Салқынбай А., Абақан Е. с
жүктеу/скачать 13,56 Mb. Pdf көрінісі
|
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік
50 әдістер, МОРФОЛОГИЯ
| ETIC-ETIC
ка тө го р и ясы ж әне олардың түрлерінің әрқайсысы арнаулы аффикстер арқылы жасалады. Ол аффикстер етістіктің белгілі бір Е. түрін тудырумен бірге, е тістікте н е т іс т ік тудырады. Осымен байланысты түркология- лық еңбектерде Е. жұрнақтары жалғану арқылы жасалған етіс- тіктер туынды етістік қатарына да жатқызылады. Е. аффикстері салт етістікті сабақты етістікке, керісінше сабақты етістікті салт етістікке айналдырады. Қазақ тіліндегі Е. түрлері: 1. Өэдһс Е - сабаіды етістіккв -н, -ын, -ін аффиксі жалғану арқі?ілы жасалады, іс-әрекеттің өз субъек- тісіне бағытталуын, көшетінін көрсетеді. 2. Ырықсыз Е. (-ыл, -іл, -л, -ын, -ін, -н) тұлғасында айтылған етістіктің субъектісі арнайы айтылмайды да, іс - әрекет өзінің объектісіне бағыт- талып, соған көшеді. Сабақтас етістікті салт етістікке айналды рады. 3. Ортақ Е. - іс-әрекеттің субъекгіанің біреу емес, бірнешеу е ке н д ігін кө р с е т е д і. Е тіс тік түбіріне -с, -ыс, -іс аффикстері жалғану арқылы жасалады. 4. Өзгелік Е. - көптеген үндіеуропа тілдерінде кездеспейді. Е.-тің бүл түрі түркі тілдері мен мон гол тіліне тән. Етістікке -тыр, -тір, -ғыз, -гіз, -қыз, -кіз аффикстері жалғану арқылы жасалады. ЕТІСТІК - мағынасы жағынан қимыл, іс-әрекетті білдіреді. Е.- ең күрделі сөз табы. Бүл оған тән грамматикалық категориялар мен түлғалардың молдығынан да көрінеді. Қимыл, іс-әрекет әрқашан мезгіл, уақыт ұғымы- мен байл аны сты б о л а д ы . Сондықтан да ш ақ Е.-ке тән категорияларды ң бірі болып табылады. Мүнымен бірге рай, ж а қ, етіс категориялары м ен және оларға тән формалармен си п а тта л а д ы . Е сім ш е мен көсемше, қимыл есімі Е. -те р д ің функционалды тұлғалары ретін- де қаралады. Түркі тілдерінде есімше мен көсемше (-ғалы, -гелі формасынан басқа), жіктелетін формалар ретінде қаралады. М үның өзін ж үйесі әр басқа т іл д е р д ің гр а м м а ти ка л ы қ ерекш еліктеріне байланысты деп қараған мақұл. Е. белгілі шақта айтылуымен бірге, белгілі бір жақта да айтылады. Ж ақтық мағына түркі тілдерінде арнаулы а ф ф и к с -ж ік т ік ж а л ға у л а р ы арқылы беріледі. Түркі тілдерінде предикаттық қызметте жүмсал- ғанда, есім сөздер де жіктеледі. Бірақ түркі тілдерінде есімдер- д ің бәрі б ір д е й ж ікт е л м е й , а д а м н ы ң к ә с іб і м ен бапа белгісін білдіретін сөздер ғана ж ік т е л е т ін ін ж әне о л а р д ы ң ж іктелуі үш ін баяндауы ш ты қ қы з м е т т е ж ұм са л уы ш а р т екендігін еске алсақ, жіктелудің, ЕУРО-ЕУРО соған сай сө з түрлендіруш і түлға ретінде жіктікжалғаулары- ның етістіктерге де тән екендігін көреміз. Баяндауыштық қ&змет - есім сөздердің емес, Е. сөз- дердің ең басты синтаксистік қызметі. Жіктелу - Е.-тің ерек- ш елігі. Түркі тілдерінде түбір е тіс тік н е гізін е н бір буынды болады. жүктеу/скачать 13,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|