Салқынбай А., Абақан Е. с

син-син
бөліктерін  анықтау;  3)  сөйлем 
б ө л ікте р і  арасы нда  болатын 
қатынастарды  білу.
С өйл еуд ің  іш ін д е :  с ұ р а қ, 
жауап,  тапсырма,  өтініш  (П ро­
тагор), теріске шығару,  баяндау, 
үңдеу (Аристотель), болымсыз не 
құптау сөйлевддері (аксиомалар), 
жалпы  не  жалқы  сұрақ,  бұйрық, 
жалыну,  ант,  үндеу  (стоиктер) 
е р е кш е л е н е д і.  Ой  мен  сөз 
арасындағы теңцікке арқа сүйеп, 
Платон  және  оны  жақтаушылар 
п ік ір -с ө й л е м д і  е к іг е   бөліп 
қарастырды:  есім  (onoma)  және 
етістік (rtiema), олар субъект пен 
объеюінің тілдегі көрінісі ретінде 
түсіндірілген.  Стоиктер  «атала- 
тын», «атауыш» не «белгіленуші» 
мен  «белгілеуші»  түсініктерін 
пайд ал ана  оты ры п,  сө й л е м  
ішінде предикат (kategorema) пен 
септікті  де  бөліп  қарастырған. 
Б ірақ  антикалық  философтар 
өзіңдік синтаксистік терминдерді 
қолданбаған,  олардың  термин- 
дері ең әуелі логикалық, синтак- 
систік,  морфологиялық  сипат- 
тауды  білдірген.  Таза  синтак- 
с и с т ік   талдауды   А по л л о н и й  
Д и с ко л   (III  ғ .)   е ң б е кте р ін д е  
ке зд естіруге  болады.  Д искол  
сөзге  ерекше  көңіл  бел in,  тұлға 
мен  септіктің  байланысын  зерт­
теген.  Орта ғасырларда С.  ойды 
жеткізетін  тәсіл  ретінде  қарас- 
тырылды, сондықтан С. фонетика
мен морфологияға қарама-қарсы 
қойылды. XIX ғ. екінші жартысына 
д ейін  оры с  тіл  білімінде  С.  -  
л о ги к а л ы қ   к а т е го р и я ларды  
білдіретін  тәсіл  ретінде  қарас- 
тырылып  келді.  XX  ғ.  басында 
А. Шахматов С.-ті -  «сөздегі ойды 
табатын  тәсілдерді  зерттейтін 
грамматиканың  саласы»  деген.
О. Есперсен  С.-ті  -т іл д е гі  құбы- 
лыстардың қызметі мен түлғасын 
з е р т т е й т ін  
гр а м м а т и ка н ы ң  
тарауы   р е тін д е   қарасты рд ы . 
Сонымен  қатар,  XIX  ғ.  екінш і 
ж а р ты с ы н д а   п с и х о л о ги я л ы қ
арнадағы С. теориялары жасадцы 
(Х.ШтейИҮаль, А.Потебня,  Пауль, 
Вундт).  XIX  ғ.  аяғында  тілдердің 
үлтты қ  ерекш еліктеріне  назар 
аударылып,  С. -  сөйлем ішіндегі 
сөздердің  қызметі  туралы  ілім 
ретіңде танылды (Ф.Фортунатов). 
М орф ологиялы қ  түр ғы д а   бұл 
д үр ы с  болғанымен,  сөйлем ді 
түтас  бірлік  ретінде  қабылдау 
үшін қажет болатын қүбылыстар 
С.-ке  кірмей  қалды.  Сондықтан 
Й .Р ис,  В .М а тте зи у с ,  С .-ке   -  
т ү л ға л ы қ   ж ә н е   м а з м ұ н д ы қ  
« тү р ғы д а н   қа р а с т ы р ы л а т ы н  
сөздердің  үйлесуі  туралы  ілім» 
д е ге н   анықтама  берген.  Осы 
тәрізді  көзқарастар )0( ғ.  1 -жар- 
ты с ы н д а ғы   л и н гв и с т и к а л ы қ  
мектептерге тән.
Тұлғалық  (формальды)  және 
қүрылымдық  грамматика  өкіл -

син-син
д е р і  С .-ті:  с ө з д ің   ү й л е с у - 
ком бинаторлы қ  (валенттілік, 
реляциялы қ,  д и с тр и б у ти в ті) 
қа б іл е тте р і  туралы  ілім   деп 
түсінсе  (синтагматикалық  С.), 
дескриптивистер С.-тің қызметін 
сөзд ерд ің  (морф емалардың) 
түрленуін  зерттейтін  сала  деп 
түсінген (дистрибутивті С.). XX ғ. 
50-жж.  дейін  С.  қүрылымдық 
л ингвистиканың ең аз зерттелген 
саласы  болып  кел д і,  б ір а қ 
туындаушы (генеративті) грамма- 
тикалар  жасалғаннан  кейін,  С. 
теориясы негізгі басты орынға ие 
болды. Бүл теорияларда сөйлем- 
нің  пайда  болуы  оның  «өзекті 
(т е р е ң д е гі) 
құры л ы сы нан» 
басталуы  тиіс.  Кейіннен  бұл 
«сөйлемнің семантикалық репре- 
зентациясы »  д е ге н   ұ ғы м ға
айналды.
XX  ғ.  60-жж.  бастап  С.-те, 
сөйлемді  сөйлеу  бөлігі  ретінде 
қарастырып,  оның  прагматика- 
лык және семантикалық қасиет- 
терін зерттеу басталды.  Мәселе- 
нің осылай шешілуін философтар 
мен  л о ги кта р   да  (Г .Ф р е ге , 
Б.Рассел,  Г.Райл  т.б.)  қуптады. 
С өздердің  үйлесуін  зерттеу- 
морфологиямен  тығыз  байла­
нысты. Морфология С.-тің техни- 
касы  ретіңде  де  қарастырылды 
(Н.Я.Марр).
XX  ғ.  60-80  жж.  С.  дамуында 
мынадай  заңдылықтар  байқа- 
лады:  1) синтаксистік бірліктер/^ң
түл ға сы н   зе р тте у д е н   гө р і, 
олардың  маңызына  кеңіл  бөлу 
(семантикалық С.); 2) сөйлемнен 
ірі-дискурсты, тексті зерттеу; 3) 
тілден  гөрі  сөйлемді  зерттеу 
(коммуникацияны  зерттеу);  4) 
сөйлемнің объективті сипатынан 
гө р і, 
с у б ъ е кти в ті 
(ад ам ға 
қатысты)  мағынасын  зерттеу;  5) 
бір қалыпты С.-тен гөрі, өзгерісте 
болатын С.-ті зерттеу;  6)  үйлесу 
ережелерінен  бастап,  туындау 
(өзгеру)  ережелеріне  ұмтылу. 
Осындай  заңды лы қтар  С .-тің 
семантикамен,  сөзжасаммен, 
қи сы н м е н ,  п р а гм а ти ка м е н , 
стилистикамен,  коммуникация 
те о р и ясы м е н  
байланы сы н 
нығайтады. С. -  ойлаумен, комму­
никация  нормаларымен  және 
болмыспен  тығыз  байланыста 
болады.  Қисындық  (логикалық) 
және  коммуникациялық  (байла­
ныс)  қырлары,  С.-ті тіл  құрылы- 
сындағы  әмбебап  (универсал) 
бөлік  ретінде  қабылдауға  негіз 
болады. Сонымен қатар, синтак- 
систік  қатынастардың  көрінісі 
сейл ем   іш ін д е гі  қур ы л ы ста  
ұлттық  ерекшеліктерге  бағына- 
ды.  Сондықтан  да  сөйлемнің 
құрылысы типологиялық топтар- 
ға   б өл ге нд е 
н е г із гі  *р о л ь 
атқарады.
Қазақ  тілінің  С.-ін  А.Байтүр- 
сынов,  Қ.Қ.Жүбанов,  С А А м ан- 
жолов,  Н.Т.Сауранбаев,  М.Бала- 
қаев,  Т.Қордабаев,  Қ.Есенов,

син-син
Т.Сайрамбаев,  Р.С.Әміров  т.б. 
ғалыіодар зерттеді.  Қазақ тілінің 
С.-і  көбіне  тұлғалық  қырынан 
зерттеліп,  оның  семантикалық, 
ко м м у н и ка ц и я л ы қ, 
т е к с т ік  
аспе ктіл ер ін  аны қтау  алдағы 
күннің еншісіне қалып отыр.

жүктеу/скачать 13,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: