Салқынбай А., Абақан Е. с
жүктеу/скачать 13,56 Mb. Pdf көрінісі
|
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік
| ГУМ -ГУМ
- өлі жеміс емес, ол тудырушы процесс, туынды. Тілдің дүниеге келуі, Гумбольдттың пікірінше, үғым мен дыбыстың түтастығы- нан шығатын, дыбысты ойдың тір і көрінісіне айналдыратын синтетикалық процеске байла нысты. Синтез екі логикалық жүйелі б а й л а н ы сы бар ке з е ң н е н түрады: 1) түлғаланбаған дыбыс пен ойды бөліп қарастыру және артикуляцияға түске н дыбыс пен тіл д ік ұғымды қалыптас- ты р у; 2) осы е к е у ін тұ та с бірлікке айналдыру. Тілдік синтез және туындау (п о р о ж д е н и е ) ұғы м дары м ен ты ғы з байл аны ста болатын үғым - тіл түлғасы ұғымы. Тіл түлғасы, Гумбольдтың ойынша, р уха н и б ір л ік т е г і ж е ке тіл э л е м е н тте р ін ің с и н те зі. Кез келген тілдің түлғасы - сол тілде сөйлейтін адамдардың рухани қ а с и е т т е р ім е н м ы зғы м а с байланыста болатын, қайталан- байтын жаратылыс. Гумбольдт «ішкі» ж әне «сыртқы» тіл д ік тұл ға н ы бөліп қа р а сты р ға н . «Ішкі тіл түлғасы» туындаудың түбегейлі принциптеріне байла ны сты б о л ға н д ы қ т а н , тіл қүрылымының бүкіл ерекиелік- терін айқындайды, ал «сыртқы» түлға (дыбыс, грамматика) ішкі т ү л ға н ы ң к ө р ін іс і болы п табылады. Тілдің қажеттілігі, Гумбольдт- тың піюрінше, мынада: 1) «сырт» әлемді ой-санаға қондыру; 2) адамдар арасында түсінуш ілік болу үшін делдалдық қызмет а т қа р у , о л а р д ы ң ойы мен сезімін білдіру; 3) адамның ішкі қуатын дамыту құралы болу, оның ойлау қаб іл етін, се зім қуатын ынталандырып, дүние- танымын арттыру. Гумбольдтың ойынша, тіл - ой туды руш ы қү р а л . О йлау қабілеті тілге тәуелді ғана емес, нақты тілдің ықпалында бола ды. Тілдер - үлттық ой-сананың өзіндік құралы болып табылады. Оның түсінігінше: тіл - әлемнің тікелей айнасы ғана емес, адам тіл арқылы әлемді түсінеді. Әр түрлі тілдер әр түрлі д үн и е - танымдарға ие болады. Оларда бір заттың әр түрлі атауы ғана ке зд е сп е й д і, ке р іс ін ш е , сол за тты ң әр т ү р л і к ө р ін іс і таңбапанады. Сөз - затты ң те к таңбасы ғана емес, ол осы заттың әсері- нен адамның іш кі дүниесінде пайд а б о л ға н с е з ім д е р д ің бейнелік таңбасы. Тіл жасалу нәтижесінде сол заттың түсінігі пайда болады. Жеке заттарды атау негізінде, кез келген тіл шын мәнінде шығармашылық- пен айналы сады . Сол тілде сөйлейтін халық үшін әлемнің б е й н е с ін ж а с а п б е р е д і. Гумбольдтқа сүйенсек, әр тіл өз ГУТ-ДАР халқы үш ін б е л гіл і ш еңбер құрады, бұл ш еңберден тыс кетсе басқа шеңберге түседі. Дүниетаным жүйесі ретінде, тіл адамның жүріс-түрысын да реттейді: адамның заттарға д е ге н к ө з қа р а с ы т іл ге де байланы сты . Гум больдтты ң пікірінше, тіл үнемі қозғалыста болатын тепе-теңцік. Гумбольдт т іл д е гі м ы надай қ а р а м а - қарсы лы қтарды ажыратады: әрекет - зат, жекелік - бұқара- лық, қажеттілік-еркіндік, сөйлеу - түсіну, сөйлеу - тіл, тіл - ойлау (адам рухы), тұрақтану - қозға- лу, л о ги ка л ы қ - стихиял ы қ, объективті - субъективті. Гумбольдт бағдарламасы- ның теориялық-методологиялық н е г із д е р ін ің е р е к ш е л ік т е р і мынадай: 1) адам мен тілді з е р т т е у д е г і т а б и ғи ж ә н е әрекеттік принциптердің синтезі (б ір л іг і) - т іл , ол - рухты ң организмі және рухтың әрекеті; 2) диалектикалық көзқарас; 3) тіл ге д еген ж ү й е л і-тұ та с ты қ кө з қа р а с ; 4) тіл сипаты нд а қ ұ р ы л ы с т ы қ - с т а т и к а л ы қ көзқарастан гөрі динамикалық процессуальды ге н е ти ка л ы қ к ө з қ а р а с т ы ң м а ң ы зд ы р а қ болуы; 5) тілді өзін-өзі туды- ратын (ж асайты н) о р га н и зм р е тін д е т ү с ін у ; 6) нақты лы тарихи кезеңде тіл дамуының тарихи талдауынан гөрі тілге деген уақыттан тыс (ланхрони- калық) көзқарастың маңызды- лығы; 7) тіл организміне кара- ранда, сөйлеуге көбірек көңіл бөлу; 8) әлемдегі нақты тілдерді бағалаумен қатар, тілді жалпы адамзат мұрасы деп қарастыру; 9) тілдің тек өзін ғана зерттеп қо й м а й , ад ам ны ң б а с қ а да рухани әрекеттерімен, ең алды- мен өнермен байланыстыру; 10) тілді ф илософ иялық-абстрак- тылы тұрғыдан қарастырумен қатар, ғы лы ми тұ р ғы д а н да зерттеу. Гумбольдттың пікірінше, ең басты л ингвистикал ы қ пән - салыстырмалы тіл тану, оның салы сты рмалы тіл б іл ім ін е н және тілдердің типологиясынан түбегейл і айырмашылықтары болуы қажет. Салыстырмалы тіл тану абстрактылы схема емес, «жаппы тіл» емес, немесе тіл мен о й л а уд ы ң а р а с ы н д а ғы бірдеңе емес, ол - дүниені ойға айналдырудағы жалпы адами тілдік қабілет болып табылады. ГУТТУ Р АЛ И З АЦИЯ - қар. Веляризация. ДАРИ (фарси-кабули, қабыл- парсы тіл і) - иран тіл д е р ін ің оңтүстік-батыс тобына жататын |