Сабақтың тақырыбы: Диктант. «Аса білімді адам»

Оқушылардың қатысымын, тәртібін, дайындығын қадағалау

Жаңа сабақты меңгерту

Мәтінді мәнерлеп оқу

Түсініксіз сөздерге түсінік беру

Аса білімді адам

Қазақ әдебиеті тарихында ұлы Абайдың орны қандай болса, қазақ тіл білімі тарихында А.Байтұрсыновтың да орны сондай.

А.Байтұрсыновтың артында қалдырған бай мұрасына қарағанда, оны жоғары оқу орнын бітірген адам деп ойлауға болады. Шындығында, ол екі – ақ оқу орнында оқыған. Бірі – Торғайдағы екі кластық орыс-қазақ училищесі. Екіншісі – Орынбордағы мұғалімдер дайындайтын қазақ мектебі. Еңбек жолын ауыл мектебінде мұғалім болып бастайды. Ол қазақ балаларының өз тілінде сауат ашуына арнап тұңғыш әліппе жазады. Оны 1912 жылы Орынбор қаласында бастырып шығарады. Осыдан кейін қазақ тілін мектепке пән ретінде оқытуды қолға алып, оқулық жазуға кіріседі. 1915 жылы «Тіл құрал» деп аталатын оқулығы жарық көрді.

(97 сөз) Ө. Айтбаев

Сабақты қорыту

• 
  Мәтін бойынша сұрақ қою
  
• 
  Мәтіннен түсінгенін сұрау
  

Оқушылардың сабаққа қатысымын, дайындығын, тәртібін қадағалау.

Лексика дегеніміз не? Ережелер сұрау

40 – жаттығу жұмысын тексеру.

Жаңа сабақты меңгерту

Сөздің затты я құбылысты атап білдіретін мағынасы тура мағына деп аталады. Тура мағына әр заттың өзіне ғана тән жеке мағынасы болып табылады. Мысалы: жер деген заттарды атаса, биік, жылы, жақсы дегендер сапаны, ал бару, салу, оқу дегендер қимылды атайды.

Сөздер әрқашан тура мағынада айтыла бермейді. Сөздің тура мағынасы негізінде туып, өрбіген, жалпы көпшілікке түсінікті ауыспалы мағыналары да болады.

Тіл сөзінің бастапқы тура мағынасы – адамның баста орналасқан дене мүшесі.Ауыспалы мағынасы – ана тілі, орыс тілі дегендердегі мағынасы.

41 – жаттығу.

Бет адамның беті ( тура мағ)

кітаптың беті ( ауыспалы мағ)

құлақ, қабырға, дүние, кілт, ақ, өту, келу, терең сөздерінің де ауыспалы мағынасын жазып, тіркес жасаңдар

43 – жаттығу.

• 
  Мәтінді мәнерлеп оқу
  
• 
  Шешеннің сөзін өз сөздеріңмен айтыңдар
  
• 
  Мәтіндегі «сөз» қандай мағынаны білдіріп тұр?
  

1. Сөздің тура және ауыспалы мағынасы дегеніміз не? Мысал келтір

2. Ұқсастығын атап айтып бер?

3. Айырмашылығы бар ма?

42 – жаттығу.

Өлеңді көшіріп жазып, ауыспалы мағынада қолданылып тұрған сөздердің астын сызып, мағынасын ашу

Ережені жаттау

І. Оқушылардың сабаққа қатысымын, тәртібін қадағалау

ІІ. «Жазғы демалыс күндерінде» мәтін құрастыру, әңгіме жазу

ІІІ. Қайталау сұрақтары

Ана тілі сол тілде сөйлейтін халықпен бірге өмір сүреді және сол халықтың өкілдері үшін қарым – қатынас құралы ретінде қызмет етеді. Тілінен айырылған халық өзіне тән барлық қасиетін жоғалтып, халық болудан қалған.Тіл ана тілі атануы үшін, ол күнделікті өмірде ұдайы қолданыста болуға тиіс.

Тіл – адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі.Осы дүниедегі адамдар тілінен айырылып, сөйлеуден қалса, қандай қиындық күйге түсер еді?!Біздің заманымыз – жазу заманы: жазумен сөйлесу ауызбен сөйлесуден артық дәрежеге жеткен заман.Жазумен дүниенің бір шетіндегі адам екінші шетіндегі адаммен сөйлеседі.Сондықтан сөйлей білу қандай керек болса, жаза білудің керектігі одан да артық.Сөздің жүйесін, қисынын келтіріп жаза білуге, қай сөз қандай орында қалай өзгеріп, қалайша біріне – бірі қисындап, жалғасатын дағдысын білу керек.

Жаңа сабақты игерту:

1 - жаттығу. Оқып, тілдің қасиеті мен қадірін түсіндіруін талап ету.

3 - жаттығу. Рөлге бөліп оқыту.

4 - жаттығу. Тілдің қызметі туралы айтыңдар

Қосымша тапсырма: Мектеп, ұстаз, тәлім, көңілді, табиғат, шырайлы, жер сөздерін пайдалана отырып, сөйлем құрау.

Ауызша сөйлеу тілі мен жазба тілдің өзіндік ерекшеліктері бар ма?

Ана тілінің қызметі қандай?

Күнделікті өмірде қолданып жүрген сөздер қай тіл тобына жатады?

Жазба тілге не жатқызар едіңдер?

Диалог пен монологты қай тіл тобына жатқызар едіңдер?

Ұйымдастыру кезеңі.

І. Оқушылардың сабаққа қатысымын, тәртібін қадағалап, дайындығын тексеру

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру

Қазақ тілінде « әдеби » сөзі «әдеп» сөзінің негізінде жасалған. Ол «сөз әдебі» дегенді білдіреді.

Әдеби тіл – сөйлеу тілінен жоғары тұрған көркем тіл.Ол сол халықтың бәріне бірдей ортақ әрі бәріне бірдей түсінікті болып келеді.

Әдеби тіл екі түрлі формада өмір сүреді: ауызша тіл және жазбаша тіл

Ауызша тіл – сабақты түсіндіру, баяндау, оқушылардың сұраққа жауап беруі, театрдағы актерлардың сөзі мен теледидарда көрсетіліп жатқан актерлардың монологы (диалогы) жатады.

Жазбаша тілге: көркем әдебиет, журналдар мен газеттердегі мақалалар, кітапта берілген мәтіндер жатады.

5 - жаттығу. Оқып, тыныс белгілерін қою.

7 – жаттығу. Мәтінді оқып, оның әдеби тіл нормасына жататын, жатпайтынын анықтау.

Қосымша жаттығу: Тіл туралы мақал – мәтелдерді жазу.

Диалог құрып, оны оқу.

Жаңа сабақты бекіту

1.Әдеби тілдің анықтамасы?

2.Әдеби тіл неше формада келеді?

3.Жазба тіл дегеніміз не?

4.Ауызша тіл қай кезде туады?

5.Жазбаша тілге нені жатқыза алар едіңдер?

«Тіл құдіреті» тақырыбында шығарма жазу

Ұйымдастыру. Амандасып, оқушыларды түгендеу мен қатар дайындықтарын қадағалау.

1.Әдеби тіл баплық халыққа ортақ па?

2.Әдеби тілдің неше түрі бар?

3.Тіл қандай қызмет атқарады?

4.Жазбаша тілге не жатады?

5.Ауызша тілге мысал келтір?

Мәтін – байланысу, бірігу деген мағынаны білдіреді.Яғни мәтін бір тұтас ойды білдіреді.Ол сөйлегенде де, жазғанда да пайда болады.Мәтіннің тақырыбы болады, соған байланысты құралады.Сонымен қатар ол сөздерден, сөйлемдерден, жаңа жолдардан құралып, оқиға хабарланады.

16. 
    - жаттығу. Мәтінді оқып, әрбір сөйлемнің саны мен абзацтарын анықтау
    
17. 
    - жаттығу. Сөздер берілген, сол сөздерді пайдалана отырып, шағын мәтін құрыңдар
    

16. 
    – жаттығу. Мәтінді оқып, мазмұнын түсініп, мәтінге ат қойыңдар.
    

Әрбір екі оқушыға ортақ бір суреттен таратып, сол суретке шағын әңгіме құрғызу.Бір оқушы жазса, қасындағы парталасы оған ат қоюын, сөйлемдер санын сұрау.

1.Мәтін дегеніміз не?

2.Бір мәтінде бірнеше ой бола ма?

3.Бір ғана абзацтан тұратын мәтін бола ма?

4.Әңгімелесу, сөйлесуді мәтінге жатқыза аламызба?

5.Мәтін қандай жағдайда пайда болады?

Көркем әдебиеттен бір тарауын алып, оның неше абзацтан тұратынын, қанша сөйлем қатысқанын айқындап, әрбір абзацқа ат қою.

Амандасып, сабаққа қатысымын қадағалау.

30 – жаттығу. Мәтіннен толық және толық емес мағыналы сөздерді ажыратып жазыңдар

31 – жаттығу. «Ана тілі» өлеңін мәнерлеп оқыңдар

32 – жаттығу. Берілген сөздердің ішінен лексикалық мағынаға ие сөздерді теріп жазыңдар

33 – жаттығу. Берілген сөздерді қолдана отырып, лексикалық мағынаға ие сөздер тізбегін жазғызу.

Үлгі: саналы – сан, ас, ала, асыл, лас, ана, сана

37 – жаттығу. Мағынасы жоқ, яғни лексикалық мағынаға ие бола алмайтын сөздер қатарын тізіңдер

29 – жаттығу. Мағынасы бар және мағынасы жоқ сөздерді екі бағанға жазып келіңдер.