Салқынбай А., Абақан Е. с

К ІР -Қ А З
солдан  оңға  қарай.  К.  жазуы 
арамей жазуы негізіңде Үңдісганда, 
ахеменид  кеңселерінде  пайда 
болған  сияқты;  К .-ға   брахми 
жазуы әсерін тигізгені белгілі.
КІРМЕ  СӨЗДЕР 
-  Бір  тілден 
басқа  тілге  енген  бөтен  тілдің 
элементі (сез, морфема, синтак- 
с и с тік  қурылыс  т.б .).  С өздің 
басқа  тілге  кіруі  тілдің  қатынас 
нәтижесінде  болатын  тарихи 
құбылыс. Кірме сөздерді тек қана 
этимологиялық талдаудың көме- 
гімен анықтауға болады,  өйткені 
ол  сөзді  пайдаланып  ж үр ге н  
тілде  оның  бөтендігі  білінбейді. 
Мыс., орыс тіліндегі түркі сөздері: 
башмақ, шаровары, ватага, казак, 
атаман, очаг, алтын, казна, сапог, 
казан,  сабля,  стакан,  зим а, 
бревно, было, бык, буран, башка, 
дурак,  город,  ералаш,  рот,  гора 
Т.б.  Қазақ  тіліндегі  кей  парсы 
сөздері:  нур,  сут,  нан т.б.
КДБЫСУ 
-  түркі  тілдерінде, 
оның ішінде қазақ тілінде де өте 
жиі  қолданыстағы  синтаксистік 
байланыс  формасының  бірі.  Қ. 
өзара  ешқандай  жалғаусыз,  тек 
қатар  түру  арқылы  тіркеседі. 
Мүндағы фамматикалық байланыс 
амалы -  сөздердің  орын  тәртібі. 
Қ.  байланысқан есімді сөз тіркесі
қурамы: бағыныңқы сы ңары -зат 
есім,  сан  есім,  сілтеу  есімдігі, 
үстеу;  Басыңқы  сыңары  -   зат 
есім, субстантивтенген сын есім, 
сан есім болады.  Қ. байланысқан 
етістікті  сөз  тіркесі  бағыныңқы- 
ның  ыңғайына  қарай:  үстеулі, 
е л ікте у іш ті,  кө се м ш е л і,  сын 
есімді,  сан  есім ді,  зат  есімді 
болып  бөлінеді.
КДЗАҚ ТІЛ І 
-  түркі  тідцерінің 
бірі.  Қ азақстан  м ем лекетінің 
мемлекеттік  тілі.  Қазақ  тілінде 
сөйлеушілердің саны 10 миллион­
ная асады. Бүл тілде сөйпеушілер 
Қазақстаннан  басқа Өзбекстан- 
да, Қырғызстаңда, Түркіменстанда, 
Ресейде,  Қытайда,  Монғолияда, 
Түркияда  т.б.  мемлекеттерде
түрады.
Қазақ тілі -  өзіндік көне тарихы 
бар ежелгі тідцердің бірі. Диалекгілік 
ерекшелігі жоққа тән, монолиттік 
тіл.Қазақ  әдеби  тілі  XV-XVI  ғ.ғ. 
бастап  қалыптасып  дамыған. 
Қазақ тілі түркі тілдерінің  Батыс 
гүн  тармағының  қыпшақ  тілдік 
тайпалық бірлестігінің қүрамыңда 
қалыптасқан.  Тарихи  тағдыры 
ж а ғы н а н   қ а р а қ а л п а қ ,  н о ға й  
тілдеріне  жақын.  Тілдің  негізгі 
е р е кш е л ікте р і:  1 ) 9   дауысты 
д ы б ы с  б а р ;  2)  а ф ф и ксте р  
қурам ы нда  е р ін д ік  дыбыстар 
айты лм айды ;  3)  со зы л ы ң қы  
д ы б ы стар  ж о қ ;  4)  буы нды қ, 
дыбыстық,  үндестік  заңы  қатаң 
сақталады;  5)  сөз  басында ж,  қ,
118

Қ А З -Қ А З
к,  т дыбыстары  жиі жұмсалады;
6)  фузияда л-д-т  сәйкестігі  бар;
7)  сөз  соңында  тек  с  (ш  емес) 
айтылады.  Лексикасы  негізінен 
жалпы түркілік сөздерден құралған 
да,  саяси,  мәдени,  әлеуметтік 
жағдайлардың  көрінісінде  араб, 
парсы, орыс тілінем енген сөздер 
кездеседі. Қ.т. жазуы араб, латын 
граф икасы нда  болған,  1940 
жылдан бастал орыс фафикасына 
көш ірілген.  Қ азіргі  қазақ  тілі 
графикасында  негізінен  орыс 
грамматикасына  елікгеу  садцары- 
ның көптеген шешілмеген теория- 
лык мәселелер  бар.
Қазақ  тілін  зерттеудің  негізі 
М.Қашқаридың «Дивани лұғат-ит 
түрк» еңбегінен бастау алады да, 
оры с, 
батыс 
ор и е н та л и ст 
ғалымдарының ғылыми-зерттеу- 
леріменжалғасады:  Г.Д. Клапрот 
(1875),  КМ.Ильминский  (1861), 
М.АТерентьев (1875),  Я. ЯЛютен 
(1883),  И .Н .Б ерезин  (1890),
B.В.Григорьев (1862), П.М.Мелио- 
ранекий (1894-97),  В.В.Катарин- 
ский  (1897),  В.В.Радлов  (1888) 
т.б.
Қазақ  тілін  жүйелі  зерттеу
А .Б айтұрсы нов,  Қ.Ж ұбанов, 
Х.Досмұхамбетов,  Н.Тереқұлов 
еңбектерінен  басталып,  кейін
C.Аманжолов,  Н.Сауранбаев,
І.Кеңесбаеө, М.Балакэеө, АЫсқақрв,
К.Ахановтардың  өзіндік  ғылыми 
мектегтгері қалыгттасады: фонетика 
мен  лексика  саласы  бойынша -
І.К е ң е сб а е в ,  с и н та кс и с   пен 
стилистика саласынан-М. Балақаев, 
морфология  саласы  бойынша -  
А .Ы сқа қо в   ш ә кір тте р і  қа за қ 
т іл ін ің   даму  заңды лы қтары н 
айқы ндау  жолында  қажырлы 
еңбек етуде.

жүктеу/скачать 13,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: