Салқынбай А., Абақан Е. с
ВАРИ-ВАРИ нормально, звонда, ладно, пока, короче, давай, прикин, прикол т.б. В. үлгілері. ВАРИАНТТЫ ЛЫ Қ
жүктеу/скачать 13,56 Mb. Pdf көрінісі
|
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік
| ВАРИ-ВАРИ
нормально, звонда, ладно, пока, короче, давай, прикин, прикол т.б. В. үлгілері. ВАРИАНТТЫ ЛЫ Қ (лат. varians - өзгеру) - 1) белгілі-бір нормадан ауытқу, тіл құбылысы- ның бірнеше түрі; 2) тіл бірлік- терінің (тіл жүйесінің) өмір сүруі мен қызмет етуін айқындайтын термин. В. -тіл жүйесіне тән негізгі қасиеттердің бірі. Ол «вариант» және «инвариант» үғымдары арқылы айқындалады. «Вариант» үғы м ы бір ү л гін ің нем есе норманың (эталонның) моди- фикациясы ретінде, басқаша айтқанда, өзгерген түрі ретінде қарастырылады. Ал «инвариант» үғымы «варианттың» абстрак- цияланған түрі болады. Инва риант вариантты ң дамыған, тереңдетілген түрі. Алғашқы рет В. уғы м ы л и н гв и с т и к а н ы ң фонология саласында қарас- тырылған. Бір фонеманың әр түрлі дыбысталуын вариант деп белгілеген, ал фонеманың өзін инвариант дептүсінген. Инвари ант бірліктерін белгілеу үшін эмикалық терминдер қолданыла- ды: фонема, морфема, лексема т.б. Ал вариант бірліктерін яғни инварианттың нақтылы көрінісін белгілеу үшін - фон немесе алло фон, морф немесе алломорф, лекса немесе аллолекса т.с.с. қолданылады. Инвариант жеке объект ретінде өмір сүрмейді, ол тек сөз ж үзінде ғана бар абстрактылы ұғым. Кез келген вариантқа инварианттық қасиет- тер тән, сондай қасиет иелерін белгілі-бір инварианттың өкілі ретінде қарастыруға болады. Бірақ, инвариант пен вариантты принципиальды түрде бір тектес деу қате болады. Мыс.: «-а» фонемасын фон не аллофон деп бірден айта алмаймыз, өйткені біздің айтатынымыз (дыбыстай- тынымыз) оның варианттары - нақтылы ды бы с. С онды қтан и н в а р и а н т д е г е н ім із тіл материалдарын реттестірудегі классификациялық құрал болып табылады. Тілдің ке з келген бірлігі вариативті, яғни тілдегі варианттары болады. Сондық- тан да тіл жүйесін «варианттық- инварианттық» қүрылым ретін- де қарастыруға болады. Инва- рианттардың абстрактылығы әр т ү р л і д ә р е ж е д е б а й қа л у ы мүмкін, мыс.: «а» дыбысының түрлері арқылы «а» фонема- сының инварианттарын табуға болады. Ф.де Соссюр ұсынған тіл тізбектеу принципі бойынша бір орынға бір ғана «экземпляр- вариантты » қ о ю ға болады . Сондықтан да тіл -табиғаты нан «вариантты». Варианттар мен инварианттар тіл жүйесінің әр түр л і д е ң ге й ін құрайд ы , бір деңгей шеңберінде бірліктерді вариант және инвариант ретінде |