Сабақтың тақырыбы: Әбділдә Тәжібаев «Толағай» әдеби ертегісі Сабақтың мақсаты

Оқушының сабаққа қатысын, даярлығын тексеру.

Әдеби ертегі туралы түсінік.

Ертегі дегеніміз не? Ауыз әдебиетінде ертегінің неше түрі бар еді? 1. Қиял-ғажайып ертегі «Ер Төстік»

2. 
   Шыншыл ертегі «Қырық өтірік»
   
3. 
   Хайуанаттар туралы ертегі «Жеті лақ»
   
4. 
   Әдеби ертегі
   

Балалар, біз бұдан бұрын қандай көлемді тақырыптармен таныстық?

• 
  Осы тақырыптарды қаншалықты тереңірек меңгергенімізді тексеру үшін сөзжұмбақ шешіп көрелік.
  

Сөзжұмбақ шешу.

Т

О

Л

А

Ғ

А

Й

1. 
   Перінің қызының аты (Бекторы)
   
2. 
   Қойдың пірі қалай аталады? (Шопаната)
   
3. 
   Ер Төстіктің мінген тұлпары (Шалқұйрық)
   
4. 
   «Аяз би» ертегісінде уәзірлеріне бұйрық берген хан (Мадан)
   
5. 
   Жерұйықты іздеген кім? (Асанқайғы)
   
6. 
   Алланың елшісі, ең соңғы пайғамбар кім? (Мұхаммед)
   
7. 
   Сырым кімнен бата алды? (Малайсары)
   

Эпиграф «Әбділда Тәжібаев – қазақ поэзиясына әсерлі, сапалы көркем бір ағым кіргізген ақын» Мұхтар Әуезов.

Ә.Тәжібаевтың «Толағай» әдеби ертегісіне Толағай атты батыр бала туралы және оның атымен аталатын Толағай тауы туралы халық аңызы арқау болған. Толағай тауы- Шығыс Қазақстан облысы Көкпекті ауылынан солтүстікке қарай 12 шақырым жерде орналасқан жеке шоқы.. Қалбатауының бір бөлігі. Биіктігі шамамен 700 метрдей. «Толағай»тауынан бастау алған бұлақтар Шелек өзеніне қосылады.

Әбділда Тәжібаевтың өміріне шолу.

• 
  1909 жылы 4 ақпанда Қызылорда қаласында дүниеге келген.
  

- Ә.Тәжібаев – ақын, драматург, әдебиет зерттеуші, Қазақстанның халық жазушысы, филология ғылымдарының докторы, профессор.

- Республикалық «Жас алаш», «Қазақ әдебиеті» газеттерінде қызмет атқарған.

- «Толағай» әдеби ертегісін1978 жылы жазған.

Енді «Толағай» ертегісінің желісімен таныс болайық.

1-бөлім. Толағайдың дүниеге келуі

Осыдан 500 жыл бұрын, Ертіс жағасында Саржан мерген мен жұбайы Айсұлу өмір сүреді.
Анасы Айсұлу – ақ маралдай сұлу, ақылды, көрген адамдар қылығына тамсанады, айы, күні жетіп «ұл туады». Отыз күн тойлатады.
-1-ге толған Толағай сипатын оқы.
Балғын бөбек жетті бірге,
Ілінбесін көз бен тілге.
Кереметтен туған жандай:
Кере қарыс, ақша маңдай,
Күн нұрынан жаралғандай,
Көзі түскен таңғалғандай.
-3-4 жастағы Толағай сипатын оқы
Үштен төртке жетті жасы,
Туған айдай екі қасы,
Ақ тістері ақ меруерттей.
Қос жұлдыздай көз жанары,
Қос бетінің тамып қаны,
Жалындайды жанған өрттей.
-7 жастағы Толағай
Жеті жаста садақ тартты,
Атқан оғы тасты уатты,
Жай отынан кейін емес.
Темірден де өткізеді,
Түндік жерге жеткізеді.
Ел осыны етті кеңес.
2-бөлім. Толағайдың алғашқы ерлігі
Толағай мергендер мен әкесіне еріп аң аулауға барады. Атқан аңы құтылмайды. Қашқан құланның өзін дәлдеп атады. Толағай ұйықтап алайын дегенде әкесі Саржан ұйықта қозым деді. Сол уақытта әкесі жем іздеп жүрген жолбарысты көреді. Жолбарыспен айқасады.
-Жолбарыспен айқасын тауып оқы.
«Өлдім, балам, Толағайжан!»
Деген дауыс шықты жаман, 
Атып сонда тұрды бала.
Тырнақтарын арандатқан, 
Аждаһадай аузын ашқан,
Жолбарысты көрді бала.
Әкесінен әл кетіпті,
Қояр емес, жауы мықты,
Меңдеп барад, күші басым.
Тал шыбықтай майыстырып,
Теңбіл шұбар алған мініп,
Күйрететін қабырғасын.
3-бөлім. Толағайдың күйзелісі
ТОЛАҒАЙ:
- Ел басына ауыр күн туды. Маған еліме көмек беру керек.
- Қайтсем жауын жаудырамын,
Ел сусынын қандырамын
Адал ақыл айтар кімдер?
АНАСЫ:
-Балам, Толағайжан! Мына жерде жалғыз өзің не істеп жүрсің? Тыныштық па? 
ТОЛАҒАЙ:
-Уа, Анашым! Жаным күйзелді. Мынау бір тамшы жауын жаумай, елім күйзелуде. Не істесем болады?
АНАСЫ:
-Е, балам! Бұған сен не істей аласың? Бұл – Алланың әмірі.
ТОЛАҒАЙ:
-Білсең, апа, айтшы!
Көп жауатын қайда жауын?
ТОЛАҒАЙ:
-Толағайжан, менің білуімше,
Қарлы, шыңды тау жерінде,
Тарбағатай өңірінде
Тауда тандыр
Үзілмейді жылда жаңбыр,-дейді.
ТОЛАҒАЙ:
-Иә, Анашым! Мен онда сонда барамын. Сол жаңбырды еліме алып келемін.
Бұл жерде бір сәтке де кідірмеймін.

АНАСЫ:
-Толағайым, жалғызым! Көзімнің қарашығы, жұбанышым! 

Толағайға мінездеме беру. Топтастыру

Оқулықпен жұмыс. Жоғарыда топтастырылған Толағайдың мінездерінің сипатын мәтіннен тауып оқу.

Күшті.

Арқалады ауыр тауды,

Маңдайынан тер көл боп ақты,

Жеткенше дем алмайын деп,

Жарты жолда қалмайын деп,

Шаршаса да тоқтамапты.

Алып.

Қайыспайды қабырғасы.

Рақымшыл.

«Қайтсем жауын жаудырамын,

Ел сусынын қандырамын»

Мерген.

Құтылмайды қашқан құлан.

Жалғыз толғап тартуынан,

Жан құтқырмас болды қыран.

Батыр.

«Келе қал,- деп,-болсаң күшті»,

Таяқ құрлы көрмей тіпті,

Жолбарысты дөңгелетті.

Жанашыр.

Шөлдегендер суға қанды.

Ауыл қайта ажарланды,

Тарқады елдің бір құмары.

Мұғалім сөзі: Оқушылар, ортадағы мына отырғыш автор орындығы деп аталады. Бұнда Толағай бейнесіне еніп, оқырмандар қойған сұраққа Толағай болып жауап беруіміз керек. Қане, кім Толағай болғысы келеді.

(Бір оқушы ортадағы орындыққа отырады. )

1. Толағай секілді ер болу қолыңнан келе ме?

2. Алда-жалда жұрт қиналса сен не істер едің?

3. Толағайдың жанашырлық, елге деген сүйіспеншілік сезімдері өз бойыңнан табыла ма?

4. Отаның үшін қызмет етесің бе?

«Сезім сыры» кестені толтыру

«Алып болар»		деді Саржан
Толағайдың анасы		Айсұлу
Жеті жаста		деді үлкендер
Ұйқыдағы		Толағайды
«Ұйықта, қозым»		садақ тартты

I бөлім.

II бөлім.

Ел үшін құрбан болған Толағай.

ҮІ. Сабақтың қорытындысы:

Шығарманы талдап көрейік:

Ертегінің тақырыбы: Ерлік туралы.

Ертегінің идеясы: Отан үшін,ел үшін Толағайдай ерлер туса екен деген тілек,ниет.

Ертегінің композициялық құрылымы:

Басталуы: Саржан атты мергеннің ұлды болуы.

Дамуы: Толағайдың ер жетуі.

Шиеленісуі: Толағайдың халқын ойлап күйзелуі.

Шарықтау шегі: Толағайдың еліне тауды көтеріп әкеліп, жаңбыр жауғызуы.

Шешімі: Толағай-елі үшін құрбан болды.