Сабақтың тақырыбы: ХІХ ғасыр әдебиеті. Махамбет Өтемісұлы Сабақтың мақсаты: а Білімділігі

шығармаларының тақырыбын, мақсатын, тарихын аша отырып,

ақынды тағы да жаңа қырынан таныту, өлеңге талдау жасатуды

үйрету, өмірге, тарихқа жаңаша көзқарас қалыптастыру, ақын

өміріндегі ұлтжандылықты ұғындыру;

ә) Тәрбиелігі: Ұлтжандылыққа, батылдыққа, бірлікке, туған жерін, елін, сүюге,

қорғауға тәрбиелеу;

еркін айтуға, өз пікірлерін қорғап, ақын поэзиясын

насихаттап, әдеби тілмен сөйлеуге дағдыландыру;

Сабақтың түрі : Жаңа тақырыпты меңгерту сабағы

Сабақтың әдісі : Түсіндіру,мәнерлеп оқу, талдау.

Сабақтың көрнекілігі: Ақын портреті, топтастыру, семантикалық карта,

концептуалдық кесте.

а) Ұйымдастыру, оқушылар түгелдігін тексеру.

ә) Оқушылар зейінін сабаққа аудару.

І.Үйге берілген тапсырманы сұрау.

1)Сайф Сарай (1320-1396) Өміріне тоқталу.

Түркіше Гүлстан үзінділерін келтіру.

2) Өтілген сабақ бойынша Ежелгі дәуір әдебиетін еске түсіру сұрақтарын беру.

1. Қазақстардың арғы ата-тегі біздің жыл санауымызға дейін Қазақстанның қазіргі аумағында өмір сүргендер? Сақ, ғұн, үйсіндер.

2. Алтын Бекзада б.з.д. қай ғасырларда өмір сүрген? VII-V ғ.

3. Сақ, ғұн дәуірлерінен келіп жеткен қандай аңыз-жырлар бар? Тарғытай, Алып Ер-Тұңға, Тұмар патшайым, Ширақ батыр, Зарина, Мөде батыр.

4. Алып Ер-Тұңға қандай заманда өмір сүрген? Өте көне заманда.

5. «Шахнама» кітабының кейіпкерінде кім болып суреттеледі? Афрасияп, Тұранның патшасы болып суреттеледі.

6. Алып Ер-Тұңға қайтыс болғанда артында қалған елі не шығарады? Қандай кітапқа кірді? Жоқтау ІХ ғ. М. Қашқари жазған «Түркі сөздерінің жинағы» деп аталатын кітапқа кірген.

7. «Түрік қағанаты» қай ғасырларда мемлекет болып құрылды? Оны кімдер құрды? V-VIII ғасырларда құрылды, құрған түркілер...

8. Түркі қағанатының негізін құрған кім? Бумын қаған.

9. Елтерістің ұлдары? Білге, Күлтегін.

10. Орхон ескерткіштері дегеніміз не? Тастағы жазулар. Осы тарихитұлғаларғаарналыпотырған.

11. «Қорқытата» қайғасырлардаөмір сүрген? VIII-IX ғ.

12.Қорқыт атаның күйлері? «Ұшардың ұлуы», «Аққу», «Кілемжайған», «Желмая», «Әупбай», «Башпай» т.б.

13. ӘбунасырӘл-Фарабиқайжылдарыөмірсүрген? (870-950)

14. Әл-Фарабидің қандай еңбектері бар? «Музыканыңүлкенкітабы», «Қайырлықалатұрғындарының көзқарасы» (Трактат)

15. АхметЙассауиқайғасырда өмір сүрген? (ХІІғ) қандайкітабы бар? (Хикметтер)

16. ЖүсіпБаласағұниқайжылытуған? (1015) Өлгенжылыбелгісіз. Еңбегі: «Құттыбілік»

17. Махмуд Қашқариқайжылы туған? ? 1029-1039ж. Өлгенжылыбелгісіз.

Еңбектері: «Диуанилұғат-аттүрік»

18. Рабғузи қай ғасырда өмір сүрген? (XIVғ.) Еңбектері: Қиссалары.

19. Сайф Сарай қайжылы туған? (1320-1396 ж) Еңбектері: «Түркіше Гүстан»

Ежелгідәуірәдебиетінің даму кезеңдері қандай? Оләдебиеттіңөкілдерікімдер?

1.Заманымыздан бұрынғы сақ, ғұн, үйсіндәуіріндегіжазу-сызулар мен аңызжырлардыңөкілікім? (Алып Ер-Тұңғанемесе Ер-Тоңға)

2. Түркі қағанаты дәуіріндегіәдебиет (Орхон ескерткіштері, Білгеқаған, Тоныкөк, Қорқытата)

3. Оғыз дәуіріндегі әдебиет (Оғыз қаған)

4. Ислам дәуіріндегі әдебиет (ӘбунасырӘл-Фараби, АхметЙассауи, МахмұдҚашқари, Жүсіп Баласағұни)

5.Алтын Орда дәуіріндегіәдебиет (Рабғузи, Сайф Сарай)

Ежелгідәуірәдебиетіөкілдерініңішіндеұқсастұлғалар бар ма? Олкімдер?

Салыстыру.

ҚорқытатаАлып Ер-Тұңға

ІІ. Жаңа сабақ: ХІХ ғасыр әдебиеті. Махамбет Өтемісұлы

Қазақ әдебиетінің даму кезеңдері

1.Ежелгі әдебиет VII-XIV ғ.

2. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет XV-XVIIғ.

3. XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ әдебиеті

4. ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті

5. Қазақ совет әдебиеті

Абайғадейінгіқазақпоэзиясында,

Махамбеттенасқанақынжоқ.

Бұл шындықты әр қазақта,

Бар қазақтамойындапболған.

ЗейноллаҚабдолов

Махамбет өміріхронологиялықкесте

(1804-1846)

ІІІ.Дәйектеме:

Қазақхалқыталайқиынкезеңдердібасынанкешірді. Айталық, XVIII ғасырда қазақ халқы жоңғарқалмақтарыныңшапқыншылығыныңсалдарынан «Ақтабаншұбырынды, алқакөлсұлама» аталғанұлықырғынғаұшыраса, ХІХғасырдыңбіріншіжартысындағыелеуліоқиғалардыңбірішаруаларкөтерілісіеді.

1731 жылданбастапҚазақстанРесейдіңқоластынақарайбастады.Отаршылдықбасталды.Қазақтардыңжақсыжерлерінтартыпалды.Қазақхалқыныңөзжеріне,өзелінебилікетуқұқыболмады.СондықтанқазақхалқыРесейпатшасынақарсысоғысашты.

Шаруалар көтерілісі

1836-1838

1828-1829

1837-1847

Бөкей хандығында Исатай-Махамбет Кеңесары Қасымұлы

көтеріліс басталды бастаған көтеріліс бастаған көтеріліс

Көтеріліс картасымен таныстырып өту

Өтемістен туған он: Бекмағанбет,Махамбет,Тоқтамыс,Қожахмет,Ыбырайым,Әйіп,Хасен,

Ысмайыл, Сүлеймен,Досмайыл.

IV.а) Махамбет өлеңдеріне тоқталу

ә) Өлеңдерінің тақырыбы:

«Ереуіл атқа ер салмай»

«Ереуіл атқа ер салмай» толғаулары көтерілістің алғашқы өрлеу тұстарын бейнелейді.1837 жылы жеді(қараша) жұлдызының 12-сінен 13-іне қараған күні Исатай мен Махамбет Жайықты жарып өткен соң,далаға қонады.Күн суық боран екенДалаға қонып тұрған жұрттың көбі жылы үй,жұмсақ төсек,қызыл шайды аңсаған кезде Махамбет жолдастарын жұбату үшін осы өлеңін шығарған екен.Махамбет елінің ертеңін ойлады. «Ереуіл атқа ер салмай»деген өлеңінің құрылымы күрделі.Бұл өлең ақынды- эпик ақын ретінде таныта түседі Бірақ өлең құрылымы өте қысқа жазылған.Өлең мұңды да қайғылы,елін-жерін ойлаған ақынның ащы зары естіледі.Ақын шұбыртпалы ұйқаспен, мағыналы ойлар бере отырып,сөз тіркестері арқылы,ереуіл атқа ер салмай,ерлердің ісі бітпейтінін ашық айтады.Мұндай адуынды өлең тек Махамбетке ғана тән. Өлең жолдарында ереуіл ат,егеулі найза,тебінгі жер,терлі май,алты малта ас, ат үстінде,өзегі талып,түн қатып,темір қазық,қу толағай сияқты сөз тіркестері бар. Бұл өлең халықты ерлік күреске шақырып тұр. Бұл өлең бір ғана бағыныңқылы сабақтас сөйлемнен тұратын,шұбыртпалы өлең ұйқасымен, 19 тармақ,1 шумақ,17 дыбыстық қайталау үлгісінде жазылған өлең.

Дауысты дыбыс-ассонанс,дауыссыз дыбыс-аллттерация

Жалғыздыққа сәл бой алдырған кезең

«Мұнар күн» өлеңі

«Жалғыздық» өлеңі

«Мұнар күн» ұғымдарын мұнартыпкөрінгенсағымныңпайдаболуыментүсіндіруге болады.38 тармақтан,аралас ұйқасқа құрылған,

8 буынды,3 бунақтыөлең.Исатайөлгенненкейінжабырқаукөңілменжазғанөлеңіеді. Бұлөлеңдебуыршынмұзғатайғанкүн,бура атанға шөккенкүн,буулытеңдішешкенкүн,Лашынқуғатөнген күн,Қорашыл төбет болған күнт.бсөзтіркестерібар.Эпитеттер: «Бұрынғыбақыттайғанкүн», «Буыршынмұзғатайғанкүн», «Мұнар күн», «Шұбар күн» т.бБұл-елімдепеңірегенердіңбастағанісініңжеңілістауыптұрғансәті.Күн-мұнар,бұлттаншыққан күн-щұбар.Бура атанға шөккенсоңақырзаманемейнемене?Ақынжүрегіқанжылайды,күн де жылайды,дауылтеріссоғады.Хасбәйтерек жығылған,қылыш балдағынан сынған,дұшпанның көңілі тынған күн. «Буыршын» түйеніңбіртүрі, табаныбүртіккеледі.Олмұзғатаймайды.Егермұзғатайсажақсылықтыңбелгісіемес.

Бұл өлең құрылымы өте қысқа жазылған. Исатайқазасынанкейінгіақынныңкүйзеліскезіндежазған жырлары.16 тармақ,шұбыртпалыұйқасқа құрылған,8 буындыөлең. Бұл өлеңде күн мен түн,жалғыздық пен қауым,әділдік пен әділетсіздік қатар алынады.Күн мен айдыңжұбыннегізге ала отырып,ақынбасына түскен трагедиялық жағдайдытолыққарама-қайшылықсипаттакөрсетіп,оныңтабиғиқырын ашады.Күн мен түннің ауысуы,жарық пен қараңғылықтыңболуы –тіршілікзаңы.Ақынныңұтқаны- кеңістікатауларыналып,оныңмәні мен маңызыарқылыжүрегініңсырынашуыеді.Өлеңсоңы

«Бәрінайтта,бірінайт,

Қаумалаған қарындас,

Қазақта бар да мендежоқ» депаяқталады. Рабиға Сыздықованың «Сөздерсөйдейді» зерттеуіндеқарындассөзінбүгінгедейінекімағынадақолданған дейді.Әдеби нормадағы актив мағынасы «ер адамныңжасыкішіәйелжынысты туысқаны». Махамбет өлеңіндегі қарындассөзіәйелжыныстыжасыкішітуысқанемес,өзініңсоңынаеретін,өзінедемеуболатынтуыстардыайтыпотыр,қалыңағайындыіздепотыр.

Махамбет поэзиясы-саф таза тілімен,от-жалыншешендікинтонациясымен,көркемдікшеберлігімен,жоғарыақындық мәдениетімен,ұлттық дүниетаным тереңдігімен,суреткерлік қолтаңбасымен өзгешеленеді.

б) Махамбет өлеңдерінде қолданылатын сөздер

Махамбет өлеңдерінде қолданылатын сөздер:жер-су атаулары,туыстықатауы,қару-жарақ,қоғамдық-әкімшілікмәнгеиеатаулар,кірмесөздер ,жаңа,ерекшесөздер,сөзтіркестері. Өлеңдерініңтақырыбы: ел,халықжайы,заманажәнеадам.Түржаңалықтары: шұбыртпалы ұйқас,кезекті ұйқас

V.Оқулықпен жұмыс Сыныпты үш топқа бөлемін.

1. 
   топқа тапсырма.
   

1. 
   «Ереуіл атқа ер салмай» өлеңін мәнерлеп оқып,идеясын айт.
   
2. 
   Өлеңнен сөз тіркестері мен көркемдегіш құралдарды тап.
   

2. Сөз тіркестері:ереуіл ат,егеулі найза,алты малта ас,тебінгі жер,түн қатып т.б. Ассонанс,аллитерация,риторикалық сұраулы сөйлем.(Түсіндіру барысында айтылады.)

2. 
   топқа тапсырма.
   

1. 
   «Мұнар күн» өлеңін мәнерлеп оқы.Өлеңде ақын не туралы айтқан?
   
2. 
   Ақын өлеңдерінде жиі кездесетін сөздерді тап.
   

.2.Жиі кездесетін сөздер:мырза,ер,оқ,қылыш,дұшпан т.б

3. 
   топқа тапсырма.
   

2) Өлең құрылысына талда.

2.16 тармақ,8 буынды,2 бунақ,шұбыртпалы ұйқасқа құрылған өлең.

Махамбет кім?

Концептуалдық кесте

Ресей қол астындағы бодан ел. Егеменді тәуелсіз ел. Халық сенген

Күрес тартыс, ата-қоныстан сайлап алған пезиденті бар

айырылу,үдере көшу.