Салқынбай А., Абақан Е. с
жүктеу/скачать 13,56 Mb. Pdf көрінісі
|
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік
| ГЛО ССЕМ АНТИКА
(гр е к. glossema, ілік септікте glossema- tos — сөз) - структурализмнің (қүрылымдықтың) жүйелі кері- нісі болатын, батыс еуропалық тіл білім інің л ингвистикалы қ теориясы. Л.Ельмслев, Х.Й.Уль- даллем жэне Копенгаген лин- гвистері қоғамының мүшелері 1930-50 жж. жасаған. Г. деп аталуы бұл теорияның дәстүрлі лингвистикадан принципиальды ерекшеліктерін айқын көрсету үшін таңдалып алынған. Г.-ғаХХғ.- д ы ң ф илософ ия б ағы ты - неопозитивизм әдістемесі тән. Ельмслев пен Ульдаллем Г.-ны тілдің жалпы дедукциялық, кез келген тілге қолдануға жарай- тын теориясы ретінде қарастыр- ған. Сондықтан бүл теорияға ф орм альды -логикалы қ ж әне математикалық теорияға тән қасиеттер берілген. Г.-да тіл фактілерін талдау барысында абстрактылы және формальды көзқарастың ең күшті дәреже- л ері қолданы лды . Г .-д а тіл табиғаты н тү с ін у үш ін Ф .д е Соссюрдың (Женева мектебі) л и н гв и с т и ка л ы қ іл ім і басты методологиялық құрал ретінде алынады. Біршама өзпертулер енгізіліп, «тіл», «сөйлеу» туралы идеялар, «тілді» - б е л гіл е р жүйесі ретінде және « б ел гін і» - белгілеуші мен белгілеуш інің бірлігі ретінде қарасты раты н т ү с ін ік т е р С о с с ю р іл ім ін е н алынған. «Тіл» субстанция емес, тұл ға (форма) е ке н д ігі ж ә н е тілде ерекшеліктен б а сқа еш нәрсе жоқ, сондықтан тілді өз іш ін д е ж ә н е ө зі ү ш ін ға н а қарастыру керек деген үғымдар қабылданған. Тіл мен сөйлеуді бөлек қарастыру үшін Г.-да төрт мүшеден түратын қатар жасал- ды: схема-норма-қолдану-акт. Ельмслев Соссюрдыңтіл жүйесі туралы үғымын социологиялық қы рлары нан тазарты п, о ға н абстрактылы және «имманентті» (өзіндік қасиет бар) рең берді. Г. тілдегі «көрініс» пен «мазмүн» түрғы сы н айры қш а қа р а сты - рады. Бүл жерде «көрініс» пен «мазмүн» терминдері абстрак- гло-гло тылы мағынада қолданылады, сондықтан олар бірінің орнына б ірі ж ұм салуы м ү м кін . Бұл жағдай белгі түсінігін жалпылама түрде қарастыруға мүмкіншілік жасайды, бірақ ол үшін тілдің интеллектуальды м азм ұны н тілден тыс жатқан шындықтан (о р та д а н ) а ж ы р а туға тура келеді. Бұдан да басқа, көрініс пен мазмұн түрғысы, түлға мен оған тәуелді болып қа л ға н субстанция біріне-бірі қарсы қойылады. Тұлғаны тілдің негізгі мәні деп түсіну, оны субстанциядан (за тта н ) абсолю тты т ү р д е тәуел сіз деп тану, Г .-д а өз көрінісін табады. Бұл көзқарас- та тіл таза қатынастар (функция- лар) ж үйесі деп қарасты ры - лады. Осындай қатынастарда болатын тіл элементтері («функ- тивтер») жеке өмір сүре алмай- ды екен, және де қатынастардың нәтижесі ғана болып табылады- мыс. Г.-да лингвистикалық талдау т е кс те н басталы п, арнайы дедукция тәсілі арқылы класс сегментіне, сегментті тағы да бірнеше сегментке бөлшектеп, ақырыңда бөлшекгеуге келмейтін элементке (фигураға, немесе «кенемаға») тіреліп аяқталады. Мұнда элементтер арасындағы әр түрлі д е ң ге й д е болатын сапалық ерекшелікгерге (фонети- калық, морфологиялық және т.б.) мән берілмейді. Талдаудың мақсаты мәтін эл е м е н тте р і арасы нд ағы қа ты н а с та р д ы айқындау және белгілеу. Ол үшін біршама жаңа терминдер енгізіледі. Қазіргі тіл білімінде Г. тео- риясына те р іс к ө з қ а р а с т а р баршылық, бүл теорияны идеа- л и стік неокантиантство мен позитивизм философиясының ж аңғы ры ғы р е тін д е қа б ы л - дайды. Әрине, тілді, жалпы гуманитарлық пәндерді тек қана математика тәсілдеріне сүйене отырып зерттеу, болмыстағы нақтылықты елем еу д ү р ы с нәтижеге жеткізбейтіні сөзсіз. Бірақ, методологиялық қателік- т е р і бола т ұ р с а да, Г. тіл білімінің тарихында біршама оңды ы қпалы н т и г із д і. Тіл білімінің жалпы дедукциялы қ теориясы ретінде Г. тіл мен формальды логиканы байланыс- ты руға ә р е ке т ж асады , бүл тұрғыдан алғанда, тіл зерттеу- дегі жаңа тәсілдердің дамуына зор әсерін тигізді. жүктеу/скачать 13,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|