Салқынбай А., Абақан Е. с
жүктеу/скачать 13,56 Mb. Pdf көрінісі
|
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік
50 әдістер, МОРФОЛОГИЯ
| КОНТЕКСТ
(лат. contextus - байланыс, қосылу) - Талдауға т ү с е т ін б ір л ік п е н қо с а сол б ір л ік т ің м а ғы н а сы н а ш у ға ж е т к іл ік т і ж әне де м ә т ін н ің жалпы мағынасын бұзбайты н мәтін бөлігі. Басқа сөзбен айт- қанда, К. д е ге н ім із - т е к с т ің б ө л іг і м и н у с анықталатын бірлік. Мыс., «Өнер алды - қызыл тіл» текстінде «Өнер» сөзінің К .- с і- «алды қызыл тіл», «апды» сөзі үшін - «Өнер ... қызыл тіл». К. екіге бөлінеді: «микроконтекст» шш - бірліктің фрагменттегі жалпы мағынаны беруі үшін қажетті ең к іш і қ о р ш а ға н о р т а ж ә н е макроконтекстегі бірліктің (сөз- дің) қызметін анықтауға мүмкін- д ік беретін орта. Бүл екеуінің қызметі эр түрлі болады. Бірақ микроконтексті сейлем ретінде, ал м а кр о ко н те ксті ф рагм ент {бірнеше сөйлем) деп түсінуге болмайды. Мағынаны жоғалтпау ү ш ін б ү л а р д ы ң ш е ка р а с ы н алдын ала белгілеп қою ға да болмайды. К. сонымен бірге сол жақтағы жэне оң жақтағы деп б ө л ін е д і, о н ы ң а л ға ш қ ы с ы с е б е п т і б іл д ір с е , к е й ін г іс і салдарды білдіруі мүмкін. К. - байланыстың (коммуни- к а ц и я н ы ң ) н е г із г і ш а р ты . Лингвистикалы қ және экстра- лингвистикалық К. белек қарас- тырылады (әңгім е н е гізін д е гі ж а ғд а й , ә ң гім е о б ъ е кт іл е р і, кон-коп уақыт, орын, бірі-біріне деген көзқарас т.б.). Мыс., «Терезе аш ы қ па?» д е ге н с ұ р а қт ы , терезені жабу не ашу туралы етініш деп түсінуге болады, яғни сүрақты әңгіме барысындағы жағдайға байланысты ұғынамыз. Л и н гв и с т и к а л ы қ нем есе тілдік К. тілсіз К.-ге, яғни қимыл, мимика, дене қимылына қарсы қойылады. Э кспл иц итты қ К. тілдік және тілдік емес құрал арқылы беріледі, ал имплициттық К.-де мағына бұл екі құралмен де айқын ашылмайды. Мыс., «Кеш ке қа р а й күн суытты» сөйлемінде сол жақта түрған имплицитті К. бар, яғни «түскі м езгілде күн жылы болған» деген ұғым беріп түр. Мұндай имплициттік К. түрі пресуппо зиция түр л е р ін ің бірі болып табылады, оқырман алғашқы тексті оқуы не білуі шарт. Қызметіне байланысты тілдік К .-тің бірнеш е түр і болады: анықтаушы, өзгертуші, көмекші, күшейтуші, қолдаушы К.-тер. Аны қтауш ы К. тіл б ір л ігін ің полисемиясын жою үшін, сөз нақтылы айты л ғанд а пайда болады: «Кеш кі аспанда бір жарық жүлдыз көрінеді»; қол- даушы К. те кс те гі мағынасы қайталанып отыру үш ін қол- данылады, мыс., ғылыми тексте; өзгертуші К. сөздің тіл жүйесінде 111 қалыптасқан мағынасын өзгерту үш ін ж асалады ; көм екш і К. кейбір элемент нақгы айтылмаған жағдайда (эллипс), мағынаның д ұр ы с б е р іл у і үш ін қо л д а - нылады; күшейтуші К. сөздің жаңа мағыналарға ие болуы үшін жасалады, мыс., поэзияда «жұлдыз» сөзі текст басында аспан денесі ретіңце қабыдцанса, кейін «махаббат», «тағдыр» мағынасы қосылады. жүктеу/скачать 13,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|