Салқынбай А., Абақан Е. с



Pdf көрінісі
бет306/336
Дата14.12.2021
өлшемі13,56 Mb.
#126888
1   ...   302   303   304   305   306   307   308   309   ...   336
Байланысты:
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік

тәж-тәс
тәжік илі 
-  иран  тілдерінің
оңтүстік-батыс  тобына  жататын 
тіл.  Солтүстік  (Бухара,  Самар­
канд,  Фергана  (Уратобе,  Пенд- 
ж ент),  орталы қ  (З еравш ан), 
оңтүстік  (қаратегін,  куляб,  рох, 
бадахш ан),  о ң т ү с т ік -ш ы ғы с  
(д а р в а з)  д и а л е ктіл е р і  бар. 
Фонетикалық  жүйесі  6  дауысты 
және  24  дауыссыз  дыбыстан 
турады.  Род,  септік  категория - 
лары  ж о қ.  Е сім дер  изаф ет 
арқылы  байланы с  ж асайды .
•  Е тіс тікт е р д ің   а н а л и ти ка л ы қ 
түрлері көп кездеседі. Әдеби Т.т. 
IX-XV  ғғ.  классикалық  парсы- 
т ә ж ік   тіл ін д е   б о л ған.  Араб 
жазуымен жазылған ең көне жаз­
ба ескерткіштер  IX ғ. жатады.
ТӘСІЛ. 
Тіл  білімінде  Т.  -   1) 
Жалпы Т.-дер -  жалпы  әдістеме 
теориясымен  және  белгілі  бір 
лингвистикалық  іліммен  байла­
нысты  болатын  тіл  зерттеудегі 
теориялық тәсілдер мен зерттеу 
әдістемелері;  2)  Ж еке  Т.-дер 
тілдің кайсыбір қырын зерттеуге 
арналған  те хн и ка л ы қ  құрал, 
инструмент ретіндегі жеке тәсіл, 
әдіс,  операция.  Жалпы  түрде Т. 
әрқашанда  белгілі  бір  іліммен 
ты ғы з  байланы сты   болады. 
Тарихи-салыстырмалы Т. еуропа- 
лық  тіл  білімінде  алғашқы  Т. 
ретінде  XIX  ғ.  пайда  болды 
(Р.К.Раск,  Ф .Б о п п ,  Я.Гримм,
А.Востоков), ал Шығыста түркі тіл 
білімінде XI ғ. М.Қашқари тарихи -
салыстырмалы  Т.-ді  сегіз  ғасыр 
бүры н  . қол д анд ы . 
Т а р и х и - 
салыстырмалы Т.-дің белгілі тео- 
риясы бартарихи-салыстырмалы 
тіл  білім і.  Бул  Т .-д ің   н е гіз гі 
қағидалары:  1.  әр  тілдің  өзіндік 
е р е кш е л ікте р і  б а сқа   тілм ен 
салыстыру арқылы айқыңдалады,  * 
яғни  тілдердің  туыстығын  не 
бөтендігін  білуге  болады;  2. 
салыстыру  негізінд е  тілдерді 
тілдік  ұяларға,  топтарға  жатқы- 
зуға  болады;  3.  туыс  тілдердің 
ерекшеленуін тек үзілмес тарихи 
дамудың  жемісі  деп  қарастыру;
4.  ең  әуелі  тарихи  ө зге р іске  
ды бы стар  т ү с е д і,  ол ард ы ң 
өзгеруі  фонетикалық  заңдарға 
бағынады.  Сөз  түбірлері  мен 
флексиялары  мыңдаған  жылдар 
өтсе  де  өзгермейді,  сондықтан 
олар арқылы сөздердің архетипін 
(ежелгі  түрін)  табуға  болады. 
Салыстырмалы-тарихи  Т.  фоне­
тика мен  морфологиядан  басқа, 
синтаксис  пен  семантиканы  да 
қамтиды (Ф.Фортунатов, А.Мейе, 
К.Бругман,  Е.Курилович  ж эне 
т .б .).  Б ір а қ  сал ы сты рм ал ы - 
тарихи Т.  бөтен тілдердің үқсас- 
тығын  түсіндіре  алмайды,  яғни 
тіл д е р д ің   се м а н ти ка сы   мен 
синтаксисіндегі  типологиялық 
уқсастықты  түсіндіруге  шамасы 
жетпейді.  Қурылымдық  (струк- 
туралық)  Т.  )0(  ғ.  20-жж.  Ф.  де 
Соссюр мен И.Бодуэн де Куртене 
еңбектерімен  байланысты.  Бул
9


Т .-д ің  
н е п з п   ж а ғд а й л а р ы  
мынадай:  1.  тілдегі  жеке  факт 
(морфема,  дыбыс,  сейлем  т.б.) 
емес, жүйе ретінде алынған тіл -  
нақтылы  болмыс деп  саналады; 
тілдің  әр  элементі  басқалармен 
бірге  болғанда  ғана  өмір  сүре 
алады;  2.  Ж үйенің  қаңқасы н, 
құрылымын  уақыттан  тыс  тура- 
тын  қатынастар  жасайды,  қаты- 
настар  элементтерден  жоғары 
тұрады;  қүрылым-жүйе  тарихы- 
нан басым болады; негізгі болып 
е се п те л ін е тін   эл ем енттер д ің 
текстен тыс жатқан қатынастары 
(қ а р .  П а р а д и гм а ти ка )  ж әне  
те ксте гі  элементтердің  өзара 
орналасуы  мен  дистрибуциясы 
(қа р .  Д и с тр и б у ти в ті  талдау, 
Синтагматика);  3.  жүйені  уақыт- 
тан тыс-«алгебралық» зерттеуге 
м үм кін  болады;  тіл  білім інде 
математика тәсілдерін қолдануға 
болады ;  4.  ф ольклор,  әд е т- 
ғұрып,  ритуал, туыстық қатынас- 
тар және т.б.  тілге ұқсас жасал- 
ға н ,  осыларды  зерттеу,  тілді 
зерттеу,  лингвистика -   барлыгы 
да жалпы ғылымда -  семиотикада 
қарастырылады.  Қүрылымдық 
Т.-дің үш ағымы болғаны белгілі: 
шығыс-еуролалық структурализм 
(Прага лингвистер  мектебі),  дат 
с тр у кту р а л и зм !  (К о п е н га ге н  
л и н гв и с т е р  
ұйы м ы ) 
ж э н е  
американ  структурализмі  (қар. 
Д е с к р и п т и в т і  л и н гв и с т и к а ). 
Құрылымдық  Т.-дің  осал  жері -
оның  тым  абстрактылы  болуы, 
тіл д і  қ о ға м д ы қ -т а р и х и   ж ү й е  
р е тін д е   зе р тте у д е ,  әр  тү р л і 
коннотацияны,  сөйлем  семан- 
тикасын,  синтаксисті  сөйлеуде 
жэне  тексте  қолданбауы.  Осы 
мәселені  шешуде  жаңа,  ко н с ­
труктива Т.-дің мәні зор.
Конструктивті  Т.-дер  (конс­
труктивизм)  XX  ғ.  60-жж.  пайда 
болды. Оның негізгі жағдайлары: 
1) теориялық объектілерді жасау- 
ға   болады,  мы с.,  туындауш ы 
грам м атика-нақты лы   сөйл ем - 
д е р д ің  
ф орм ал ьд ы  
т ү р ін -  
модельді (үлгілерін) жасайды;  2) 
Әуелгі  объекті  ретінде  сөйлем 
алы нады ,  с о н д ы қт а н   к о н с ­
тр укти ва   Т.  негізінен  сөйлем  
си нта ксисін  ж әне  сөйлем м ен 
байланыста  болатын  семантика 
мен  сөздік  (тезаурус,  идеогра­
фия)  қүбылыстарын  зерттеумен 
айналысады;  3)  тіл  —  динам и- 
калық жүйе  ретінде  қарастыры- 
лады.  КонструктивтіТ.-дің негізгі 
идеялары  математиканың  конс- 
т р у к т и в т і  б а ғы ты н а н   б а ста у 
алады.  Бүл  Т .-дің  негізгілері  -  
генеративті  (туындаушы)  грам ­
матика  (қар.  Генеративті  л и н г­
вистика) Н.Хомский теориясымен 
байланысты.  Қазіргі тіл білімінде 
әр түрліТ. бар, олар: коміонентті 
талдау,  тр а н с ф о р м а ц и я л ы қ, 
сандық,  статистикалық,  глотто­
х р о н о л о ги я ,  са л ы сты р м а л ы , 
к о н т р а с т и в т і 
л и н гв и с т и к а ,


ТӘУ-ТЕМ
типология, ареалды лингвистика, 
психолингвистика,  әлеуметтік 
лингвистика,  текст талдау т.б.
Сонымен,  Т.-дің дамуындағы 
қазіргі  бағыт  -  жалпы  ғылыми, 
жалпы  жэне  жеке  лингвистика- 
лык Т-дерді бірге қолдану болып 
табылады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   302   303   304   305   306   307   308   309   ...   336




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет