Салқынбай А., Абақан Е. с



Pdf көрінісі
бет322/336
Дата14.12.2021
өлшемі13,56 Mb.
#126888
1   ...   318   319   320   321   322   323   324   325   ...   336
Байланысты:
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік

ТҮРКІТІЛДЕРІ 
-т ү р к і халық- 
тарының тілі.  ІІІы ғу тегі жағынан
Т.т.  алтай  тіл д е р ін е   жатады. 
Алтай  тобына:  т ү р кі,  т ү н гү с - 
м анж ур,  м о н ғо л ,  ф и н н -у го р  
тілдері  кіреді.  Е. Поливанов  пен 
Г. Рамстедт бұл топқа корей және 
жапон  тілдерін  де  жатқы-зады. 
Орал -  алтай гипотезасы  бойын-
ша  (М .К а с тр е н ,  О .Б е тл и н гк, 
Г.Винклер,  О.Доннер,  З.Гомбоц 
т.б.) түркі тілдері мен финн-угор 
тілдері  орал-алтай  макротобын
құрайды.
Т ү р к о л о ги я д а  
б ір н е ш е  
кл а с с и ф и ка ц и я л ы қ  ж ү й е л е р
(схем алар)  бар.  В .А .Б о го р о ­
дицкий Т.т.-ін 7 топқа бөлген:  1) 
С о л т ү с т ік -ш ы ғы с  
т о п -я к у т , 
қарағас,  тува  тілдері;  2)  хакас 
(абақан)  тобы:  сағай,  белтір, 
қойбал,  каша,  қызыл;  3)  аптай 
тобы:  алтай, телеуіт,  қара татар;
4 )  б а т ы с -с іб ір   то б ы :  с іб ір  
татарларының  тілі;  5)  еділ-орап 
тобы: татар және башқұрт тілі; 6) 
орта  азия  тобы:  қазақ,  қырғыз, 
ұйғыр, өзбек, қарақалпақ тілдері; 
7)  оңтүстік-батыс топ:  түркімен, 
әзірбайжан, құмық, гагауыз, түрік 
тігщері. В.В.Радлов Т.т.-ін 4  топқа 
бөлген:  1)  шығыс  топ  -   алтай, 
оба,  е н и с е й ,  ш үлы м   т а т а р , 
қарағас,  хақас,  шор,  тува;  2) 
батыс  топ:  баты с-сібір  та та р - 
лары,  қырғыз,  қазақ,  баш қүрт,
та та р ,  қ а р а қ а л п а қ ;  3 )  О р та  
азиялық  топ:  ұйғыр,  өзбек;  4) 
оңтүстік топ:  түркімен,  әзірбай- 
жан, түрік, қырым-татар;  Якут тілі 
жеке қарастырылады.


TYP-TIP
А .Н .С ам ойлович  Т .т .-ін   6 
топқа  бөлген:  1)  Р-тобы  немесе 
болғар  тобы:  чуваш  тілі;  2)  Д - 
тобы  немесе  ұйғыр  тобы:  тува, 
тофалар, якут, хакас, кене ұйғыр 
тілі;  3) тау-тобы  немесе  қыпшақ 
тобы:  татар,  баш құрт,  қазақ, 
қырғыз, алтай, қарашай-балқар, 
құмық,  қырым-татар;  4) Тағ-лық 
немесе  шағатай  тобы:  қазіргі 
ұйғыр  тілі,  өзбек  тілі;  5)  таг-лы 
немесе  қылшақ-түрікмен  тобы: 
хиуа-өзбек, хиуа-сарт говорлары;
6)  ол  немесе  оғыз  тобы:  түрік, 
әзірбайжан,  түркімен,  қырым- 
татар,  диалектілері.  Рамстедт 
Т.т.-ін  6  негізгі  топқа  бөледі:  1) 
чуваш;  2)  якут;  3)  солтүстік топ: 
алтай  тілдері;  4)  батыс  топ: 
қы р ғы з,  қа з а қ,  қа р а қа л п а қ, 
ноғай,  құмық,  қарашай,  балқар, 
қарайым, татар, башқүрт, қүман, 
қы пш ақ;  5)  шығыс  топ:  жаңа 
үйғыр,  өзбек;  6)  оңтүстік  топ: 
түр кім е н ,  әзірбайж ан,  тү р ік, 
га га уы з 
тіл д е р і. 
С .М алов 
классификациясы  Т.т.  — «көне», 
«жаңа»  және  «қазіргі»  деп  үш 
то пқа  ж атқы зады .  Ж оғарыда
келтірілген  классификациялар-
ды ң  іш ін д е   С ам ойловичты ң 
схемасы дұрыс деп  саналады.
Т.т. агглютинативті (жалғама- 
лы)  тіл д ерге  жатады.  С өздің 
түбірі  өзгермейді,  сондықтан да 
Т.т.  ғасы рлар  бойы  түрақты  
болып  б із ге   ж еткен.  Т .т.-н е  
сингармонизм  қүбылысы  тән.
Дауысты  дыбыстардың  гармо- 
ниясы ,  сөз  басы нда  ж әне 
м орф ем аларды ң 
т ү й іс к е н  
ж е р ін д е   бірнеш е  дауы ссы з - 
дарды ң  қатар  келмеуі  -   Т.т. 
фонемаларының  дистрибутивті 
қатынастарының  ерекшелікте- 
ріне  жатады.  Еріндік  сингармо­
низм Т.т.  де тән.  Болжам  (гипо­
теза)  бойынша  көне  Т.т.-де  8 
дауысты фонемалар болған: а, ә, 
о,  у,  ө,  ү,  ы,  і.  С озы лы ңқы  
дауысты  фонемалар  тек  якут, 
түр кім е н ,  халадж  тілдерінде 
с а қта л ға н .  Т .т.  сөзж асам ы  
аф ф икс 
ж а л ға н у 
арқы лы , 
конверсия,  синтаксистік  тәсіл 
арқылы  жасалады.  Сонымен 
қатар,  сөзжасамның аналитика- 
лык  тәсілдері  де  дамыған.  Т.т.- 
нің ең көне ескерткіштері V—
VII ғғ. 
жатады.  Т.т.  өз  алфавиті  болған 
(қар.  Көне  түркі  жазуы).  Кейін 
араб,  латын,  орыс  алфавитіне 
көшірілген.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   318   319   320   321   322   323   324   325   ...   336




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет