Сабақтың тақырыбы: Мутациялық өзгергіштік

№36 қазақ орта мектебінің

Пайдаланатын стратегиялар:

АССОЦИАЦИЯ

ТҮРТІП АЛУ ӘДІСІ

ЖУАН, ЖІҢІШКЕ СТРАТЕГИЯСЫ

СЕМАНТИКАЛЫҚ КАРТА

ӘДІСІ: топпен жұмыс
Сабақ барысы:

І. Қызығушылықты ояту.

Оқушыларды 4 топқа бөлу.

Бағалау парағын тарату.

АССОЦИАЦИЯЛАУ

организм

Мутациялық

өзгергіштік



хромосома

ДНҚ

ІІ. Мағынаны ашу. Мәтіндерді үйлестіру.

Мәтінмен жұмыс. 5 мин.

Тұқым қуалаушылық материалдарының өзгергіштігі

Өзгергіштіктің екі түрі бар: тұқым қуалайтын және тұқым қуаламайтын. Біріншісі тұқым қуалаушылық материалының өзгергіштігіне қатысты болса, екіншісі организмнің қоршаған орта жағдайына жауап қайтару нәтижесі болып табылады.

Тұқым қуалайтын өзгергіштік мутациялық және комбинативтік болып бөлінеді.

Мутациялық өзгергіштіктің алғашқы себебі мутация болып табылады. Оларға генетикалық материалдың тұқым қуалайтын өзгерісі деп анықтама беруге болады. Ыдырау мен мутацияның алмасуы, және гендердің әркелкі аллельді күйде болуына негізделген өзгергішті комбинативті деп атайды.

Мутациялық теория ХХ ғасырдың басында Г. Де Фриздің еңбектерінде туындаған. Оның мәні қазіргі күнде қызығушылық тудыратын келесі негізгі жағдайларға байланысты:

1. Мутация ауысымсыз, секірмелі түрде пайда болады.

2. Түзілген жаңа формалар тұрақты

3. Мутация сапалы өзгергіштік болып табылады.

4. Мутация әркелкі бағытталған ( жағымды және жағымсыз )

5. Мутациялардың көрінісі зерттелетін организмдердің көлеміне байланысты.

6. Бір мутация қайта пайда болуы мүмкін.

Мутациялық өзгерістер әр түрлі болады. Олар организмнің морфологиялық, физиологиялық және биохимиялық белгілерін қозғауы, және қалыптан өте тез немесе әлсіз көрінерлік фенотиптік ауытқу- ларды тудыруы мүмкін. Мутацияның жіктеудің бірнеше принциптері белгілі. Авторлардың айтуынша мутацияның тиімді жіктелуін жасау өте қиын, және қазіргі жіктелулер өте жүйелі түрде жасалған.

1. Гендік мутация.

2. Хромосома құрылымының өзгеруі немесе хромосомалық қайта құрылымдар.

3. Хромосома санының өзгеруі.

1. Летальді.

2. Морфологиялық.

3. Физиологиялық.

4. Биохимиялық.

5. Мінез-қылықтың.

1. Доминантты.

2. Рецессивті.
ІV. Пайда болу жағдайына байланысты:

1. Тәжірибе жасаушы жағынан еш себепсіз және жағдайсыз пайда болатын өзгергіштік. Негізінен

спонтанды мутация деп, пайда болу себептері белгісіз болған жағдайда айтады.

2. Индуцияланған, яғни белгілі бір іс – әрекет нәтижесінде пайда болған.

1932 жылы Г. Меллер мутацияны мынадай категориямен жіктеуді ұсынды:

Гипоморфты, аморфты, антиморфты, неоморфты және гиперморфты.

VІ. Клеткадағы орналасуы бойынша:

1. Ядролы.

2. Цитоплазмалы.

VІІ. Тұқым қуалау мүмкіншілігіне қарай:

1. Генеративті, яғни жыныс клеткаларында болатын

2. Соматикалық, соматикалық клеткаларды болатын мутациялар.

Генеративті және соматикалық мутациялар.

Мутациялар көпклеткалы организмдердің кез келгенін клеткасында пайда болуы мүмкін. Ұрық клеткаларында пайда болатын мутациялар генеративті деп аталады.

Генеративті мутация жыныс клеткасының кез келген даму саты- сында пайда болуы мүмкін. Егер бұл алғашқы кезеңде болса, ол мутантты клетка саны, мутация пайда болғаннан кейінгі бөліну санына пропорцияналды көбейеді. Нәтижесінде олар көптеген көшірмелер түрінде болады. Өзара бірігіп мутация бумасын құрайды. Жыныс клеткасының, спермиялар мен жұмыртқа клеткасының дамуының соңғы кезеңінде пайда болған мутациялар, тек осы клеткаларда қалады. Соматикалық мутация кезіндегі, мутантты типтің көрінісі, оның пайда болған кезеңімен тығыз байланысты. Мутация ерте пайда болса, оны тасушы клеткалар да көп болады.

Соматикалық және генеративті мутацияны негізінен тұқым қуалау мүмкіншілігімен ажыратады: генеративті мутация тұқым қуалау арқылы беріледі. Соматикалық мутация тағдыры екіге бөлінеді.

а) организм тек жынысты жолмен көбейіп, ұрық жолының клеткасы даму сатысының ерте кезінде соматикалықтан негізделген жағдайда, олар тұқым қуаламайды.

б) егер, организм жыныссыз жолмен көбейсе, мысалы картоптың вегатативті көбеюі, олар ұрпаққа беріле алады.

Соматикалық клеткадан нәтижесінде гүл беретін, бүршік дамитын өсімдіктер үшін, соматикалық мутациялар маңызы зор.

Соматикалық мутациялар адам мен жануарларда қатерлі ісік тудыруы мүмкін.

Соматикалық мутацияның қартаю процесіне де қатысы барын естен шығармаған жөн, себебі, жас ұлғайған сайын физиологиялық мутациялардың жинақталуы мүмкін.

Түртіп алу.

V – бұрыннан білемін

? – тереңірек білгім келеді

Бұл әдіс жаңа тақырыпты оқушылар өздері оқып, әр абзацқа белгі қойып отырады. Оқып болған соң дәптерлеріне кестені толтырады. Мутациялық өзгергіштік туралы бұрыннан білетіндерін V қатарға жазады, ал + белгісі бар қатарға қазір оқығанынан толықтырған білімін жазады.

? сұрақ белгісі қойылған қатарға термин сөздер, тереңірек білгісі келетін мәлеметтерді жазып, үй тапсырмасы ретінде алады.

Жуан, жіңішке сұрақтар.
1. Мутация деген не?

2. Модификациялық өзгергіштерге мысал

келтір.
1. Реакция нормасы?

2. Гетероплоидияға мысал келтір.

2. Түрлі мутацияларға байланысты адамның

бірқатар тұқым қуалайтын аурулары.
1. Мутация деген терминді ғылымға кім

енгізді?

ІІІ. Толғаныс.

Семантикалық карта

	Хромосома санының еселенбей артуы немесе кемуі	Хромосома саны гаплоидті жиынтыққа еселеніп артуы	21-жұпта бір хросоманың артық болуы	Тұқым қуалайтын тұрақты өзгерістер
Мутация
Полиплоидия
Гетероплоидия
Даун ауруы

IV. Бағалау

Сабақ басталғанда әр топқа бағалау парағы таратылып беріледі. Сол бағалау парағына оқушылар өздерін бағалап мұғалімге береді. Бағалау парағына қарап мұғалім оқушыларды бағалайды. Бағаларға мұғалім келіспесе, бағасы төмен немесе жоғары оқушыларға сұрақ қою арқылы толықтырады.

Осындай ізденіс сабақтары оқушылардың білімін шыңдауға көп септігін тигізеді.

12-14 ұпай — “5”