Салқынбай А., Абақан Е. с

БАС-БАТ
қа ты н а с та р ға   баиланы сты  
болады.  Екі ел арасындағы зат- 
тардың алмасуымен  қатар,  сол 
затты ң  атаулары  да  ауысып 
отырады.  Мыс.:  орыс  тілі  мен 
қазақ  тілінің  арасында  мундай 
атаулар көптеп кездеседі.  Орыс 
тіліне Батыстан, түркі тілінен өте 
көп сөздер кірген.  Қазақ тілінде 
араб,  парсы  тілдерінен  енген 
сөздер  ортағасырлық  шығар- 
маларда  мол  кездеседі.
БАСТАУЫШ 
-  сөйлемде атау 
септігінде тұрып,  ойдың кім,  не 
туралы  екенін  білдіріп,  баянда- 
уышпен  қиыса  байланысатын 
турлаулы  мүше.  Б.  кім? не? кім- 
дер?  нелер? кімім? нем? кімнің? 
нең? кімі? несі? және басқа сөз 
топтары ны ң  заттаны п,  атау 
септігіндегі  сурақтарына  (қан- 
ш асы?  н е ш е сі?   қа й сы сы ?  
қандай?  т.б.)  жауап  береді.  Б. 
баяндауышпен  ж а қ  арқылы, 
кейде жекеше -  көпше (I және II 
жакгга) түрде де қиыса байланы- 
сады.  Сөйлем  м үш е л е р ін ің
ішіндеп ең негізпсі.  ьаяндауыш
-  Б-тың тура көрінісі. Анықтауыш, 
толы қтауы ш ,  пы сы қтауы ш   -  
оның  бурма  көрінісі.  Б.  -   сөй- 
лемнің ең негізгі қазығы,  өйткені 
с ө й л е м н ің   нақты лы  
и е сі, 
субъекті.  Бурынғы грамматика- 
ларда сөйлемнің түп  қазығы  Б. 
пен  баяндауыш  делінген.  Бұл 
екеуі тең емес.  Қазақ тілінде  Б. 
орын  талғамайды,  ол  сөздің
басы нда 
д а, 
о р т а с ы н д а , 
аяғында да  келё  береді.  Б.-тың 
баяндауышпен  қиысуы  -   оның 
тулғалық  жағынан  да,  мағына- 
лық жағынан да  сипатын  анық- 
тайды.  Тұлға  жағынан  алғанда 
Б,-тың барлығы грамматикалық 
Б., ал будан басқа логикалық Б. 
та  болады.  Кейбір  Б.  дегеніміз 
тулғажағынан Б.  бола алмайды, 
те к  мағына  жағынан  Б.  бола 
алады. Өйткені олар, жоғарғы Б. 
сурауына жауап  бермейді және 
олардың тулғасы  да  кәдімгі  Б.- 
та р д ікі  сияқты   емес.  Б .-ты ң  
е р е кш е   бір  қ а с и е т і  б а я н - 
дауышқа ие  екендігі.
Б.  пен  баяндауыштың  қиы- 
суының 2 түрі бар: а) ж а қ жағы- 
нан  қиысуы -  бұл  Б.  есімдіктен 
болғанда  көрінеді;  ә)  жалғау- 
ларды ң  б ір е ге й л ігі  ж ағы нан 
қиысады,  бул түлғалық жағынан 
қи ы с а ты н д ы ғы .  М а ғы н а л ы қ 
жағынан  байланыс  болады.

жүктеу/скачать 13,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: