Сабақтың тақырыбы: «Күн жүйесіне саяхат»

Кластан тыс сабақ

Құрастырған:

Ақтөбе қаласы №34 орта мектебінің физика-информатика пәні мұғалімі Қ.Ж.Айназарова

Сабақтың түрі: Физика-астрономиялық кеш

Сабақтың өткізу әдісі: сайыс сабақ

Мақсаттары :

Кластан тыс жұмыстың өткізілу түрі: кеш

Өткізілу әдісі: сайыс

Қолданылатын көрнекі құрал-жабдықтар: «Күн жүйесіне саяхат» кеш тақырыбы жазылған плакат, компьютер, Күн жүйесі туралы «Седмое небо» электрондық оқулығы, кодоскоп, ғаламшарлар суреттері салынған плакаттар, «Бұл қай заң?» торкөздерге жазылған плакат, жеті түрлі футболка, жеті түрлі қағаздан жасалған корона, космостық жылдамдықтарды көрсететін плакат, күн жүйесі салынған плакат.

(«Седьмое небо» электрондық оқулығы әуенімен қосылып тұрады.), тәжірибеге керекті құрал-жабдықтар.

Кіріспе сөз: Мұғалім: Бүгін біз сіздермен «Күн жүйесіне саяхат» атты физика пәні бойынша кеш өткізгелі жиналып отырмыз. Кештің мақсаты сіздердің осы пәнге қызығушылықтарыңды арттыру, кейбір мәліметтерді сайыс түрінде түсіндіру, сабақта алған білімдеріңді пайдалана білуге үйрету, білімдеріңді байқау-бақылау, шапшаңдыққа, бірігіп жұмыс жасауға, әсемдік пен әдемілікке тәрбиелеу болып табылады. Негізінен жарысты 9а класының физикадан факультатив сабағына қатынасатын оқушылар көмегімен өткіземіз.

Сайысты жүргізу үшін 9а класс оқушылары Әсел мен Тимурды ортаға шақырайық.

1-Жүргізуші:

ХХ-ХХІ ғасыр ғылыми-техникалық революция ғасыры деп аталады. Мысалы: Адамзаттың ғарышқа ұшуы, Плутонның ашылуы, лазерлік сәулелердің және атом ядросының энергиясының игерілуі т.б.

2- жүргізуші:

Қазақстандық ғарышкерлердің ғарышқа баруы, электронды есептеуіш машиналардың – компьютерлердің қарыштап дамуы, спутниктік байланыстардың мүмкіндігі артуы, бүкіл дүние жүзілік өрмек – интернеттің пайда болуы т.б жаңалықтар жатады.

Жалпы физика-астрономия жаратылыстану пәндеріне жатады. Физика табиғат құбылыстарының болу себептерін зерттейді, ал астрономия пәні аспан денелерін зерттейді.

«Физика» сөзі грек сөзінен аударғанда «фюзис»-табиғат дегенді білдіреді.

Бұл сөздің ғылыми мағынасын байытуда тарихта «екінші ұстаз» аталған біздің ұлы бабамыз- Әбу Насыр әл-Фарабидің еңбегі зор.Орыс тіліне алғаш енгізген орыстың ұлы ғалымы М.В.Ломоносов.

1-жүргізуші :

Ал «астрономия» сөзі де грек сөзі, «астрон» - жұлдыз, номос - заң дегенді білдіреді. Астрономия ғылымының негізін салған Коперник, Исаак Ньютон, Галлилео Галлилей, Кеплер деп айтамыз.

Біздің бұл мәліметтеріміз кешіміздің кіріспесі болып табылады. Кеш сайыс түрінде өтетін болғандықтан алдымен әділ қазылар алқасын сайлап алайық:

Ортаға физика пәні аға- мұғалімі Алиева Үрзада апайды, бастауыш класс меңгерушісі Сағынтаева Ғалия апайды, жаратылыс тану бірлестігі жетекшісі Айжарықова Әсия апайды шақырамыз.

1-жүргізуші:

Енді кешімізді бастайық. Кеш 7ә класс және 8а класс оқушылары қатысуымен өтеді. Кешке 7ә класы «Планета» деген атпен, 8а класы «Спектр» деген атпен келіп отыр.

Сонымен кешіміз мынадай 5 кезеңнен тұрады:

1-сайыс. Викториналық сұрақтар.

2- Сайыс.Суреттер сырын ашайық.

3-Сайыс.Үй тапсырмасы 7ә кл. Планеталар парады.

8а кл. Ньютон спектрі.

4-Сайыс.Қызықты тәжірибелер.

5- Сайыс. Бұл қай заң?

6-Сайыс. «Формулалар жазайық». Топ басшысы жарысы
1-жүргізуші:

1- сайыс. Викториналық сұрақтар:

Бұл сайыста әр класқа 10 оның ішінде біреуі бейне сұрақ болады. Келесі топ жауап беруге болады.

Қай топ көп сұраққа дұрыс жауап берсе, сол топ жеңіске жетті деп есептеледі. Бағалау өзіміз үйренген 5 ұпайлық болсын.
7 класс өқушыларына қойылатын сұрақтар:

1. Тартылыс күші дегеніміз қандай күш?

2. Өз планетамызда жүріп тұруымыз үшін, ауырлық күші жеткілікті ма, тағы қандай

3. Эклиптика деген не?

4. Аспан денелерін бақылайтын құрал? ( Телескоп )

5. Бір астрономиялық өлшем ( а.ө.) деген не?

(Жердің Күннен орташа қашықтығы аспан денелерінің ара қашықтығын есептеуде қашықтықтың бірлігі ретінде қабылданған 1 а. ө. 149597868 км-ге тең ≈ 150·10 ⁶ км )

6. Видео сұрақ: Ауа шары туралы көріністе қандай құбылыс болды, түсіндіру керек.?

Жауабы электрондық оқулықтан тыңдалады. Оқушылар жауабы салыстырылады.

7. Күн жүйесі қозғалысы ілімін кім ашты? (Коперник)

8.Жазғы күн тоқырау күні қашан? (22 шілде)

10. Ең алғаш ғарышқа ұшқан адам? (Ю.Гагарин)

1. Жарық жылдамдығы қандай? ( 300000 км/с )

2. Жерде Ай тұтылу толық болған кезде Айдағы ғарышкер нені көреді?

( Айда күн тұтылу болады, яғни Жер Ай мен Күннің ортасына келіп қалады)

3. Тұңғыш жасанды Жер серігі қашан ұшырылды? (1957 жылы)

4. Бізге аспан көк болып, Айдағы бақылаушыға аспан қара болып, Марстағы

бақылаушыға қызғылт болып көрінеді екен, неліктен?

(Күннен келген жарықты әр ғаламжар әр түрлі шағылдырады. Жер көк сәулелерді, Ай барлық сәулелерді жұтады, аз шағылдырады, ал Марс қызғылт сәулелерді шағылдырып, қалғанын жұтады деп түсіндіреміз )

5. 1 парсекте қанша км бар? (Жұлдыздарға дейінгі қашықтық парсекпен өлшенеді, 1пк=206 265 а.ө.= 3·10¹³ км )

6. Видеосұрақ. Бір ғаламшардың бетін екінші ғаламшар жабады?

Әңгіме қандай планеталар туралы, қандай құбылыс туралы?

7.Айға алғаш қонған қай елдің азаматтары?(американдық Армстронг пен Олдрин)

8. Қысқы күн тоқырау күні қашан? (22 - желтоқсан)

9. Ғарыш туралы теорияның негізін салушы кім? (К. Э. Циолковский)

10.Ғарышқа ұшуды іс жүзінде жүзеге асырған ғалым?( П. Королев)
1-жүргізуші:

2- Сайыс. Суреттер сырын ашайық.

Тақтада екі сурет ілінген. Біріншісі алтын жұмыртқа туралы, бұл суреттегі жұмыртқаны кім сындырды, қалай, физикамен қалай байланыстырамыз?

Ата мен әже өздерімен-өзі өмір сүріп жатты. Олардың тауығы болды. Осы тауығы алтын жұмыртқа әкелді. Атасы ұрып көрді жарылмады, әжесі ұрды жарылмады. Бір кезде бір бұрыштан тышқан шыға келіп құйрығымен жұмыртқаны қағып кетті ме екен, әйтеуір әлгі жұмыртқа жарылып қалды. Атасы мен әжесі жұмыртқаның жарылып қалғаның көріп жылап жібереді, сонда тауығы: «Ата, әже сіздер жыламаңыздар мен сіздерге енді алтын емес кәдімгі жұмыртқа тауып беремін», - дейді. Сонда жұмыртқаны кім сындырған? Тақтадағы суретті қараңыз.

Бұл туралы 8а класс оқушыларының түсіндірмесін тыңдап көрейік.

Жауабы: Жұмыртқаны кім көрді немесе қозғады сол сындырды: атасы ма, әжесі ма немесе тауық па? Тынышта тұрған кезде жұмыртқада(қарт кісілермен салыстырғанда олар еденнен биікте орналасқан орындықта отыр ғой) потециялық энергия болады, оны көтере бастаған кезде потенциялық энергия кинетикалық энергияға айналады. Бұл жағдайда тышқан құйрығымен іліп жұмыртқаны қозғалысқа түсіреді. Соқтығысу кезінде(тышқанның кинетикалық энергиясы) кинетикалық энергия әсерінен жұмыртқаның пішіні деформацияланып (сынып), яғни жарылады.
2-жүргізуші:

Ал екінші сурет балды жақсы көретін аю туралы. Бұл сұраққа 7 класс оқушылары жауап берсін. Алдымен шартын тыңдап алыңыздар:

Аю балды өте жақсы көреді.Аралар орналасқан ағашқа жоғарғы жағынан жіпке ағаш цилиндр байлап қояды. Аю ағашқа өрмелеп жіпке байланған кесек ағашты итеріп, ара ұясына жетпек болады. Ал кесек ағаш маятник немесе әткеншек сияқты қозғалып, қайта аюға соғады, осылайша қозғалыс бірнеше рет қайталанады, аюды соғып тастайды. Бір кезде аю құлап қалады. Аюды құлатқан кім?

Жауабы: Аюды құлатқан өзі. Бұл жұмыс аюдың өзінің энергиясы есебінен жасалды. Аюды қатты итеріп жіберген ағашы біршама биіктікке көтеріледі. Осы кезде потенциялық энергия ( аюдың потенциялық энергиясы) ағаштың кинетикалық энергиясына айналып, қайта аюға соғады, осылайша жалғаса береді. Ызаланған аю ағашты одан сайын бар күшімен итереді, кесек ағаш болса өзіне қайта соға береді, сөйтіп аю күшінен айырылып, шаршап, оның үстіне кесек ағаш соғып әбден шаршап, құлап қалады. Сөйтіп ол өзін-өзі құлатады.
1-жүргізуші:

3-Сайыс.Үй тапсырмасы 7 кл. Планеталар парады.

(Көмекші оқушылар Айбек пен Мержан Электрондық оқулықтан 9 планетаны көрсетіп қояды.) Оқушылар ортаға ғаламшар суреттерін алдына ұстап шығады, ғаламшарлар өздерінің көлемдері ескеріліп салынады. Үй тапсырмасы болғандықтан, оқушылар мәтінді жатқа мәнерлеп айтулары керек.

«Планета» грек сөзі, қазақша ғаламшар дейді. Ұлы поляк ғалымы Коперниктің аспан әлемі туралы заңына сәйкес Күнді айнала тоғыз планета қозғалып жүреді. Олардың әрқайсысының көлемі де, температурасы да және Күннен қашықтығы да әртүрлі. Планеталардың Күнді айнала жүретін орбитасы болады. Енді сол планета атынан сөйлейтін 7 «ә» класс оқушыларын ортаға шақырамыз.

(Көмекші оқушылар Физикон оқулығынан Оптика бөлімінен спектр суреттерін көрсетіп қояды.)

9 класс оқушылары дайындап келеді. Әр класқа өтілген материалға байланысты тәжірибе жасатады. Алдын-ала дайындалып келген 9а класс оқушылары құралдарымен алма кезек шығып өздері көрсетеді немесе қатысушыға жасатады.

1.Тәжірибе: суы бар стакан, мұз кесектері, жіп, тұз. Осы заттарды пайдаланып, мұзды стаканнан алу керек.

Жауабы: тұздың әсерінен мұз ериді де, жіп мұзға кіріп, лезде салқындап жабысып қалады.(кристалдану, балқу)

2.Суы бар тәрелке, 100 теңге. Алғашында су жоқ кезде теңгені ең соңғы шеті көрінетіндей етіп қараймыз. Осы қалыпты өзгертпей, ішіне су құямыз. Сол кезде теңге түгелімен көрінеді, неліктен? (жарықтың екі ортада таралуы)

3.Кәдімгі үрілген балалардың шарын газетпен ысқылап, бөлме төбесіне апарып жіберіп қалу керек. Шар төбеде ұзақ уақыт тұрады. Неге? (Шар электрленеді)

4. Үріліп жіпке байланған 2 шарды газетпен үйкеп-үйкеп жақындатпаймыз. Олар бірін-бірі тебеді, неліктен? ( аттас зарядтар тебіледі)

5. Бір шарды газетпен үйкеп, ал екіншісін жүнмен үйкеп оларды бір-біріне жақындатайық. Олар бірін-бірі тартады. Неліктен? ( әр аттас зарядтар бір-бірін тартады)

6. Суы бар тәрелкенің ішінен булавканы алу керек. Магнит бар. (су ішіндегі темір түйреуішке, яғни су бетіне магнитті жақындатамыз, сонда түйреуіш су ішінен магнитке жабысады. Магнит айналасында магнит өрісін тудырады, ол өріс су арқылы да тарайды.)

1.Бөтелке, қағаз, шырпы, қабығы ашылған жұмыртқа. Бөтелкенің ішіне қағазды жағып, аузына жұмыртқаны қойғанда, ол ішіне кіріп кетеді. Неліктен?(бөтелкенің ішіндегі ауаның қысымы атмосфералық қысымнан азаяды)

2.Стакан, су, қағаз. Стакандағы суды қағазбен жауып тұрып төңкергенде, су ақпайды. Неге?(Атмосфералық қысым төменнен жоғары қарай да әсер етеді.)

3. А4 2 қағазы керек. Біреуін бүктемей, екіншісін бүктеп, бір уақытта жіберіп қаламыз. Не байқауға болды?

4. Тәрелке, сабын керек. Тәрелкеге су құйып, төгіп тастаймыз да, сабынды тәрелкеге қатты басып тұрамыз. Сосын сабынды көтергенде тәрелке бірге көтеріледі, неге? (молекулалардың өзара байланысы)

5. Пластмасалық баклашканы бір жағынан бірдей етіп 3 жерден тесеміз де тесіктерді шырпымен бітеп қоямыз да ішіне су құямыз. Шырпыларды алып тастағанда су тесіктерден әр түрлі қашықтыққа ағады. Неліктен? (Сұйықтардың әр түрлі деңгейдегі қысымдары әр түрлі болады, тереңдеген сайын қысым артады)

6. Суға: картоп, сіріңке, жұмыртка, өшіргіш саламыз. Сонда нені байқауға болады? (Архимед күшіне байланысты денелердің жүзуі балқуы, қалқуын)

Осы торкөздердегі қажетті сөздерді тауып физиканың сіздер білетін маңызды заңын оқыңдар. Екі топқа осы кесте жазылған А4 қағаздары таратылады. Қай топ шапшаң ойлап, заңды оқыса жеңіс сол топта болғаны.

Екі топтың топ басшысы шығып слайдқа физикалық формулалар жазады. Қай топ көп, дұрыс формула жазса сол топ жеңіске жетеді.

Сайыстарымыз мәресіне жетті. Енді кешті қорытындылау үшін әділ қазылар алқасына сөз береміз.

Пән мұғалімі : Қорытынды сөз сөйлейді.

1.7-8-9 класс физика-астрономия оқулығы;

2. ИФМ журналы

3. «Седьмое небо» электрондық оқулығы ;

4.Физикон оқулығы.

5. «Занимательное опыты по физике», Л.А.Горев, М- «Просвещение» 1985

Әр сайыста неше сұрақ болады, сонша цифрлар белгіленген.