Сабақтың тақырыбы С. Торайғыров. “Шілде”

Шығамын тірі болсам адам болып,

• Шығамын тірі болсам адам болып,
• Жүрмеймін бұл дүниеде жаман болып...
• Жақсылық көрсем - өзімнен,
• Жамандық көрсем - өзімнен.
• ...Кесені қолыма алып қарай бердім,
• Ішінде нақақ көзден жас
• бар ма деп.
• Шындықтың аулын іздеп шықтым жолға,
• Разымын не көрсем де осы жолда...

Шілде қандай ай? Ілияс Жансүгіровтың «Жаз-ғы шілде» деген өлеңі бар. Онда ақын былайша жыр толғайды: Шілде, шілдем, шілде айым, Шырылдап торғай күн сайын. Шұбар ала шешектер, Шудаланған көк шөптер. Жапырақтар жалпайды, Жас қозылар марқайды. Ұшты көкек қуалай, Сайда пісті таңқурай. Құрт, ірімшік қайналды, Құлындар да байланды. Ай атауы шілде – парсының «Чіллә», яғни қырық деген сөзінен шыққан (М. Ысқақов, «Халық календары», Алматы, 1980 жыл. 246 бет). Шілде өте ыстық ай, оның ыстығы 40 күнге созылатындықтан, қазақтарда «қырық күн шілде» деген сөз бар. Иә, маусым айының 26 жұлдызынан тамыз айының 5 жұлдызына дейін ауа райы өте ыстық болады. Содан «қырық күн шілде» ұғымы туған. Бұл күндерді «Ұлы шілде» дейді. Шілденің аңызақ, аптап күні – «күн шіліңгір». Шілдедегі ауа райы Шілденің 20 жұлдызында Таразы (нарық) жұлдызы туып, таң суый бастайды. Сол себепті қазақтар: «Таразыда таң суыйды» дейді. Қырық күн шілде халық аузында «Суыр» деп те аталады. Сұмырай деген сөз суыр айы деген мағынада. Содан халқымыз: «Сұмырай келсе су құриды», - дейді. Шілде айының тағы бір көне атауы – асад. Үркердің толғағы. Бұл мал-жанға жайлы, үркер туатын шілденің ортасы. Шілденің алғашқы он күнінде: Таңертең шөп басы құрғақ болса – түнде жаңбыр жау-ады; Найзағай күркірі жаңғырып естілсе – нөсерлетеді; Шық қалың түссе – аспан шайдай ашылады; Таңертең өзен, көл суын тұман бауырласа – ауа райы жақсарады; Көлмектен тұнба иіс мүң-кісе, өткінші жауыннан кейін кемпірқосақ солтүстіктен оң-түстікке тартылып, қанық қызыл түске боялса – жаңбыр жауады. Шілденің екінші он күнінде: Көкек шақыруын тыймаса жаз ұзаққы созылады; Ағаш жапырақтары сарғая бастаса – күз бен қыс ерте түседі. Шілденің үшінші он күнінде: Аптап басталады; Жерді шық басқан «жыла-уық» күндер туады; Ауа ыстық болса – келер желтоқсан суық болады; Қымыздық бітік шықса- алдағы қыс жұмсақ болады; Арша гүлденген кезде шілде аяқталып, тамыз туады. Шілдеде туғандар Ақын, ұлы ойшыл Шәкәрім Құдайбердиев (27.07.1858).

• Шілде қандай ай? Ілияс Жансүгіровтың «Жаз-ғы шілде» деген өлеңі бар. Онда ақын былайша жыр толғайды: Шілде, шілдем, шілде айым, Шырылдап торғай күн сайын. Шұбар ала шешектер, Шудаланған көк шөптер. Жапырақтар жалпайды, Жас қозылар марқайды. Ұшты көкек қуалай, Сайда пісті таңқурай. Құрт, ірімшік қайналды, Құлындар да байланды. Ай атауы шілде – парсының «Чіллә», яғни қырық деген сөзінен шыққан (М. Ысқақов, «Халық календары», Алматы, 1980 жыл. 246 бет). Шілде өте ыстық ай, оның ыстығы 40 күнге созылатындықтан, қазақтарда «қырық күн шілде» деген сөз бар. Иә, маусым айының 26 жұлдызынан тамыз айының 5 жұлдызына дейін ауа райы өте ыстық болады. Содан «қырық күн шілде» ұғымы туған. Бұл күндерді «Ұлы шілде» дейді. Шілденің аңызақ, аптап күні – «күн шіліңгір». Шілдедегі ауа райы Шілденің 20 жұлдызында Таразы (нарық) жұлдызы туып, таң суый бастайды. Сол себепті қазақтар: «Таразыда таң суыйды» дейді. Қырық күн шілде халық аузында «Суыр» деп те аталады. Сұмырай деген сөз суыр айы деген мағынада. Содан халқымыз: «Сұмырай келсе су құриды», - дейді. Шілде айының тағы бір көне атауы – асад. Үркердің толғағы. Бұл мал-жанға жайлы, үркер туатын шілденің ортасы. Шілденің алғашқы он күнінде: Таңертең шөп басы құрғақ болса – түнде жаңбыр жау-ады; Найзағай күркірі жаңғырып естілсе – нөсерлетеді; Шық қалың түссе – аспан шайдай ашылады; Таңертең өзен, көл суын тұман бауырласа – ауа райы жақсарады; Көлмектен тұнба иіс мүң-кісе, өткінші жауыннан кейін кемпірқосақ солтүстіктен оң-түстікке тартылып, қанық қызыл түске боялса – жаңбыр жауады. Шілденің екінші он күнінде: Көкек шақыруын тыймаса жаз ұзаққы созылады; Ағаш жапырақтары сарғая бастаса – күз бен қыс ерте түседі. Шілденің үшінші он күнінде: Аптап басталады; Жерді шық басқан «жыла-уық» күндер туады; Ауа ыстық болса – келер желтоқсан суық болады; Қымыздық бітік шықса- алдағы қыс жұмсақ болады; Арша гүлденген кезде шілде аяқталып, тамыз туады. Шілдеде туғандар Ақын, ұлы ойшыл Шәкәрім Құдайбердиев (27.07.1858).

Түскендей әуе жерге қырық күн шілде,

• Түскендей әуе жерге қырық күн шілде,
• Ішкен мас жегенднр тоқ күнде- күнде.
• Қысқа түн қымқырылды таң көрінді:
• “Кел,шық” деп, иек қағып жарық күнге.
• Ән салды таңды мақтап сансыз торғай
• Бас иіп бәйек болып жерге қонбай
• Шайқалып таң желіне тербетілді
• Көк майса көзі ілініп тұрған сондай

• Түскендей әуе жерге қырық күн шілде,
• Ішкен мас жегендер тоқ күнде- күнде.
• Қысқа түн қымқырылды таң көрінді:
• “Кел,шық” деп, иек қағып жарық күнге.
• Ән салды таңды мақтап сансыз торғай
• Бас иіп бәйек болып жерге қонбай
• Шайқалып таң желіне тербетілді
• Көк майса көзі ілініп тұрған сондай
• Асыл щөп жасыл шықтың иісі аңқып
• Батқандай мелдегінен нұрға қалқып
• Күлімдеп көктің көзі көңілі шат
• Жаухардай күн шығар деп бізге балқып
• Көлбеңдеп көкке қарай жердің буы
• Айнадай анадайдан көлдің суы
• Би билеп суда тұрған барлық қамыс
• Ән салды домбыраман құстың шуы

• 6) Өлеңге сатылай кешенді талдау жасау. Өлеңнің авторы: Өлеңнің тақырыбы: Идеясы: Жанр түрі: Негізгі түйіні, тәрбиелік мәні: Кейіптеу: Шумақ Тармақ Бунақ Буын Ұйқас Көркем
• сөздер

• .      Идеясы дегеніміз----- ақынның айтар ойы мен мақсаты. Өлеңнің идеясы---жаз сипатын шілде айының таңын суреттеген.
• 5.      Шумақ дегеніміз----- аяқталған синтаксистік біртұтас ойды білдіреді. Өлең 10 шумақтан тұрады.
• 6.      Тармақ дегеніміз---өлеңнің әр жолы.40 тармақ
• 7.      Бунақ дегеніміз---белгілі дауыс ырғағымен бөлінуі.2-3,3-3 бунақты
• 8.      Буын саны--- дауысты дыбыс санына байланысты. Өлең 11 буынды.
• 9.      Ұйқас түрі.Ұйқас дегеніміз-өлеңнің бітім, мазмұнымен тамырлас келіп, оған әуен, ерекше сөз беріп тұратын өлең тармақтарындағы сөздердің үндестігі екендігін айтып кетеді.Бұл өлең қара өлең (а-а-б-а) ұйқасы

“Шілде”

• “Шілде”

• Б1 авторы

• Б2 тақырыбы

• Б7 құрылысы

• Б6 тәрбиелік мәні

• Б5 маңызы

• Б3 идеясы

• Б4 ақын көзқарасы

С. Торайғыров кім?	Қандай шығармалары бар	“Шілде”өлеңіндегі ақынның ойы	Кейіптеу деген не?

• Әуе
• қысқа түн-
• көк майса –
• көктің жүзі –
• әптиек-
• мелдегінен –

Семантикалық карта Жұптық жұмыс

• Семантикалық карта Жұптық жұмыс

Жылдары С.Торайғыров өміріндегі елеулі оқиғалар	1913	1916-17	1917	1912	1918
1. Троицкідегі Ахун Рахманқұли медресесіне түседі
2. Айқап журналына жауапты хатшы
3. Томскіде орысша оқыған жылдары
4. Семейде жаңа құрылған Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің жұмыстарына қатынасып, “Алаш ұранын” жариялауы
5. Біржола өз еліне оралуы.

Семантикалық карта Дайын жауап

• Семантикалық карта Дайын жауап

Жылдары С.Торайғыров өміріндегі елеулі оқиғалар	1913	1916-17	1917	1912	1918
1. Троицкідегі Ахун Рахманқұли медресесіне түседі				+
2. Айқап журналына жауапты хатшы	+
3. Томскіде орысша оқыған жылдары		+
4. Семейде жаңа құрылған Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің жұмыстарына қатынасып, “Алаш ұранын” жариялауы			+
5. Біржола өз еліне оралуы.					+

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

• ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

1. Не?

• 1. Не?
• 2. Қандай?
• 3. Не істейді?
• 4.Сезіміңді білдір
• 5. Мағыналас сөз

• Өзіндік өлең өрнегімен танылды

• Дара тұлға

Еш тесiкке тұрмайды,

• Еш тесiкке тұрмайды,
• Ол жоқта жер құрғайды
• Жердi тырнап, Бұтаны ырғап. Шөптi сипап, Ұшады зырлап, Жанын қинап, Ұлиды зарлап.
• Қурап тұрған кеңiстiк, Күн күйдiрер маңдайды. Аптабы бар ең ыстық, Кебiрсiтер таңдайды.
• Қол созсаң, ақ күміс Алақаңға толады. Ашып-жұмсаң, із-түссіз  Лезде жоқ болады?
• Төңірегі тең көрініп, Теген жатыр төңкеріліп, Жас та сиған, кәрі сиған, Астына оның бәрі сиған.

Күндiз бiлiнбейдi, Түнде күлiмдейдi.

• Күндiз бiлiнбейдi, Түнде күлiмдейдi.
• Көк төрiнде жоғары, Iлулi тұр атамның Сапталмаған орағы
• Әлемнiң бар екi күзетшiсi; Бiрi – күндiз тынығады, Бiрi – түнде тынығады.
• Шымылдық ішінде қап-қара  Ұйықтап жат, дала, жат, қала.
• Арыстан арқырады,  Айнала жарқырады.
• Шелек қалпақ басында, Сәбіз екен танауы. Қыста қардан туатын, Тауып көрші, сен оны.

• Не үйрендік?
• Не білдік?

жүктеу/скачать 31,08 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: