Салқынбай А., Абақан Е. с

ВАР-ВАР
қабілеті.  Л ингвистикада  бұл 
үғымды  алғашқы  рет  С.Д.Кац- 
нельсон  (1948  ж.)  қолданған. 
«В»  терминін  батыс  еуропалық 
тіл  біліміне  енгізген  Л.  Теньер 
оны  тек етістікке  қатысты  жүм- 
саған.  Теньер  «В».-ті  етістіктің 
актанттарды  жалғап  алу  қабі- 
летіне  байланысты,  мынадай 
түрлерге  бөліп  қарастырған: 
авалентті,  бір  валентті,  екі  ва- 
лентті  және  үш  валентті  етіс- 
тіктер.  Бұл  түсін ік  предикат 
үғымына  жақын  түрады  және 
вербоцентрикалық  теориясы- 
мен байланысты болады.  Қазақ 
тілі  білімінде  В.  т ү с ін ігі  кең 
мағынада қарастырылады: онда
В.  с ө зд ің   басқа  сө зд ерм ен 
жалпы  үйлесімділігі  деп  таны- 
лады.  Әр тілде  сөз таптарының 
спецификалық  үйлесу  қабілеті 
болады, олар сол тілдің грамма- 
тикалық заңдылықтарына бағы- 
нады.  Бұдан  басқа,  сөз  семан- 
тикасымен  байланысты  лекси- 
калық В. деген түсінік бар. Оның 
негізгі сипаттамалары мынадай:
1)  актив  В.  (бір  сөздің  тәуелді 
сөзді жалғап алуы) және пассив
В.(сөздің басқа меңгеруші сөзге 
жалғануы);  2)  В.-тің облигатор- 
лығы:  міндетті не факультативті
В.  Сөйлемде  кейбір  позицияда 
(орында)  сөз  міндетті  түрде 
жалғауды  керек  етеді,  мыс.: 
«Асқар  дүкеннен  кітап  сатып 
алдыл-деген сөйлемде «кітап»
— факультативті  В.,  ал  «дүкен- 
нен»  міндетті  В.-тің  көрінісі;  3)
В.  саны,  мыс.:  бір-,  е кі-,  үш 
валентті  етістіктер  болады;  4) 
Толықтырушы  мүшенің  синтак- 
систік  қызметі,  мыс.:  етістіктің 
міндетті  В.  түрлері  мынадай 
болуы  мүмкін:  субъектілі  (Асан 
ұйықтады),  объектілі  (Ол  кітап 
оқы п  о ты р ),  ү с т е у л ік   (ол 
Қ о ста н а й д а   тұры п  ж а ты р ), 
предикативті (Ол дәрігер болып 
ж үм ы с  іс т е й д і);  5)  Т о л ы қ- 
тырушы  мүшенің  түрі  (сөйлем 
мүшесі,  сөз  немесе  сөйлем, 
байланыс түрі),  салыстырыңыз: 
«Мен  оны  білемін,  Мен  мына 
адамды  білем ін  ж әне  Оның 
келгенін мен білемін, Ол өз үйін 
маған  көрсетті»  және  «Ол  үйін 
нұсқады»; 6) В.-ті іске асыратын 
сө зд ің   категориялы қ  семан- 
тикасы  (мысалы:  етістік  үшін 
субъекті  мен  объектінің  мына­
дай  категориялары   аса  ма- 
ңы зды :  жаны  б а р /ж а н с ы з ; 
нақтылы/абстрактылы,  санауға 
келетін/санауға келмейтін т.б.); 
Сөз  В.-нің  сапалық  не  сандық 
жағынан  өзгеруі  сөздің  мағы- 
налық  өзгеріске  үшырағанды- 
ғын  білдіреді.
ВАРВАРИЗМ 
(грек,  birbaros
-   ж а т  ж е р л ік )  -   Өз  т іл ін д е  
баламасы  бола  тұра,  бөтен 
тілдің сөздерін  еліктеумен  (сән 
үш ін)  қолдану.  М ыс.:  қ а з а қ  
жастары  қолданатын  сөздер:

жүктеу/скачать 13,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: