалта: Маған үй жабдықтары қажет

4-қалта: Маған киімдер қажет.

5-қалта:Маған өсімдіктер қажет.

Ойын тәртібі: мұғалім әр ойын бойынша қандай заттарды топтау қажет екенін білдіретін карточкаларды тақтаға іледі.

Жауап карточкалары оқушыларға таратылып беріледі.

Содан кейін оқушылар оларды тиісті орындарға іледі. Карточкаларын бұрын және дұрыс орналастырған оқушы жеңеді.

Зат есімдердің тұлғалары жағынан негізгі және туынды зат есім болып келетінін түсіндіру.

Туынды зат есімдердің түбірі мен жұрнағын белгілеу.

Туынды зат есімнің қалай жасалатыны туралы қорытындыны мүмкіндігінше оқушылардың өздері айтқаны дұрыс. Негізгі түбірлердің қандай сөз табы болып тұрғанына назарын аудару керек.

4-жаттығуды орындау кезінде тиісті жұрнақтарды жалғау арқылы туынды зат есімдерді өздері жасап жазады. Жуан буынды сөздерге жуан, жіңішке буынды сөздерге жіңішке айтылатын жұрнақтар жалғанатынына назарын аудару керек.

V. Жаңа сабақты қорыту.

Қорытындылау кезінде негізгі және туынды зат есімдерге оқушылар өздері мысалдар келтіріп, соның негізінде ереже тағы пысықталады.

Бұл сабақта алдыңғы сабақтарда негізгі және туынды зат есімдер туралы алған білімі пысықталады. Оқулықта қайталауға арналған тапсырмалар берілген.

Зат есім тудыратын жұрнақтар көрсетілген кестені пайдалана отырып, оқушылардың туынды зат есім туралы алған білімі еске түсіріледі. Туынды зат есімдерге мысалдар келтіріледі.

IV. Жаңа тақырып бойынша істелетін жұмыс

Бұл сабақта көбінесе зат есім тудыратын жұрнақтармен таныстыру көзделеді.