Сабақтың тақырыбы: Дыбыс және әріпті қайталаймыз

гіш шы сын

1-тапсырма. Өлеңді көшіріп жаз. Негізгі, туынды зат есімдерді тап.

2-тапсырма. Ребусты шешсең, туынды зат есімдер жасалады. Олар қандай сөздер?

VI.Сабақты қорытындылау

• 
  Негізгі зат есімді туынды зат есімнен қалай ажыратамыз?
  
• 
  Туынды зат есімдерді қандай жұрнақтардың көмегімен жасауға болады? Мысалдар келтіріңіздер.
  
• 
  Туынды зат есімдерді жұрнақ жалғау арқылы тағы басқа қандай сөз таптарынан жасауға болады?
  

5-жаттығу. Жұмбақты көшіріп жаз. Шешуін тап. Қарамен жазылған сөздердің түбірін тап, оған жалғанған қосымшаның түрін анықта.

Бұл сабақта алдыңғы сабақтарда негізгі және туынды зат есімдер туралы алған білімі пысықталады. Оқулықта қайталауға арналған тапсырмалар берілген.

Зат есім тудыратын жұрнақтар көрсетілген кестені пайдалана отырып, оқушылардың туынды зат есім туралы алған білімі еске түсіріледі. Туынды зат есімдерге мысалдар келтіріледі.
IV. Жаңа тақырып бойынша істелетін жұмыс

1-жаттығуда туынды зат есімдерді тауып, сөз құрамына талдайды. Сөз құрамына талдау барысында қандай жұрнақ жалғау арқылы жасалғанын анықтайды. Қаратпа сөздерді тапқызу.
2-жаттығуда зат есім тудыратын жұрнақтар беріледі. Осы жұрнақтарды пайдаланып, жаңа сөздер жасайды. Бір жұрнақтан бірнеше сөз жасауға болатынына көзі жетеді

қырман дана

су бала

қой ... қала ...

3-тапсырма. Өлеңді мәнерлеп оқы. Өлең мазмұнын әңгімеле. Туынды зат есімдерді тауып, қалай жасалғанын айт.

• 
  Негізгі зат есімді туынды зат есімнен қалай ажыратамыз?
  
• 
  Туынды зат есімдерді қандай жұрнақтардың көмегімен жасауға болады? Мысалдар келтіріңіздер.
  
• 
  Туынды зат есімдерді жұрнақ жалғау арқылы тағы басқа қандай сөз таптарынан жасауға болады?
  

5-жаттығу. Өлеңді көшіріп жазып, туынды зат есімдердің астын сызу. Туынды зат есім болатын тағы қандай мамандық иелерін білесің?

Алдымен, меншік, ие және тәуелді деген сөздердің мағынасын қарапайым түрде түсіндіру. Оқытушы өзінің кітабын, қаламын көрсетіп, бұл заттардың иесі екенін, көрсеткен дәптері мен қаламы басқаға емес, өзіне ғана тәуелді, меншікті екенін көрсету арқылы түсіндіру. Мұнан соң менің, сенің, сіздің, оның деген сөздер заттың иесін білдіретінін және тәуелді заттар қаламым, қаламың, қаламыңыз, қаламы деген тұлғада айтылатынын аңғартып, бұл мысалдарды тақтада жазады. Тәуелдік мағынаны білдіретін қосымшалардың асты сызылады.

«Қайда менің өз жағым?» ойынын ойнат. Ойын үшін І жақ, ІІ жақ, ІІІ жақ деп жазылған және анам, анаң анаңыз, анамыз, т.б. үш жақта жекеше, көпше тәуелденген бірнеше сөз карточкалары жасалады.

Ойын тәртібі: Тақта алдына шақырылған үш оқушыға І жақ, ІІ жақ, ІІІ жақ деген карточкалар беріледі.

Оқушылар карточканы алдарына ұстап, бір-бірінен қашық тұрады. Сынып оқушыларына тәуелденген сөз карточкалары үлестіріледі.

Ойын басталысымен тәуелдік жалғауының бірінші жағы болып тұрған оқушы: «Қайда менің өз жағым?» дейді. Осы кезде І жақтың тәуелдеулі сөз карточкалары бар оқушылар І жақтың тәуелдеулі сөз карточкалары бар оқушылар І жақтың қатарына келіп тұруы керек. Осы тәртіппен ІІ, ІІІ жақтың карточкаларын ұстаған оқушылар өз жақтарының сөздерін шақырады.

5. Дидактикалық материалдармен жұмыс. Зат есім №3. 31-бет.

1-тапсырма. Өлеңді мәнерлеп оқы. Қарамен жазылған сөздердің түбірі мен қосымшасын тауып, қай жақта тұрғанын айт.

2-тапсырма. Жұмбақтарды көшіріп жаз. Тәуелдік жалғауы жалғанған сөздерді тауып, қай жақта тұрғанын белгіле.

6.Үйге тапсырма беру

4-жаттығу. Көп нүктенің орнына тәуелдік жалғауын жалғап, өлеңді көшіріп жазу. Тәуелдік жалғаулары қай жақта айтылып тұр?

1) Тәуелдік жалғаулары көрсетілген кестені пайдалана отырып, дауысты және дауыссыз дыбысқа аяқталған зат есімге жалғанатын тәуелдік жалғаулары туралы түсінік беру. Жекеше, көпше түрлерін қатар түсіндіру.

2) Зат есімнің тәуелдік жалғауларын табуға, зат есімдерді үш жақта; жекеше, көпше түрде тәуелдеп жазуға, түбір сөздерді тәуелденген сөздермен салыстыруға, тәуелдік жалғаулы сөздерді тиісті сөзбен тіркестіріп жазуға жаттығу жұмыстары жүргізіледі. Бұл жаттығуларды орындау барысында оқушылар осы тақырып бойынша білімін толықтырады.
1-жаттығу. Өлеңді оқы. Қарамен жазылған зат есімдерді сөз құрамына талда. Ол сөздердің біреуін үш жақта, жекеше, көпше түрде тәуелдеп жаз.
2- жаттығу. Мәтінді түсініп оқы. Тәуелдік жалғаулы сөздердің қай жақта айтылып тұрғанын анықтау.
3- жаттығу. Түбір сөздерді тәуелденген сөздермен салыстырып оқу. Түбір сөздер тәуелденгенде қандай өзгеріске ұшырады?
4- жаттығу. Сөйлемдерді оқы. Қарамен жазылған сөздерді теріп жаз. Олардың қасына сол сөздердің түбірін жаз. Сөздегі дыбыстардың өзгеру себебін түсіндіру.
4. Дидактикалық материалдармен жұмыс. Зат есім №3. 31, 32-бет.
3-тапсырма. Төмендегі сөздерді тәуелдеп жаз.

Менің інім. Менің дәптерім.

Сенің ... . Сенің ... .

Сіздің ... . Сіздің ... .

Оның ... . Оның ... .
4-тапсырма. Сөйлемдерді көшіріп жаз. Тәуелдік жалғауы жалғанған сөздерді тауып, астын сыз, қай жақта тұрғанын белгіле.
5.Сабақты қорытындылау

• 
  Зат есімнің тәуелдік жалғаулары қандай қызмет атқарады?
  
• 
  Тәуелдік жалғаулары неше жақта айтылады? Қандай түрлері болады?
  
• 
  Зат есімнің І жақ, жекеше түріндегі жалғауларын кім айтып береді?
  

Тәуелдеулі сөздерді тауып, қай жақта тұрғанын айт.

Тәуелдеулі сөздерді тауып, қай жақта тұрғанын айт.

1) Тәуелдік жалғаулары көрсетілген кестені пайдалана отырып, дауысты және дауыссыз дыбысқа аяқталған зат есімге жалғанатын тәуелдік жалғаулары туралы түсінік беру. Жекеше, көпше түрлерін қатар түсіндіру.

2) Зат есімнің тәуелдік жалғауларын табуға, зат есімдерді үш жақта; жекеше, көпше түрде тәуелдеп жазуға, түбір сөздерді тәуелденген сөздермен салыстыруға, тәуелдік жалғаулы сөздерді тиісті сөзбен тіркестіріп жазуға жаттығу жұмыстары жүргізіледі. Бұл жаттығуларды орындау барысында оқушылар осы тақырып бойынша білімін толықтырады.
1-жаттығу. Өлеңді оқы. Тәуелдеулі сөздерді тап. Олар қай жақта айтылып тұр? Өлеңнің үш жолын бірінші, үшінші жақта айтып көр.


2- жаттығу. Сөйлемдерді көшіріп жаз. Тәуелдік жалғауы жалғанған сөздерді тап. Олардың қай сөзбен байланысып тұрғанын айт.
4- жаттығу. Мәтінді түсініп оқы. «Сезікті секірер» деген мақалдың мағынасын түсіндіру. Мақалды мәтіннің мазмұнымен байланыстыру. Мәтіннен тәуелдік жалғауы жалғанған сөздерді тап, қай жақта тұрғанын айт.
4. Дидактикалық материалдармен жұмыс. Зат есім №3. 32-бет.
5-тапсырма. Көп нүктенің орнына тиісті қосымшаны қойып, өлеңді мәнерлеп оқы. Тәуелдік жалғаулы сөздерді тап

Бақытты боп жүргенім

Сенің арқа ...(-ың, -ң), Ұлы Отан.

Ел ...( -ым, -ім) – менің тірег... ( -ым, -ім),

Құшағ .. ( -ың, -ің)да гүл ашам .

С.Әлімқұлов
5.Сабақты қорытындылау

• 
  Зат есімнің тәуелдік жалғаулары қандай қызмет атқарады?
  
• 
  Тәуелдік жалғаулары неше жақта айтылады? Қандай түрлері болады?
  
• 
  Зат есімнің І жақ, жекеше түріндегі жалғауларын кім айтып береді?
  

1) Тәуелдік жалғаулары көрсетілген кестені пайдалана отырып, дауысты және дауыссыз дыбысқа аяқталған зат есімге жалғанатын тәуелдік жалғаулары туралы түсінік беру. Жекеше, көпше түрлерін қатар түсіндіру.

2) Зат есімнің тәуелдік жалғауларын табуға, зат есімдерді үш жақта; жекеше, көпше түрде тәуелдеп жазуға, түбір сөздерді тәуелденген сөздермен салыстыруға, тәуелдік жалғаулы сөздерді тиісті сөзбен тіркестіріп жазуға жаттығу жұмыстары жүргізіледі. Бұл жаттығуларды орындау барысында оқушылар осы тақырып бойынша білімін толықтырады.
1-жаттығу. Өлеңді оқып, көшіріп жазу. Тәуелдік жалғауы жалғанған сөздерді тауып, астын сыз, қай жақта тұрғанын белгіле. Көпше түрдегі тәуелдік жалғауы жалғанған сөздер жекеше түрде қалай тәуелденеді?
2- жаттығу. Көп нүктенің орнына тиісті тәуелдік жалғауларын жалғап, жұмбақты көшіріп жаз. Жұмбақтың шешуін тап. Сөздерде қандай өзгеріс болды?
3- жаттығу. Мақалды түсініп оқы. Тәуелдік жалғаулы сөздерді тауып, қай жақта айтылып тұрғанын анықтау. Тәуелдік жалғауының бірінші, екінші жағында айтылған екі-үш мақал тауып жазу.

Өз елің алтын бесігің.

Жер - ырыстың кіндігі,

Білім - ырыстың тізгіні.
4- жаттығу. Тәуелдік жалғаулы сөздерді тиісті сөзбен тіркестіріп жазу.

олардың қолғабым

біздің ауласы

менің мұғалімдерің

сендердің мектебіміз

4. Өздік жұмыс.

Төмендегі сөздерді тәуелдеп жаз. Қалам, кітап, сурет.

• 
  Зат есімнің тәуелдік жалғаулары қандай қызмет атқарады?
  
• 
  Тәуелдік жалғаулары неше жақта айтылады? Қандай түрлері болады?
  
• 
  Зат есімнің І жақ, жекеше түріндегі жалғауларын кім айтып береді?
  

1. 
   Алдымен етістік туралы өтілген материалдарды қайталау.
   

• 
  өлеңнен етістіктерді тауып, астын сызу;
  
• 
  етістіктерге сұрақ қою;
  
• 
  дәрігер мамандығы туралы қысқаша әңгімелесу;
  

Жаңа сабақ негізгі және туынды етестіктерді қатар ұсынып, салыстыра отырып, түсіндірген қолайлы.

оқы жарқыра

кел айтқыз

бар көбей

айт балтала

баста сұрады

түс шегеле

жүр

Салыстыру арқылы етестіктің құрамына, тұлғасына қарай негізгі және туынды түбір болып бөлінетіні аңғартылады. Етістіктің негізгі түбірлері –оқы, кел, бар, айт сөздерінің қимыл атаулары екендігі және тұлғалары жағынан әрі қарай бөлшектенбейтін негізгі форма екені түсіндіріледі. Жарқыра, айтқыз, балтала, шегеле деген сөздердің құрамына талдау жасалады.

Туынды сөз етестікке ғана емес, басқа сөз таптарының түбіріне де жұрнақ жалғану арқылы жасалатынын түсіндіру жеткізу керек. Ол үшін әртүрлі сөздерге жұрнақ жалғап, туынды етістіктер жасаймыз.

таза + ла = тазала сан + а = сана

жаз + ғыз = жалғыз жаңа + р =жаңар

тұз + да = тұзда көп + ей = көбей

Осы жерде п әрпінің б-ға өзгеру себебі пысықталады.

2.Оқулықтағы жаттығуларды орындату.

1-жаттығу бойынша орындалатын жұмыстар:

• 
  Төмендегідлей жаңа сөздер Жасалады:
  

• 
  Сөз құрамына талдау жасату.
  
• 
  2-жаттығуда берілген сөйлемдерді көшіріп жазып, етістіктердің қандай мағынада жұмсалып тұрғанын айту керек.
  

2. 3-жаттығу Әр қатардағы сөздерге тиісті жұрнақтарды жалғап, туындыЕтістіктер жасап жазады.

Әшекейле, тұзда, сапта. Бұл сөздердің түбірі затесім екені анықталады.

Әдеміле, әсемде қалыңдат деген етістіктер құрастырылып, Олардың түбірі сын есім екенін айтады, дәлелдейді.

4-жаттығу берілген тапсырмалары ьойынша орындалады.

Жаңа сабақты қорытындылау

Негізгі және туынды етістіктуралы ұғымды бекіте түсу үшін оқу-әдістемелік кешендегі «қызықты граматика», дидактикалық материалдар мен диктанттар жинағын тапсырмалар мұғалімнің қалуымен орындалады.

Сабақты қорытындылау кезінде негізгі түбір, туынды түбір туралы не меңгергені анықталады.Сөздерге жұрнақтар жалғаулар арқылы туында етістіктер жасайды.Туынды етістіктерді сөз құрамына талдайды. Осы сөздерді қатыстырып сөйлемдер құрастырады.

Үйге тапсырма

5-жаттығу.

Сұрақ-жауап арқылы оқушылардан алдыңғы сабақтарды жалпы етістік туралы алға білімі пысықталады.

Оқулықтағы жаттығулар орындатылады. Мұғалім оқушыларға тапсырмаларды орындату барысында негізгі және туынды етістіктерге мысал келтіреді. Туынды етістіктердің қай сөз табынан жасалғанын тапқызады.Оқушылар қойылған сұрақтарға жауап бере алмай қалса, мұғалім өзі толықтырады.

Сабақты қорытындылау

Бұл сабақты оқушылар алған білімін тианақтап, етістік жайында мынадай тұжырымдар жасайды:

• 
  Етістік – заттың қимылын, іс-әректін білдіретін сөз табы
  
• 
  Басқа сөз таптары сияқты дара және күрделі етістік боп бөлінеді
  
• 
  Негізгі және туынды етістік болып бөлінеді.
  

• 
  Сөйлем ішінен етістік табу.
  
• 
  Етістікке сұрақ қою
  
• 
  өзіндік белгілері мен түрлерін анықтау.
  

Үйге тапсырма мұғалімнің қалауы бойынша беріледі.

болып болінетінін түсіндіру: болымсыз етістіктердің – ма,-ме,-ба,-бе,па,-пе

жұрнақтарымен таныстыру.

Сабақтың барысы:

Өтілген материялдарды қайталау

Жаңа сабақ

1.Етістіктің болымды және болымсыз формасы болады.Мысалдар келтіре отырып,

тікелей іс әрекетің аңғарылады. Мысалы, мұғалім өтілетін жаңа сабақтың тақырыбын айтып, тақтаға жазар алдында:

- Балалар, сендер де жазыңдар, - деп ескертеді. Тақырып жазылып болған соң:

- Енді ештеңе жазбай, бері қараңдар, - деп, айтайын деп тұрған ойына оқушылардың көңілін аударады.

- Балалар, «тақырыпты дәптерлеріңе жазыңдар», - деп едім, - сендер не істедіңдер?

- Жаздық.

Қаламды алып, қолдарын қимылдатады.

- Ал «жазбаңдар» дегенде не істедіңдер?

- Жазбадық.

- Иә, қолдарың қимылдамады.

Осы сөздер тақтаға жазылады.

Біріншіде қимылдың бары, екінші сөзде қимылдың жоқтығы анықталады.

- Осы екі түрлі ұғымды білдіретін сөздердің құрамында айырмашылық бар ма?

- Бар, -ба қосымшасы.

Демек, -ба жұрнағы іс-қимылдың болымсыз формасын білдіреді.

Болымсыз етістіктер болымды етістіктерге –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтары жалғану арқылы жасалатыны айтылады. Мысалы, айт-айтпа, жаз-жазба, кет-кетпе, т.б.

2. 
   Оқулықтағы жаттығуларды орындату .
   

- Берілген етістіктерге –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтарын жалғап жазады.

- Сөздердің мағыналары қалай өзгергенін айтады.

- Бірнеше сөйлем құрастырып жазады.

2-жаттығу.

- Сөйлемдерді оқып, ішінен тыйым сөздерді көшіріп жазады. Тыйым сөздердің

маңызы тәрбиелік мәніне тоқталып кеткен жөн.

- Еістіктерді сөз құрамына талдайды.

- Етістіктерді қай сөз табымен байланысып тұрғанын сызба арқылы көрсетеді.

3-жаттығу.

4. Оқулықтағы 3-4-жаттығу орындатылады.

Жаңа сабақты қорытындылау.

Болымды және болымсыз етістік туралы ұғымын бекіте түсу үшін оқу-әдістемелік кешеніндегі «Қызықты грамматика», дидактикалық материалдар мен жинағынан тапсырмалар мұғалімнің қалауымен орындатылады. Сондай-ақ, жаңа сабақты оқушылардың қаншалықты меңгергенін анықтау үшін оқушылар болымды, болымсыз етістікке мысалдар келтіреді, қорытынды жасайды.

5-жаттығу.

Мұғалім тақтаға екі бағанаға сөздер жазады. Оқушылар оқып, олардың қай сөз табынан екенін және қандай сұраққа жауап беретінін айтады.

Келді келе жатыр

Жазады жазып отыр

Жазып тұр екен

Жазып отыр екен

Етістіктердің дара, күрделі болып бөлінетіні осы жұмысты орындау арқылы еске түсіріледі.

Мысалы: Келді – дара етістік, бір сөзден тұрады, бір сұраққа жауап береді.

Келіп отыр – күрделі етістік, екі сөзден тұрады, бір сұраққа жауап береді.

Басқа сөздер де осы ретпен талданады. Оқушылар мынадай қорытынды жасайды:

- Бір ғана сөзден тұратын етістікті – дара етістік деп атаймыз.

- Екі – үш сөзден құралған, бір сұраққа жауап беретін және күрделі бір ойды білдіретін етістік – күрделі етістік деп аталады.

- Күрделі етістіктің құрамындағы бірінші сөз – басты, негізгі болып келеді.

- Күрделі етістіктің құрамындағы сөздер бөлек-бөлек жазылады.

Оқулықтағы жаттығуларды орындату.

1-жаттығу.Берілген сөздердің ішінен дара етістіктерді бір бөлек ,күрделі етістіктерді

Бір бөлек көшіріп жазады.Күрделі етістіктерді қатыстырып бірнеше сөйлем құрандар.

2-жаттығу.Мәтіннің соңғы бөлімініндегі дара етістіктерді күрделі етістіктерге айнал-

дырып,сөйлемдерді көшіріп жазыңдар.

Үлгі:

-Рас,өрмегің ұзын,оған таласып тұрмаймын.Бірақ өрмегіңді текке алмайды екен.

3-жаттығу.І.Жансүгіровтың «Шәркей»әңгімесінің бірінші бөлігін көшіріп жазып,сөй-

лемдердегі дара және күрделі етістіктердің астын сыз.

5-жаттығу.Бағдаршаның бағытымен мынадай сөздер шығады:жайнады,қуанады,жуды,

Дара,күрделі етістіктер туралы түсінігін бекіте түсу үшін оқу-әдістемелік кешендегі

«Қызықты граматика»,дидактикалық материалдар мен диктанттар жинағынан тапсырма-

лар орындатылады.

Оқушылар топқа бөлініп отырады.Әр топтың ортасына бір зат қойылады.Сол затқа жан-

жақты сипаттама беру тапсырылады.Алдымен топ мүшелері өздері жеке жазып,сосын ортақ бір тізім жасайды.

Осы тізім төмендегідей үлгіде топтастырылады:

Осылай талдау арқылы сын есім туралы алған білімін,қойылатын сұрақтарды еске түсіреді,мысал келтіреді. «Сын»деген сөздің мағынасын қалай түсінетіндері анықталады.

Сын есімдердің көркем шығармаларды,поэзияны,әдеби тілді жандандырудағы маңызы

туралы ойларын сұрау.

Оқулықтағы 1-2-жаттығудағы сын есімдерді тауып, оларға сұрақ қояды.

3-4-жаттығуда да осындай тапсырмалар орындалады.

Жаттығуларды орындап болғаннан кейін, білімін қорытындылау мақсатында «Кубизм»

стратегиясы қолданылады.

Сын есімдердің кез келген затпен тіркесе бермейтініне мысалдар келтіріледі.Мысалы,

Тұщы су. Ал тұщы көше деуге болмайды.

Әр бетіне тапсырмалар жазылған текшені топтың ортасына тастағанда, қай бетіндегі

тапсырма түссе,топ мүшелері сол тапсырманы орындайды.

1-тапсырма. Сын есім дегеніміз не?

2-тапсырма. Сын есім қандай сұрақтарға жауап береді?

Мысалдар келтір.

3-тапсырма. Сын есім заттың қандай белгілерін көрсетеді?

4-тапсырма. Сын есім қандай сөз табымен байланысты айтылады?

5-тапсырма. Сын есімді кез келген затпен байланыстыруға бола ма?Мысалдар келтір.

Ой толғаныс.

«Бес жолды өлең»жазу.

Зат есім (1)Кірпі .

Сын есім (2)Тікенді, баяу.

Етістік (3)Жүгіреді,қоректенеді,домаланады.

Сезімді білдіретін(4)Неткен түрпідей тікенек жануар.

Синоним. Тікенек

Әр топқа арналып түрлі зат есім таңдалып алынады.

Үйге 5-жаттығу беріледі.
Пәні. Қазақтілі.-7наурыз.

Сабақтың тақырыбы: Негізгі және туынды сын есім
Сабақтың мақсаты: негізгі және туынды сын есім туралы түсінігін қалыптастыру; туынды сын есемдердің түбірі мен қосымшасын ажырата білуді; сөздерге жұрнақ жалғау арқылы туынды сын есім жасай білуді үйрету.

Сабақта қолданылатын әдістер: сұрақ-жауап, жаттығу, түсіндіру.
Сабақтың барысы:

Өтілген материалды қайталау

Үй тапсырмасы тексеріледі. Шығармаларын көркемдеу үшін қандай сын есімдер қолданғанын айтады. Сын есім туралы алған білімін жинақтайды.

Ж
дөңгелек жүзді
анар