Самашев Зейнолла Сұлтанов Қуаныш Тұяқбаев Қанат Шеңгелбаев Бақытжан «МӘдени мұРА» Ұлттық стратегиялық жобасын жүзеге асыру жөніндегі қОҒамдық кеңес 4

324

325

ҚАЗАҚ ЫРЫМДАРЫ

тіл тиеді. Соның салдарынан төсі қараяды, омырауы 

іседі. Тас емшек болып, омырауынан сүт қашады. Сүт 

болмаған соң, құт та болмайды, құшағы суық, бауыры 

тас болады деп жориды.

494.  Қазақта бала ата-анасына қол жұмсамайды. Егер қол 

жұмсаса, Құдай атып, жер жұтады деп жориды.

495.  Қазақта бала туғанда да жасалатын ырым көп. Біреу 

балаға құлын атап «Бәсіре» берсе, құлынды қастерлеп, 

бала аман болсын, жасқа толсын деп соймайды және сат-

пайды. Біреуге де бермейді. Өйткені ол баланың дүние 

есігін аша салып алған өз несібесі, құты деп нанады. 

Оны біреуге берсе, бала есейгенде қолына құт қонбай 

кедей болады деп жориды.

496.  Қазақта балаға кекіл қояды. Шашын тегіс ұстарамен 

қырып тастайды да, маңдайына бір шөкім шаш 

қалдырады. Жиегін тегістеп қояды. Ол кекіл деп атала-

ды. Кекіл баланы ажарландырады. Соған орай баланы 

еркелетеді. Аттың да маңдайындағы бір шоқ түгін кекіл 

деп атайды. Кекіл баланы тіл көзден, сұқтан қорғайды, 

пәле-жаладан қағады деп есептеледі.

497.  Қазақта басқа кісілерге қаратып аяқ киім шешпейді. 

Әйелдер көбінесе тасаланып тұрып шешінеді.

498.  Қазақта денесінде тарыдай-тарыдай қара қалы бар 

адамдардың қызы көп болады деп жорылады.

499.  Қазақта ер азаматтар босанған әйелге сойылған қал-

жаның етін жемейді. Онда әйелі ылғи қыз табады. Ша-

шы түсіп қалады деп ұйғарады.

500.  Қазақта жалғыз ұл балаға жамау-жамау киім кигізіп, 

төбесіне айдар қояды. Онысы—балаға жат көздің сұғы 

қадалмасын, тіл тимесін дегені.

501.  Қазақта жанып тұрған отқа май тастап, соның лапы-

лына қарап болашақты болжайтын ырым бар. Май 

тас талған оттың жалыны ашық түсте болса—жақ сы-

лық тың нышаны. Оттың жалыны қара қошқыл болса—

жамандықтың белгісі.

502.  Қазақта жаңа киген киіміне байғазы береді, түйме 

тағады. Онысы—түйме артынан түйе келеді деген ыры-

мы.

326

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

503.  Қазақта кетік, жырық ыдыспен қонаққа ас бермейді. 

Себебі ыдыстың кетігінен сайтан қосарлана ас ішеді, 

қонақ қорланады, қонақтың жебеуші иесі шамданып, 

кәрін төгеді деп ырымдайды.

504.  Қазақта көз тиеді, сұқ өтеді, тіл батады деген ұғым бар. 

Кейбіреулерді «сұқ көзді, сұқ тілді» деп сескенеді. Көз 

сұғы—жақсы адамға, жас балаға, жүйрік атқа, қыран 

құсқа, сұлу қызға, қайсар батырға, қайратты палуанға 

тиеді деп нанады. Сондықтан ас пен тойларда палуан-

дарды, жүйрік атты көптің көзінен тасада ұстайды. 

Онысы—тіл мен көздің сұғы тимесін дегені. Біреу жас 

келінге немесе сәбиге сұқтана қараса, «көзің тиеді, қара 

жерге түкір» деп, жерге түкіртеді. Көз тисе—«сұқ-сұқ» 

деп, тіл тисе—«тфә-тфә» деп, ерекше мақтаса—«тілің 

тасқа» деп қайырым айтады.

505.  Қазақта қой қырқып, жүн сабаған және киіз басқан 

кезде жел соқса, жүнді ұшырып кетеді деп екі тал шиді 

яки шөмшекті айқастырып, жүнмен байлап қояды. 

Онысы—жел шамынан сақтану.

506.  Қазақта қолды жуып болған соң, сілікпейді. Қайта 

суды сорғытып барып, орамалмен сүртеді. Жуған қолды 

сілку—жаман ырым. Бүйткенде су иесі Сүлейменнің 

киесі атады, соның салдарынан бастау көздері бітеледі 

деп жорылады.

507.  Қазақта қыл арқанды ұрламайды. Ұрласа—аспаққа 

асылады, қыл мойнына қыл арқан түседі деп ырымдай-

ды.

508.  Қазақта нәрестенің иткөйлегін шешкен күні, яғни 

қырқынан шығарғанда ауылдағы әйелдер жиналады. 

Иткөйлекті шешкен соң, оған тәтті түйіп, иттің мойны-

на байлап жібереді. Ауыл балалары сол итті қуып жүріп 

ұстап алып, тәттіні бөлісіп алады. Иткөйлекті ырым 

деп, баласы жоқ әйелге береді. Онысы—барлық адамды 

қуантатын бала көп болсын дегені.

509.  Қазақта сейсенбі күні алыс сапарға аттанбайды, үлкен 

іс бастамайды. Себебі бұл ауыр күн болып есептеледі. 

Бас зеңіп тұрады деп ырымдалады.

326

327

ҚАЗАҚ ЫРЫМДАРЫ

510.  Қазақта түн ортасында қораздың шақыруы теріске 

жорылады. Ондай қораздың басын кеседі де, жерге 

көміп тастайды. Өйтпесе, адам өлімге ұшырайды деп 

есептейді.

511.  Қазақта түнде айнаға қарамайды. Қараса—ажары ке те-

ді, өңі бұзылады, нұры таяды, дидары солады, шұ ғы ла 

қуа рады деп ырымдалады. Өйткені адам баласы жа рық-

та жүзіне нұр жинайды. Түнде айнаға қараса, сол нұр 

адамның көзіне шағылысып, тайғанайды деп жориды.

512.  Қазақта ұзатылған қыз жыл толмай төркініне келмей-

ді. Себебі отаудың оты лаулай түссін дегені. Бұл мезгіл 

бұзылса—ақ төсек суиды, көңілге жел кіреді деп 

ұйғарылады. Мұндай кезде туған бала безбүйрек, қатал 

болады деп сенеді. Сондықтан отауды жайнатып ұстап, 

отбасына самауырды қайнатып қойып, келген-кеткенді 

ашық-жарқын қабақпен қарсы алу арқылы жас келін 

келген жеріне әбден бауыр басып кетуі керек. Содан 

кейін ғана төркініне баруға болады. Төркіндей барған да 

дауыс айтып, сағынышын да ақтаруға ерікті. Қуа ныш-

пен көрісу—жақсылық. Ата-анасы сағынып кел 

ген 

қызын жылы шыраймен, ақ пейілмен күтеді. Қай тар 

кезінде қалағанын береді. Қыз көңілі марқай 

са—ел 

көңілі өседі деп жориды.

513.  Қазақта шалбардың бауын кісіге қарап тұрып байла-

майды. Жүріп бара жатып та олай істеуге тыйым сала-

ды. Бұл қылық әдепсіздік, жөн білмегендік саналады.

514.  Қазақта шын көңілмен, адал ниетпен құдаласып, 

қонақ болып отырғанда табақ тартар алдында құй-

рық-бауырды араластырып турап, үстіне айран құя-

ды да, құдаларға асатады. Бұл асатудың әзілге ұла-

сатын жағы да бар. Алайда адал ниет те қабысып 

жатады. Айран араластыруы—тілек ақ болсын, іші-

бауы рымыз араласқан мың жылдық құда боламыз деп 

ырымдағаны.

515.  Қазақта: «Сыйға—сый, сыраға—бал» дейтін сөз бар. 

Жігіт жағы құдаларды есік көрсетуге шақырады. 

Мұндағы мақсат—қалыңдықтың барлық туыс-туған-

дарын күйеуге таныстыру, өз ел-жұртын, дәулеті мен 

328

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

сәулетін көрсету. «Өлі-тірісіне» бір мал аталады. Бұл—

әруақ разы болсын дегені. Егер өлі-тірісіне мал атал-

маса, келін ауруға шалдығады деп есептейді.

516.  Қазақтар жәйбарақат кезде бас бармақты тістемейді. 

Қаралы күн, құсалы түн өткізіп, өзегі талған адам-

дар ғана солай істейді. Ешбір себепсіз бұлай істеу—

жамандық нышаны деп жорылады, оған қатаң тыйым 

салынады. Қатты өкінгенде ғана бармақ тістейді.

517.   Қазақтың келіндері асықты жіліктің асығы бар 

басындағы сіңірді мұжымайды. Онда толғағы ашты 

болады, қатты қиналады деп ырымдалады. Әйелдің 

толғағы қатты болса, бураның қураған бас сүйегін ақ 

байлап төрге іліп қояды. Мұнысы—жын-шайтан бура-

дан қорқып қашады дегені.

518.  Қазақтың келіні қайын енесі мен қайын атасының 

төсегіне отырмайды. Бұлай істеу—әдепсіздік, арадағы 

сыйластық бұзылады, адамдық жойылады, құрметтен 

айырылады, келіннің етегі ашылады деп қатал тәртіп-

пен тыйым салып жаман ырымға жатқызады.

519.  Қазақтың қарттары көзі тірісінде өз қабірін қаздырып 

қояды. Жанақымды тас құмы жоқ керіш жерден таң-

дап, бес адам олай-бұлай аунап жататындай етіп қазды-

рады. Онысы—Алланың бергеніне де, алғанына да разы-

лығын мойындауы. Ақырет түніне иман келтіргені.

520.  Қазақтың үлкен кісілері балаларына құстардың жұ-

мыртқасына тиіспеуді, балапанын өлтірмеуді тапсы-

рып, міндеттеп отырады. Бұлай істесе—құстың қар-

ғысына ұшырайды деп сенеді.

521.  Қазалы күндері өлімге келген ауыл адамдары қызыл, 

жасыл киім кимейді. Әйелдер жылтырауық бұйымдар 

тағынбайды. Бұл торқалы той емес. Қаралы өлімді 

құрметтеу керек.

522.  Қазан айында қар жауса, көктемде қар көпке дейін жа-

тады.

523.  Қазанда қайнап жатқан сүт отқа төгілсе, малдың же лі-

ніне қотыр шығады. Сүт отқа күйіп жатқанда малдың 

емшегіндегі сүт күйеді.

328

329

ҚАЗАҚ ЫРЫМДАРЫ

524.  Қазанды есік жаққа қаратып қисайта аспайды. Ол 

құласа: «Несібе төгіледі, ырыс шайқалады, ас аза-

йып, дән далаға қашады. Отқа төгіліп, дән күйеді. Күл 

астында қалады. Қазан шайқалса—ырыс шамданады» 

деп ырымдайды.

525.  Қайтыс болған адам жаназасы шығарылып, қабырға 

жерленбей тұрып Құран оқылмайды.

526.  Қалжаға сойылған қойдың омыртқасын тазалап мүжи-

ді де, тобылғы шыбыққа өткізіп, есіктің бас жағына іліп 

қояды. Онысы—баланың мойыны тез бекісін дегені. 

Ал қалжаға жиналған әйелдердің бәрі де омыртқа еті-

нен ауыз тиюге тиіс. Ең соңында кіндік шешесі қыр нап 

мүжиді де, есік маңдайшасының төбесіне іліп қояды. 

Әйелдер осы омыртқа етінен ауыз тисе, бала кө те реді 

деп ырымдалады.

527.  Қалы, меңі үлкейіп кетпесін деп, қалымен туған бала-

ға «Қалдыбай», «Қалдыгүл», «Меңдігүл», «Анарбай», 

«Анаргүл» деп ат қояды.

528.  Қамшы, садақ, жебе, тағы басқа қару-жарақты сый-

лағанда беретін кісінің қолына ұстатпай, жерге тастай-

ды. Онысы—қолдың қатты-жұмсақтығы немесе бере-

ке бірге кетпесін, ұшығы жерде қалсын дегені. Ауыр 

салмақты жер ғана көтереді деп ырымдағаны.

529.  Қамшыны ұстап, төрге шықпайды. Бұл—ағайындар 

араздасып, дауласқан жағдайда жасалатын қылық. 

Жақсылық нышаны емес.

530.  Қамшының сабы сынса—қатын өледі. Пышақ сабы 

сын са—күйеу өледі деп ырымдалады.

531.  Қандай жағдай болса да таңдай қақпайды, орынсыз 

таңырқамайды, жөнсіз есіркемейді. Адамды есіркеу—

Құдайдың ғана ісі. Бұл адам баласының қолынан кел-

мейді.

532.  Қандай үйге кіргенде де, мейлі адам болсын, болмасын 

сәлем беріп кіру керек. Себебі үйдің төрінде Қызыр 

пайғамбар отыруы мүмкін. Сол риза болады. Үйге бере-

ке кіреді. Амандық сақталады. Жамандық болмай ды 

деп ырымдалады.

330

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

533.  Қара қоңыз тығылатын жер іздеп жанталаса жүгірсе, 

көп кешікпей жаңбыр болады.

534.  Қара немесе қызыл киім және киімге ұқсағандарды 

үйдің үстіне қоймайды. Мұндай нәрсені, сол үйден адам 

өлсе, қылады.

535.  Қарашада күн күркіресе, қыс қысқа болады.

536.  Қарға қысты күні үйге қарап: «қақ, қақ, қақ» десе, 

қыста қар жауады, жазда жаңбыр жауады деп ырым-

дайды. Мұның ауылда той болатын жайға бейімделетін 

жағы да бар.

537.  Қарға су бойын қуалап ұшса—жаман хабар болады.

538.  Қарлығаштар жер бауырлай ұшса—жел соғып, күн 

бұзылады, керісінше биіктеп ұшса—күн ашық, жылы 

болады.

539.  Қартайған адам қайтыс болса, жастар «оның жасына 

келеміз» деп ырымдап, оның «жетісіндегі», «қыр қын-

дағы», «асындағы» дастарханына таласып, берілген 

тағамды емен-еркін қалдырмай жейді.

540.  Қасқырдың бас сүйегі мен жыланның бас сүйегін алып, 

жағын мықтап танған соң, сандыққа сақтап қояды. Сон-

да малды қасқыр жемейді. Адамды және малды жы лан 

шақпайды деп жориды.

541.  Қатар тартылған екі табақтың адамдары түгел ет ту-

рап алуға пышақ сұрап алса, етті турап болған соң, 

пышақты құры қайтармайды, пышақтың ұшына май 

шаншып беріп, алғыс айтады. Өйткені пышақ—ердің 

қаруы. Ақ май сол ниетті білдіреді.

542.  Қой күзде төсін жиі қақса, сол жылы қар қалың түсе ді. 

Күздің аяғында, не қыстың бас кезінде өрістен қайт қан 

қойлар аузына бір-бірлеп шөп тістеп келсе, қысың да 

жұт болады.

543.  Қой қотыр шыққан балаға сойған малдың көзінің суын 

жақса, жазылады деп есептейді.

544.  Қой пысқырынса, жазды күні бұлттанып, іле-шала 

жауын-шашын болады.

545.  Қой сүзіссе—жел соғады.

330

331

ҚАЗАҚ ЫРЫМДАРЫ

546.  Қой топалаң дертіне шалдықса—аршаны өртеп алас-

тайды немесе елсіз түзге айдап тастайды, қасқыр 

шапса—топалаң айығады деп сенеді.

547.  Қой тісін қайраса, кешікпей боран болады. Қой қысты 

күні қораға иін тіресіп, бір-бірін итермей, емін-еркін 

кірсе, ауа-райы жайлы болады. Керісінше иіріліп, то-

пырлай кірсе, күн бұзылады.

548.  Қолға шыққан сүйел қанша болса, жіпті сонша рет 

түйіп жерге көміп тастаса, ол шірігенде сүйелдер тез 

түсіп қалады.

549.  Қолды жуып болған соң, сілкімейді, сорғытып барып 

орамалмен сүртеді. Жуған қолды сілку жаман ырым. 

Өйтсе, су иесі Сүлейменнің киесі атады, соның салдары-

нан бастау көзі бітеледі деп жориды.

550.  Қолынан іс келмейтін адам бір шаруа жасаса, жерден 

шөп алып сындырады.

551.  Қонақ боп барған үйінде қызды төрге отырғызады. Себе-

бі «қызда қырық көліктік бақыт бар». Төрде отырса, сол 

бақыттың жұғыны қыз отырған төрде қалады. «Қызда 

қырық қырсық та бар». Босағада отырса—сол қырсық 

сол үйде қалады. «Қызда оттай ыстық мейір бар». Төр де 

отырса, сол мейір сол үйге бағышталады. «Қызда мұз-

дай суық ызғар да бар». Есік жақта отырса, сол ызғар 

сол үйді шалады. «Қызда қырық періште бар». Төрде 

отырса, сол періштелер сол үйге қонады. «Қызда қы-

рық сайтан бар». Есік жақта отырса, сайтандар сол үйде 

қалады. Осындай ырымдардың салқынынан қалты рап, 

ыстығына қуанады. «Қазақ ырым етеді, ырымы қы рын 

кетеді» дейтін мәтел осындай ырымдардың жемісі бо-

лар.

552.  Қонақ келгенде есікті үй иесінің өзі ашады. Ал қонақ 

шығарда есікті үй иесі ашпайды, қонақтың өзі ашып 

шығады. Қонақ үйге келгенде құт бірге кіреді деп жо-

риды. Қонақ кетерде үй иесі есік ашып берсе, құт та әлгі 

кісімен ілесіп кетеді деп ырымдалады.

553.  Қонақ қыз босағаға емес, қарттар отыратын құрметті 

орынға отырады. Әйтпесе үй иесі бақытсыздыққа ұшы-

райды.

332

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

554.  Қонақ өзі түскен үйге алып жүрген найза, қылыш, 

мылтық, сойыл-шоқпарын алып кірмейді. Үйге кірерде 

сыртқа сүйеп қойып, тек қамшы алып кіреді. Бұл—

қамшы жүрген жерде пәле-қаза жүрмейді, сізге адал мын 

дегенді білдіреді. Қамшыны төрге алып шықпайды.

555.  Қонаққа тартылатын бастың тұмсығы, сөзсіз, төрде 

отырған ең сыйлы қонаққа қаратып қойылады. Егер 

үйдің есігіне қаратып қойылса—онда үй иесінің қо-

нақты шынайы көңілмен күтпегені, қайта, қонақты 

қуғанын білдіреді. Бастың маңдайын қосу белгісі фор-

масында тіліп қояды.

556.  Қонақты сыйламас бұрын үй қожасының өзі астан ауыз 

тиюі керек.

557.  Қонақтың пышағы немесе бәкісі дастарханмен бірге 

жиналып кетсе, қайтарып берілмейді. Қонақ ет тура-

ған да пышағын өзі сүртіп қынына салып алуы керек. 

Егер дастарханмен бірге жиналып кетсе, қонақ үнде-

мейді, пышағын сұрамайды. Сұраса, «Қырық пышақ 

боп өштеседі» деп жориды.

558.  Қорада тұрған ат иесін көргенде құйрығын көтеріп, 

борт-борт жел шығарса—сапар нысаны деп ұйғары-

ла ды. Ал аузын ашып есінесе—жақсылық нышаны. 

Жолға жүргелі тұрған ат құмалақ тастаса—жолдың 

оңға бастағаны, олжалы болмақ, қуаныш сыйлайды 

деп ырымдалады. Сүрінген атты ұрмайды. Қайта көзін 

оң қолмен сүртіп, тазалайды. Онысы—сайтан аттың 

көзін басып тұрса, қашып кетсін дегені. Жолаушы ке-

ле жатып, атының сауырынан ұрмайды немесе қамшы 

салмайды. Себебі жапанда жалғыз өзі келе жатқан жо-

лаушыны қолдап, жебеген Қызыр пайғамбар аттың 

сауы рында отырады деп жорылады.

559.  Қоралы қойға қасқыр шапса, көк бөрінің аузы тиді, Көк 

тәңірі қолдайды, мал өсіп, жан аман болады деп жо-

риды.

560.  Қорылдап ұйықтап жатқан адамға пышақ оқтаса, қо-

рылы басылады. Буындырған шайтан пышақтан қор-

қады деп нанады.

332

333

ҚАЗАҚ ЫРЫМДАРЫ

561.  Қошқардан күйек аларда «шашыратқы» жасайды. 

Қош қардың күйегін алып, саулықтарға қосып жібер-

ген соң, мал иелері тілеу тілейді. «Төл көбейсін, егіз-

егізден болғай» деп, мәре-сәре болады. Әйелдер дастар-

хан жайып, қонақтарды күтеді. Осы ас шашыратқы деп 

аталады. Сонда: «Мал төлді болады, шөп басы екі аша 

шығады, қой егіз табады» деп қуанысады.

562.  Құлағыңыздың іші қышыса—жақсы хабар естисіз. Ал 

табаныңыз қышыса—жаяу жүресіз.

563.  Құлын, қозы-лақ байланып, көгенделетін желі арқан ды 

аттамайды. Желінің киесі атып, шарапаты шайыла ды 

деп жориды.

564.  Құмалақ салғанда, құмалақ басын (ырымдап бергенді) 

қолға алмайды. Онысы—құмалақ ақ сөйлесін дегені.

565.  Құмыраның, торсықтың аузынан су ішпейді. Қалған 

суға дем тиеді. Егер ауру адамның демі тисе, кейінгі су 

ішкен адам ауру болады деп жориды.

566.  Құмырсқалар илеуін құрғақ жерге салса—жауын жа-

уады, дымқыл жерге салса—жаздың құрғақ бола-

тын дығының белгісі. Қатты жел мен дауыл болардың 

ал 

дында құмырсқалар әбігерленіп, мазасыздана бас-

тайды. Егер құмырсқалар илеуін биік жерге салса, 

судың деңгейі көтерілер тасқын болады.

567.  Құмырсқалар илеуінен шықпай қойса—күн жауады.

568.  Құмырсқалар күндіз илеуіне асығыс кіріп жатса, ауа 

райы бұзылады деп ұйғарады.

569.  Құрықтың ұш жағын жоғары көтермейді. Онда малдың 

аяғы көктен келіп, орта ойылған жұт болады деп ырым-

далады.

570.  Қыдырып келген жас баланы үйден құр қол шығар-

майды. Өйткені сәбидің меселдесі қайтпасын, көңілі 

қалмасын, жүрегі суымасын, келер бақытының беті 

қайтпасын, үйде оттай ыстық ықыласы қалсын деп 

ырымдаған. Егер сәби суық рай көріп, кейіген кейіп-

пен шығып кетсе, бұл шаңырақтан бақ, төрден бақыт, 

дәннен ырыс кетеді деп ырымдалады. «Адам ұрпағымен 

мың жасайды» деген мәтел осындайдан пайда болған 

шығар.

334

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

571.  Қыз балаға кәрі жілік ұстатпайды. Егер қыз кәрі жі-

ліктің етін жеп, мұжыса—болашақ күйеуі кәрі қақ сал 

болуы ықтимал деп жорылады.

572.  Қыз балаға шашы өссін деп желке жегізеді.

573.  Қыз бен жігіт алғаш қосылған түні жігіт жеңгесіне 

жолдық береді. Өйткені жеңгесі төсек салып, жайлы 

жатуларын тілейді. Қыздың пәктігіне куә болады, кірді 

де өзі жуады. Бұл—өмірлік адалдық нысаны саналады.

574.  Қызға құйымшақ жегізбейді. Құйымшақ жесе, жеңіл-

тек болады деп санайды.

575.  Қыздар өзінен үлкен адамға немесе жігіттерге қарап 

тілін шығарып, жалақтамайды. Бұл әдепсіздікке жа-

тады. Ал кейін тапқан баласы сақау болады деп ырым-

дайды.

576.  Қыз-келіншектер қара орамалды басына салмайды. 

Қара киім—қайғының белгісі деп ырымдалады.

577.  Қызылша және басқа да жұқпалы аурулар тарағанда, 

басқаға жұқпасын деп, немесе қызылша шыққан ба-

ла ға тіл-сұқ болмасын деп, есік сыртына не маңдайша-

ға шикі жас ет байлайды. Шикі ет ауырып жатқан 

адамымыздың еті шикі еді, қызылша шығып жатыр де-

ген шартты белгіні білдіреді. Шикі етті қарға, сауыс қан 

сияқты құстар ала қашып, тыныштық бермеген соң, 

қызыл бөз байлайтын болған.

578.  Қызына құда түсе келген адамның тілегін қабыл еткен-

де жағалы шапан кигізеді. Оны «шеге шапан» дейді. 

Бұл—құдалық баянды болсын деген ниет.

579.  Қырманға астық бастырар алдына егінші Дихан атаны 

еске алады да, бір шайнам дәнді аузына салып: «Дән 

дәмді болсын, ішер көбейсін» деген тілек айтып барып 

іске кіріседі. Мұнысы—қырмандағы дән шашылма сын, 

алдымен өзіміз ауыз тиелік, басқаға жем боп кетпе сін 

дегені.

580.  Қыста жаңбыр жауса—«Жер сілкінеді. Жер астынан 

айдаһар шығады» деп нанады.

581.  Қыста күн құлақтанып шықса, суық болады, құ лақ-

танып батса, суық сынады.

582.  Қыста үйде шыбын ұшса—боран болады.

334

335

ҚАЗАҚ ЫРЫМДАРЫ

583.  Қыстаудан жайлауға алғаш көшкен кезде бірінші күн 

көп ұзамай, жол бойына ерулейді. Себебі арттағы жұрт 

бірден иесіз қалмасын, жұрынсыз болмасын, бақыт 

сақтаған орта шамданбасын, жұрт қуарып қалса, жаңа 

жұртқа барғанда бақ көне жұртқа қарай алаңдама-

сын деп ырымдалғаны. Келесі күні әрі қарай көшерде 

жолдың екі жағына от жағып, сол оттың ортасынан 

жүк артылған көліктерді өткізеді. Бұл қаскүнем рух-

тар мен жын-шайтаннан сақтану үшін жасалады, 

өйткені олар көшті аңди алмай, от ішінде қалып қояды. 

Жаңа қоныста жаңаша өмір сүрсек деген ырымның 

жоралғысы.

584.  Қысты күні ағаш шуласа—күн жылынады.

585.  Қысты күні кемпірқосақ көрінсе, жыл құтты, ел ты-

ныш ты, мал төлді, өнім мол, тіршілік жайдары бола ды 

дейді.

586.  Қысты күні күн ұясынан құлақтанып шықса, сол күні 

күн суық болады.

587.  Қысты күні қарғалар ағаш басына шығып қарқылдап, 

үстерін шұқып тазалана бастаса, көп ұзамай—ақ қар 

жауады.

588.  Мақтап жүретін адам тамақ үстіне келеді, ал жамандап 

жүретін адам дастархан жиналғанда келеді деп санай-

ды.

589.  Мал әбзелдерін лас жерге, аяқ астына тастамайды. 

Оларды арнайы таза орынға іліп қояды. Әйтпесе, мал 

иесі өкпелейді.

590.  Мал баққан адам құр қол жүрмейді, қынды пышақ алып 

жүреді.

591.  Мал етін бұзғанда балта, шот қолданылмайды. Сүйек-

терді жүйесін тауып пышақпен ғана ажыратады. Бал-

таласа, берекесі кетеді деп ырымдайды.

592.  Мал қораға дәретке отырса, малдың желіні іседі, сүті 

азаяды деседі.

593.  Мал өріске кеткен соң мал қораның есігін ашық таста-

майды. Жын-шайтан кіріп кетеді деп ырымдайды.

594.  Мал сауылып жатқанда бөгде біреу келіп амандасса, 

араласса, малдың сүті қайтып кетеді деп ырымдайды.

336

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

595.  Мал сойған кезде төс шеміршегін кесіп алып, жарға 

не босағаға лақтырғанда жабысып қалса, ол үйдің аты 

бәйгеден бірінші болып келеді.

596.  Мал төлдеп жатқан кезде сақал, мұрт, шаш алуға ты-

йым салынады. Өйткені төл шала туады, дертке шалды-

ғады деп жорылады.

597.  Мал төлдеп жатқанда басқа біреуге мал сыйламайды. 

Төлді біреуге атамайды және сатпайды. Бұлай істесе, 

Шопан ата шамданады, шамырқанады. Жаңа туған төл 

қырық күн өткенше иесіз болады. Сондықтан бақ пен 

байлық басқаға ауысады, мал шығынға ұшырап, індет 

жайлайды, қора бос қалады деп ырымдалады.

598.  Мал төлдеп жатқанда кереге басына, бақанға, қойдың 

құйрығына қызыл шүберек байлап іліп қояды. Оны 

елдің көзі төлге түспей, құйрыққа түссін дегені.

599.  Мал төлдеп жатқанда, балалардың асық ойнауына тый-

ым салынады. Өйткені асық ойнағанда сақа мен ке-

нейлерді соғыстырып, шықылдаған дыбыс шығарады. 

Міне, осы дыбыс мал киесін ызаландырады, төл шығын 

болады деп ырымдалады.

600.  Малға бас киімді лақтырса, сүті азаяды деседі.

601.  Малға оба тисе, қасиетті саналған адамдардың мола-

сынан топырақ әкеліп, малды ұшықтайды. Себебі оба 

да бір қасиеттің белгісі. Оның да күшті қорғаушысы бо-

лады деп ырымдайды.

602.  Малға ұсталатын құралдарды (құрық, бұғалық, көген 

т.б.) аттамайды. Бәрінің киесі бар деп сенеді.

603.  Малды бауыздар алдында басын құбылаға қаратып 

тұрып, бата жасайды. «Бұйыртып жегіз» деп тілек ай-

тады. Онысы—малдың еті дәмді, адал болсын дегені.

604.  Малды қу шыбықпен, көсеумен айдаса, сүті күйіп кете-

ді деп, жас шыбықпен айдайды.

605.  Малды сатқанда оның ноқтасын, бас жібін алып қа-

лады.

606.  Малдың алдынан бос ыдыспен шықса, сүті азаяды де-

седі.

336

337

ҚАЗАҚ ЫРЫМДАРЫ

607.  Малдың басын үйіткенде алдымен бауыздау жағынан 

бастап үйітеді. Бұл—пышақтың жүзіндегі қылау өр-

тенсін дегені.

608.  Малдың бірінші сауымынан алынған майды қазақтар 

асқа қолданбайды—онымен жақтау, табалдырықтың 

жоғары бөлігінің, киіз үйдің сол жағын жауып тұрған 

киізді майлайды.

609.  Малдың жетім бауыр аталатын бауыры да болады. Оны 

балаларға жегізбейді. Егер жеп қойса—жетім қалады 

деп жориды.

610.  Малдың мезгілсіз қашқаннан кейін туған төлін қазақ-

та малдың иесі малданбайды, басқа бір күйі нашар кі-

сіге садақа ретінде береді.

611.  Малшы құр жан жүрсе, мал арам өледі.

612.  Малшылар беті-қолын жумай тұрып, мал өргізбейді. 

Өйтсе, мал өлім-жітімге ұшырайды деседі.

613.  Мама ағашта байлаулы тұрған аттар қасынып, бірін-бірі 

тістелесе—жақсы ырым. «Құда боламыз, құшақ айқас-

тырамыз, мерекелі күн туады» деп ағынан жарылады.

614.  Масалар күздің аяғына дейін жатпаса, қыс жұмсақ әрі 

жайлы болады.

615.  Мәйіт шығарылып әкетілісімен үйді жинастырмай ды. 

Өйтсе, аруақ разы болмайды дейді.

616.  Мәйітті ораған кілемді түнде жұлдызға қаратып жайып 

барып істетеді.

617.  Мәйітті үйден шығарып, қабір басына қарай алып 

жүргенде әйел адам бармайды. Үйде қалады. Келесі 

күннен бастап баруына болады. Әйел—ана. Сондықтан 

оның жүрегі суымасын, өмірден түңілмесін дегені.

618.  Мәйіттің жанында қатты сөйлеуге, қызу әңгіме айтуға, 

жылап-сықтауға болмайды.

619.  Мәйіттің кебін тігісін жиі тікпейді. Үйден шығатын 

өлім жиілеп кетеді деп ырымдайды.

620.  Меңсіз қап-қара малды аса сыйлы қонаққа соймай-

ды. Тұнжыр түс тұңғиыққа бастайды деп ырымдайды. 

Союға тура келген жағдайда мүйізіне, мойнына ен бай-

лап барып сояды. Бұл ақ тілек қабыл болсын деген ниет 

белгісі.

22-0185

338

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

621.  Мешітке имам сайлаған кезде он екі мүшесі бүтін, дені 

сау, ақыл-есі дұрыс адам таңдалады. Ақылды, иман-

жүзді адам оқыған дұғаның сауабы мол деп жориды.

622.  Мойын құяңның салдарынан қарысып қалғанда, кер без 

кісінің сыртынан сәлем жасаса, жазылады.

623.  Мойын, арқа жотасын құяң ұстаған адам кербез кісінің 

сыртынан үш қайтара сәлем қылып, тағзым етсе, тәуір 

болып кетеді.

624.  Мұрны, иегі қышыған адам бір жерден дәм татады.

625.  Мұсылман баласы доңыздың етіне көз салмайды. Ырыс 

былғанады деп жориды. Байқаусызда көз түсіп кетсе, 

«тфу» деп үш рет түкіреді.

626.  Мысық шалқасынан жатса, күн жылынады. Мысық 

жерді тырмаласа, жел соғады, қабырғаны тырмаласа, 

ауа-райы бұзылады. Мысық жылы жерге отырса, бол-

маса жылы жерге жатса, қыста аяз, жазда күн бұ зы-

лады.

627.  Мысыққа тамақты «ертең ұмытып кетесің» деп шертіп 

береді.

628.  Насыбай атқанды Құдай атады. Демі сасып, дерті ас-

қынып, қойнындағы жары жиіркенеді. Мерез ұрпақ 

туа ды. Кем иек, кетік тіс, есалаң бала опа қылмайды 

деп ырымдалады.

629.  Науқастанған адам әбден әлсіреп, өлім қаліне жеткен-

де, ағайын-туыстарын жинап, арыздасады. Бірінен-

бірі кешірім сұрасады. Алым-берім қарыздары болса, 

қайтаруды тапсырады. Ұрық-жұрағаты бұл істерді өсиет 

деп біледі. Өлетін адамның әрқандай тілегі «Ақтық дем» 

есептеліп, ол бұлжытпай орындалады.

630.  Наурыз күні кетік ыдыстарды пайдаланбай, тастай ды. 

«Жаңа күн—жаңа өмір, жаңа жыл» деп біледі. Бұл 

күні кетік ыдыспен ас ішсе—көне пәле, көне сүрдек 

қалады, жаңа күннің жаңа ырысын көре алмаймыз деп 

жориды.

631.  Нәресте туғанда кіндігін ай балтамен кесіп, таза жіппен 

байлайды. Кіндік кескен балтаны пайдаланбай, сақ-

тап қояды. Кіндік үш-төрт күнде түседі. Ұл баланың 

кіндігін «Үй күшік болмасын, далада өскен батыр бол-

338

339

ҚАЗАҚ ЫРЫМДАРЫ

сын» деп, қырдан асырып лақтырып жібереді. Ал, қыз 

баланың кіндігін «Үйдің құты болсын» деп, от басына, 

ошақтың түбіне көмеді. Бала оқымысты болсын деген 

ниетпен кітап арасына сақтап қоятын да, ат құлағында 

ойнасын деген тілекпен аттың жалына байлап қоятын 

да дағды бар. «Тілегімізді кіндік кескен жерден, кіндік 

қаны тамған жерден бер» дейтін сөз осындай ырымдар-

дан қалған.

632.  Нәрестені тіл-көзден сақтау үшін оның бесігіне, киіміне 

тұмар ретінде жыланбас, үкі, тоғыз моншақ, күміс ти-

ындарды іліп қояды. Сәбиге «көз тиді» деп секем ал-

ған жағдайда сол адамның үйінен бір нәрсесін әкеліп 

түтетеді.

633.  Нәрестенің еңбегін баспайды. Өйткені баланың бақы-

ты еңбегінде болады. Нәрестенің былқылдап тұрған 

еңбегін басса—миы зақымданады, өміріне қатер төнеді 

деп жориды.

634.  Нәрестенің иткөйлегін кең-мол пішіп тіксе, қолы ашық, 

кең пейілді, бақытты болады деп ырымдайды.

635.  Нәрестенің ұйқысы тыныш болуы үшін және жын-

шайтанды қуу мақсатымен адыраспанды отқа жағып 

түтетіп, баланы бөлерден бұрын бесікті айналдырып, 

аластап шығады.

636.  Несібесі көп, дастарханы мол болсын деп жаңа үйдің 

босағасын маймен майлайды.

637.  Ойнап жүрген балалар екі тымақты үсті-үстіне қабат-

тап кисе, екі қатын алады деп жориды.

638.  Ойынға ашуланған адамның басы таз болады.

639.  Оң жақ алақаныңыз қышыса, ақша аласыз, сол жақ 

алақаныңыз қышыса, біреуге ақша бересіз.

640.  Оң жақ құлағыңыз шуылдаса, мақтайды, сол жақ құ-

лағыңыз шуылдаса, жамандайды. Ондай кезде жа ны-

ңыздағы адамға: «қай құлағым шуылдады» дейсіз, ол 

«оң құлағыңыз» деп айтуы керек.

641.  Оң көзіңіздің асты тартса, қуанасыз, сол көзіңіздің ас-

ты тартса, ренжисіз.

642.  Оң қабағың тартса, қуанасың.

340

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

643.  Оң қолыңның алақаны қышыса, ақша ұстайсың, табыс, 

олжа, сол қолыңның алақаны қышыса шығын, шы ғыс, 

зиян.

644.  Оңтүстіктен соққан жел өзгеріп шығыстан соқса, ауа-

райы жылынады, батыстан соқса, бұзылады.

645.  Ордалы жыланның маңына жақындап барып, жұғы-

суға болмайды. Өйткені қазақтар перілер жылан бей-

несіне еніп, топтасып жүреді деп нанады.  

646.  От басында отырған қарияның орнына кез келген адам 

отыра бермейді. Кейбіреуіне қарияның кәрі тиеді. Жа-

рымжан, дімкәс адам болса, ауруы асқынады деп ырым-

дайды.

647.  Отау үйдің түс киізін үйдің тек оң жағына ғана құрады. 

Сол жағына құрса, неке баянсыз болады деп жориды.

648.  Отты және оттың басын сабамайды. Бұлай істесе—үй-

ішінің құты қашады, шаңырақтың оты өшеді деп жо-

риды.

649.  Отырған адамды айналуға балаға да, басқаға да рұқсат 

етпейді. Олай істесе, әлгі адамның ауру-дерті болса, 

соны айналған кісіге көшеді, барлық сиқыры қона ды, 

жұқпалы дерті жабысады, соның салдарынан бақыт-

сыздыққа душар болады деп ырымдалады.

650.  Өгіз құйрығын шошайтып жоғары көтерсе—жел 

соғады. Сиырлар құйрығын көтеріп өкіріп шапса, ми 

айналдырған ыстық болады. Мал шағатын оқыра кө-

бейеді. Сиыр танауын тартып, мүйізін шайқаса, дауыл 

немесе боран болады. Сондай-ақ қой тісін қайраса, бо-

ран немесе дауыл соғады. Ал тұяғымен төсін қаситын 

болса, қыс боранды болады.

651.  Өздері әкелген сыбаға немесе тамақтан жеген үйдің 

әйелі қыз табады.

652.  Өзен жағасынан тоған қазып, жаңа тоғанға алғаш су 

салғанда тоған жалғасынан түйе айтып соятын ырым 

бар. Онысы—ақ түйенің қарны жарылғандай той бол-

сын. Ел тоқшылық өмір кешсін. Тоған киесі разы бол-

сын дегені.

340

341

ҚАЗАҚ ЫРЫМДАРЫ

653.  Өзен суына төніп, етбетінен жатып су ішпейді. Суға 

кетесің, не су мақұлығы жұтады, не асқазан ауруына, 

өңеш қабынуына жолығады деп жориды.

654.  Өлара жауын-шашынды болса, жаңа ай шаруаға қо-

лайсыз болады.

655.  Өлген адамға дауыс көтеріп жоқтап жылаған соң, беті-

қолын жумай тамақтан дәм тату күнә саналады.

656.  Өлген адамды жерлеген соң молда Құран оқиды. Жасы 

келген адам болса, бейіт басында тәбәрік ретінде жыр-

тыс жыртылады. Онысы—өлген қарттың жасын бер сін, 

арты той болсын дегені.

657.  Өлген адамды қабірге қою үшін үйден шығарда бас 

жағымен есіктен шығарады. Дән түйген ақ орамалды 

басынан айналдырып алып қалады. Мұнысы—әруақ 

үйден дәмін біржола үзіп кетсін дегені.

658.  Өлген адамның жаназасына шақыра барған кісі жаяу 

болсын, атты болсын басқалардың үйіне кірмейді. Да-

лада тұрып жәй-жапсарды айтады. Егер шөлдеп тұрса, 

сұраған сусынын сыртта ішеді. Үйге кірсе, сол үйден 

өлім шығады деп ырымдалады.

659.  Өлген адамның қайыр-садақасына малдан басқа бидай 

да береді. Онысы—артындағы ұрпағы бидайдай жай-

қалып өссін деп ырымдағаны.

660.  Өлген адамның қасында күзетіп қариялар оған иман 

тілейді. Бетін жабады. Көзін жұмғызады. Үйдің оң 

жағына салып қояды. Басын солтүстікке, бетін құбы-

лаға қаратып, шалқасынан жатқызады. Үстіндегі киім-

дерін шешіп алады да, денесін ақ шүберекпен жауып 

қояды. Олай етпесе, әруақ разы болмайды деп нанады.

661.  Өлген ер адам сүйегіне ерлер түседі. Әйел адамның 

сүйегіне әйелдер түседі.

662.  Өлген кісінің иман киізі қырқына дейін таза жерде 

сақталуы керек. Өйткені қырқы берілгенше, әруақ 

дәметіп, өзінің үйіне келіп жүреді, лас киізді көріп 

ренжімесін деп жориды.

663.  Өлген кісінің фидиясына мал, ақша бергеннен басқа 

бидай да береді. Бұл абзал саналады. Онысы—кейінгі 

ұрпағы егіндей көгеріп жайқалсын дегені.

342

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

664.  Өлік шыққан жерде киімін, бетін жыртып жыламайды. 

Бұл—Аллаға қарсылық білдіргендік деп жорылады.

665.  Өлімде Құран оқылғанда барлық адам жылаудан тыйы-

лады. Әйелдер шашын көрсетпейді, ерлер жалаңбас 

отырмайды. Үн шығармайды, жүрмейді, түрегеп тұр-

майды, сөйлемейді, сәлемдеспейді.

666.  Өрмекшінің торын бұзсаң, қырық күнәң кешіріледі.

667.  Өрісте жайылып жүрген малдың не қоралы қойдың 

ортасын қақ жарып өтпейді. Себебі үйірлі ішінде Қызыр 

пайғамбар жүреді. Малдың оттай ыстық көрінуі содан 

деп ырымдайды. «Малды ауылда құт бар», «Мал бар 

жерде жан бар», «Қойдың сүті қорғасын, қойды қырған 

оңбасын» деген мақалдар да бар. Қоралы қойдың орта-

сын жарып өтсе, Қызыр шамданады, мал екіге бөлі не-

ді. Ортасынан айырылады, шығынға ұшырайды. «Қой 

Меккеден шыққан» дейтін ырымдармен байланысты 

болуы ықтимал. 

668.  Пәле-жаладан аулақ болсын деп жаңа үйленген жас-

тардың төсегін арша түтінімен ыстайды.

669.  Перзентсіз ерлі-зайыптылар мойындарына көгеннің 

бұр шағын салып, Құдайдан бала тілейді.

670.  Пияздың қабығы жұқа болса, сол жылы қыс жұмсақ бо-

лады.

671.  Пұшпағы қанамаған бедеу әйел жуынып, шайынып, та-

заланып алған соң, әулие адамдардың қабырына ба рып 

тәу етіп жалбарынса, сүйегі жарылып, бала көтереді 

деп ырымдайды.

672.  Пұшпағы қанамаған бедеу әйел қоныс аударып, жат 

жердің суын ішсе, екіқабат болып, бала көтереді деп те 

жориды.

673.  Пышақты пышаққа жанымайды. Бұл қылық—жаман 

әрекеттің нышаны. Елдің берекесін қашыратын соғыс 

болады деп жориды.

674.  Пышақтың жүзі шалқасынан қарап қалса, сол үйдің 

малы пышаққа ілінеді, пышақ жерге шаншылып түссе, 

үйге еркек келеді. Қасық түссе, қатын, болмаса қыз 

келеді.

342

343

ҚАЗАҚ ЫРЫМДАРЫ

675.  Сақал мен шашты жұлмайды. Құлақты созбайды. Көз-

ді ақшаңдатпайды. Бұл—жамандық. Нәубетке, зұ лым-

дыққа ұшыратады деп ырымдайды.

676.  Сапарда кетіп бара жатқанда жолды кес-кестеп жы-

лан өтсе, оны қуып жүріп өлтіреді. Өлтіре алмай ада-

сып қалса, саусағының біреуіне ине шаншып, қан 

шы ғарады да, жолдың жағасына тамызып кетеді. Оны-

сы—құрбандық бергені. Жылан сол қанды жалайды да, 

адамға қастығынан қайтады.

677.  Сапардағы жолаушылар жапан далаға түнесе, атының 

шылбырын сүйретіп қояды. Шылбыры сүйретіліп жүр-

ген атқа қасқыр шаппайды. Өйткені қасқырдың ала жіп 

аттамайтын серті бар.

678.  Сауысқан үйдің төбесіне қонып немесе үйге қарап 

шықылықтаса—үйге қонақ келудің нысаны. Алыстан 

жолаушы келеді, жолаушылар аман-есен оралады деп 

ырымдайды. «Әлей-әлей, ақ сөйлей гөр!» деп тілек ай-

тады.

679.  Сәби алақанын шапалақтаса—қуанышты хабар келеді 

деп ырымдайды.

680.  Сәби анасынан ұстап отырып емсе—сараң, еркін оты-

рып емсе—мырза, жомарт болады.

681.  Сәби бала ішегін тартса—жаманшылық болады деп 

ырымдайды.

682.  Сәби қолындағы заттарын «шашу» деп шашса, ол үйде 

той болады.

683.  Сәби қырқынан шыққанда шашын алмаса, басы ауы-

ратын болып қалады деп ырымдап қарын шашы мен 

тырнағын халықтың қадірлі адамына алдырады. 

Алынған қарын шашты тастай салмай, аяқ баспайтын 

жерге көміп тастайды.

684.  Сәби өз үйіне «ассалаумағалейкүм» деп кірсе, ол үйге 

кешікпей қонақ келеді.

685.  Сәби өзінің нәжісін өзі жесе, жоғалған нәрсені тапқыш 

болады деп нанады.

686.  Сәби шалқасынан жатып алаңсыз ұйықтаса—елге 

белгілі азамат болып өседі, бүк түсіп жатса—уайым-

шыл, жігерсіз болып шығады, етпетінен жатып 

344

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

ұйықтаса—ойшыл болады. Егер аяқ-қолын еркін созып 

ұйықтаса—болашақ батыр, кемеңгер болады.

687.  Сәбиге көз тимес үшін бетіне күйе жағып, үстіне ескі 

киім кигізеді.

688.  Сәбиді бесікке алғаш бөлерде ырым қылып тоғыз ора-

мал жабады. Қыз болса, басына айна, тарақ қояды, ұл 

болса, пышақ қояды.

689.  Сәбиді қолына алып отырған адамның үстіне ол сиіп 

қойса, «құт келеді», әгәрәкім ол баласы жоқ адам болса, 

«кішкенелі боласың», әйтпесе «балаң көп болады екен» 

деп жұбатады, ырымдалады.

690.  Сәбидің тілі мезгілінде шықпаса, нағашысының үйіне 

апарып қой сойдырып, соның тоқ ішегін мойнына бай-

лап береді. Сонда баланың тілі шығады деп жориды.

691.  Сәбилер тоңқайып, екі бұтының арасынан қараса—

жақсы нысанға баланады. «Жолаушы келеді», «Жол 

ашылады», «Алыстан туыстар қатынасады» деп қуа-

нысады.

692.  Соғым сойған күні тоқпан жілік асылады. Үйдегілер 

етті тоя жейді. Бұл тоқшылық, молшылық болсын де-

ген ниетті білдіреді.

693.  Соғымға сойылған малдың жілігін шаққанда майы 

толық болса, сол жылы мал майлы, көңіл жайлы, 

тоқшылық болады деп ырымдалады.

694.  Соғымға сойылған малдың сүйегін далаға шашып тас-

тамайды. Таза жерде сақталады. Себебі соғым сүйе гін-

де астың құты тұрады. Соғымға да малдың қасиетті сін, 

семізін сояды. Сүйекті далаға шашып тастаса, қорада-

ғы малға ит-құс шауып, тыным бермейді. Мал ақсүйек 

жұтқа, апатқа ұшырайды деп ырымдалады. Қыстай 

жиналған сүйек-саяқ жазғытұрым қайнатылып, майы 

алынады. Сонан соң сүйектер оң жақ босағаға терең 

қазылып көміледі. Онысы келесі жылғы соғымға дейін 

жұрт қуармасын, босаға майлы болсын деген ырымы.

695.  Сойған малдың төрт сирағын түгел аспайды. Төрт си-

рақты бір-ақ асу дәм-тұздың таусылғандығынан дерек 

береді деп ырымдайды. Сондықтан нәзірге сойылған 

малдың ғана төрт сирағын толық асады. Басқа жағ дай-

344

345

ҚАЗАҚ ЫРЫМДАРЫ

да бір сирағын алып қалады. Бұл—әлі де басар жол, та-

тар дәм, асар шыңым бар дегендік.

696.  Су алатын жерге шомылмайды.

697.  Суға түкірмейді, дәрет сындырмайды. Суға түкіргенің 

атаңның бетіне түкіргенмен тең, суға дәрет сындырға-

ның атаңның сақалына дәрет сындырғанмен тең деп 

ырымдайды.

698.  Суды күндіз тұрып ішеді, түнде отырып ішеді. Суды көп 

ішуге, салқылдатып тез ішуге болмайды.

699.  Сұраған кісіге инені ұшымен бермейді. Ұшық—қас-

тыққа, өштікке, араздыққа ұрындырады деп жори-

ды. Инені қайтарғанда да иесіне ұшықсыз қайтарады. 

Қолға бермей, жерге тастайды. Бұл иненің шаншуы 

жерде қалсын дегені.

700.  Сый табақпен бірге екі кәрі жілік бірге тартылса, қо-

нақ қуанады. Жол оң болады деп жориды. Байлық, бақ 

қонады деп иланады. Жіліктерді еттен тазалап мүжіп, 

өзі алып кетеді де, үйінің босағасына іліп қояды.

701.  Сыпыртқының ұш жағын жоғары қаратып қоймайды. 

Бұл Көк тәңірін шамдантады, жын шаңыраққа шығып 

алады деп жорығаны.

702.  Сырттан келген адам босағаға ат байламайды. Егер 

ат байласа—ондай адамды ниеті бұзық, жау екен деп 

есептейді.

703.  Табиғаттың ерекше, тосын құбылыстары құдірет са-

налған. Топырақ үйілген төбешіктер, құла түздегі 

жалғыз ағаш, бұтақтары тарбиып өскен бұталардың 

өнген жері қасиетті делінеді. Сол жерлерде түнейді, 

шүберек байлайды. Әулие көмілген жерлерге мал сой-

ып, тілеу тілейді.

704.  Табындағы жылқыдан соғым алуға барған адам жыл-

қышыларға «құрықбау» сыйлайды.

705.  Тай мініп, өзінің сүндет тойына шақыра келген бала-

ның қолына тәтті ұстатып, тайының жалына шүберек 

байлап: «Жол болсын, той құтты болсын!» деп жол көр-

сетеді.

706.  Тамақ ішіп отырған адамның ыдысына шыбын, көбе лек 

т.б. жәндік түсіп кетсе, оның несібесі көп болады.

346

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

707.  Тамақ ішіп отырғанда біреудің қолындағы ыдысы тү сіп 

кетсе, оны шайтан қағып жіберді дейді.

708.  Тамақ ішіп отырғанда шашалған адамға «май қап» 

дейді.

709.  Тамақты тек қана оң қолмен жеу керек. Сол қолмен же-

ген ас сіңімді болмайды деп ұйғарылады.

710.  Таңертең ас үстіне келген адам астан ауыз тиюге тиіс. 

Себебі, «Таңертеңгі асты тастама», «Таңертеңгі асты 

тастасаң—ұжымың сені тастайды» деген тәмсіл бар. 

Сондықтан таңертеңгі ас үстінде келген адам жақсы-

лық үшін астан ауыз тиіп аттанады. Адам жастан үлкен 

болса да, астан үлкен емес. «Ас—адамның арқауы». 

Таңертеңгі ас бір күндік өмірдің бастамасы. Таңертең гі 

асты тастамай, көңілді отырып ішсе, сол күнгі жұ мы-

сың да оңға басады деп жорылады.

711.  Таңертең және жұма күні кешқұрым мал союға бол-

майды.

712.  Таңертеңгі асты төкпей, шайқалтпай, аса жайдары 

кейіпте, ашық-жарқын ішу керек. Бұл таңғы рызық 

шашылмауы керек деген сенімді білдіреді.

713.  Таңертеңгі асты ішіп отырғанда ерлі-зайыпты адамдар 

ұрыспайды. Таңғы тірлік басталады. Күн шуағымен 

өмірге бақыт келеді. Ырызық тасыған, көңіл шалқыған 

күн туады деп ыстық ықыласпен таңертеңгі асты ой нап-

күліп отырып ішеді. Сонда қабақтар жадырап, жақсы 

күн болады деп ырымдалады.

714.  Таңертеңгісін жол үстінен алғаш кезіккен әйел еркек-

тің оң жағынан өтпеуі керек. Бұлай істесе, ердің жолы 

бөгеледі, бақыты шайқалады, қырсыққа ұрынады деп 

ырымдалады.

715.  Тауық әтештен бұрын шақырса, үй иелеріне жаман дық 

шақырады. Ондай тауықты ұстап алып бауыздап тас-

тайды, болмаса өз басыңа көрінсін деп басының жүнін 

тірідей жұлып қоя береді. Мезгілсіз уақытта шақырған 

әтешке де осы жазаны қолданады.

716.  Тойы жасалып, үйінен ұзатылып шығарылған қыз ке-

тіп бара жатқанда артына бұрылып қарамайды. Бұ лай 

346

347

ҚАЗАҚ ЫРЫМДАРЫ

істесе—некесі бұзылады, күйеуімен отаспай, үйіне 

қайтып келеді деп жорылады.

717.  Топ болып жолаушылап келе жатқанда біреуінің аты 

тұра қалып сисе, басқалары тоқтап тосады. Егер тоспай 

жүре берсе—жолдастыққа жарамағаны. Жайшылық-

та тоспаған адам, басқа күн туған кезде тосушы ма еді? 

Дос бола алмайды. Ала қол, қара нанды, ала күдік адам 

екен деп ырымдайды. Жүзін суыққа салып, бірте-бірте 

арасын алшақтатады.

718.  Торға түсіп, немесе үйге бекіліп қалған құсты ұстаған 

соң, басынан үш мәрте айналдырып, босатып жіберу ке-

рек. Бұл—пәлекет сол құспен бірге ұшып кетсін деген 

ниетті білдіреді.

719.  Торғай шаңға аунаса—жаңбыр болады.

720.  Торқалы тойдың, өлім-қазаның ас-суы елге үлестірі-

леді. Бұл—береке сақталсын, дәм-тұз таусылмасын, 

қазан қаңсымасын дегені.

721.  Төлді, малды түгендеп, санағанда бітті, таусылды, 

аяқталды демей, «байыңды», «түгесілді» деу керек.

722.  Төрдің төбесіне түлкінің, қасқырдың, аюдың және бас-

қа жыртқыш аңдардың терісін іліп қоймайды. Өйтсе—

бақ тұрмайды, үйді үрей билейді. Үй іші жыртқыш 

аң дарға толып тұрғандай сезіледі деп, жамандыққа жо-

риды. Әсіресе жас отаулар иелерінің бұлай істеуіне тіпті 

болмайды.

723.  Туған мал шуын жеп қойса, сүті қайтып кетеді. Келе-

шекте тумай қалатын болады.

724.  Туған малдың шуын сүйретіп апарып көміп тастама са, 

төлі қашаған болады.

725.  Туыс-туғанға, ағайын-бауырға, дос-жаранға үш, бес, 

жеті санымен құрт, бауырсақ, шелпекті сыбаға ретінде 

бермейді. Осы санмен тек садақа ғана беріледі.

726.  Тұңғыш баланы алыс сапарға той жасап аттандырады. 

Тойға үлкен-кішінің бәрі жиналады. Бала үлкендер-

ден бата алсын, жолы ашылсын, маңдайы жарылып 

қуансын, сапарға жарқын жүзбен аттанса, ғұмырлық 

сапары да сәтті болады деп ырымдалады.

348

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

727.  Түйе мойнын созып жіберіп, басын жерге салып жатса, 

ұзақ жол немесе көш басталады деп ұйғарады.

728.  Түйенің ішінде арунаны соғымға соймайды. Егер со-

ғымға соятын болса, бұл әулеттен күш-қуат, негізгі 

мейір кетеді деп ырымдайды.

729.  Түн ішінде біреудің үйіне кіргенде «ассалаумағалей-

кум» деп сәлем бермейді. Тек «Кеш жарық» деп қана 

тілек айтады. Өйткені кейде сайтан түн ішінде періш-

те бейнесіне еніп төрде отырады дейді. Соны абайла-

май сәлем беріп қалған жағдайда сол адамның аузы 

қисайып, ақыры ауырып өледі деп жориды.

730.  Түн ішінде кір жаймайды. Өйткені әйел қорқып, шо-

шыма ауруына шалдығуы мүмкін.

731.  Түн ішінде қазаға көңіл айтпайды. Бұлай істесе, өлім 

көбейеді деп жориды.

732.  Түн ішінде қарыз сұрамайды. Түн—зауал уақыты. 

Қарыз сұрау—жан сұрағанмен бірдей деп нанады.

733.  Түн ішінде қорадағы малды санамайды. Қандай жақын 

адамы болса да түн ішінде қорадан мал ұстап бермей-

ді. Өйткені қой жусап жатқан қорада бақ та жатады. 

Қораның бейқамдығы ыдыраса—мал тыныштығы 

бұзылады. Малдың күйі бұзылса—төл азайып, саны 

кемиді. Түн ішінде мал берсе—малмен бірге малдың 

құты да, сол үйдің байлығы да кетеді деп жорылады.

734.  Түн ішінде сандық ашпайды. Бұлай істесе, отағасы өле-

ді деп жамандыққа жорылады. Сандықты амалсыз ашу-

ға тура келсе: «Сандыққа жылан кіріп кетті» деп ба рып 

ашады. Аузын жабарда: «Жылан сыртқа шықты» деп 

жабады. Онысы—суық қол ұрылар түн ішінде сандық 

ашып, жамандық жасамасын дегені. Оның қолын түсі 

суық жыланға балап салып, жыланға балап сыртқа 

шығарғаны.

735.  Түн ішінде сыртқа от шығармайды. Бұлай істегенде 

ауылға жау шабады немесе қораға тиеді, апат болады, 

далаға өрт кетеді деп ырымдалады.

736.  Түнде әйел заты суға бармайды. Әйел жаны нәзік, әрі 

қорқақ келеді. Су жануарларын көргенде жын деп ой-

лап, шошынып қалады деп есептеледі.

348

349

ҚАЗАҚ ЫРЫМДАРЫ

737.  Түнде  беті ашық қалған асты жемейді. Себебі мұндай 

ас бұзылады, айниды. Асқа сайтан сарыды деп ұйға ры-

лады.

738.  Түнде жатқан төсегіңді таңертең өзің жина. Жинал-

май қалған көрпе-жастықтың ішіне сайтан кіріп алады 

да, адамға жамандық тілейді. Жиналмаған төсек-орын 

жаугершілікті де еске түсіреді. Төсектің жинал мауы—

әйелге де сын. «Салпы етек, салақ, бос әйел» деген қаңқу 

сөз тарайды. Сөзге іліккен әйелдің үйінен құт қашады 

деп ұйғарылады.

739.  Түнде үйдің үстіне байғыз деген құс қонса, шықыл-

дап тұрғанда дереу үйден бір көсеуді шала жандырып 

қуалайды. «Жамандығың өзіңе болсын, кет, кет» деп 

ұшырып жібереді.

740.  Түндігі бар үйдің төбесін қайырып ашқанда, бауын 

қайырып келіп қояды, алдына келтіріп қояды.

741.  Түсік тастамасын деп жас әйелдің етегін бүріп қояды.

742.  Тырнағымен қосып сойылып алынған аюдың, қас-

қырдың, түлкінің, қабанның терілерін үйдің төріне 

іліп қойса, ол үйге шайтан үйір болмайды. Тіл мен көз 

өтпейді.

743.  Тырнақ пен шаш бейсенбі, жұма күндері алынуы тиіс. 

Түнде тырнақ пен шашты алмайды. Себебі адамның жа-

ны түнде тырнаққа ілініп тұрады екен. Ал түнде шаш 

алу бас алумен бірдей деп жорылады.

744.  Тышқандар ініне құрғақ шөп тасыса, қыс суық болады. 

Ал тышқандар шөпті інінің сыртына жинаса, қыс жай-

лы болады.

745.  Тіл көз тиіп немесе астан, желден, иістен ұшынып ауыр-

са, күн батар алдында құбылаға қаратып қойып, тұз ды 

сумен ұшықтайды.

746.  Тіл тиюден, көз сұғынан сақтану үшін «Есек тас» деп 

аталатын белгі тас тағылады. Сонда көз сұғы, тіл зары 

тасқа тиеді деп ырымдалады.

747.  Тіліне теріскен шыққан адамға әртүрлі жан-жа нуар-

ларды атап, бұл дертің солардың артынан кетсін десе, 

теріскен шамданып, ұшып кетеді деп жориды.

350

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

748.  Ұзақ ауырып, айықпаған кісінің дертін ешкінің сер-

кесіне көшіретін де ырымы бар. Дұға оқып, ауруды 

серкеге көшірерде науқас адамды үш рет айналды-

рып шыққан соң, мал ішіне қоя береді. Бұл серкені өзі 

өлгенше соймайды. Жүнін де қырықпайды, түбітін де 

тарамайды.

749.  Ұзақ жолдың азабын тартып келген жолаушыны жаңа 

босанған әйелдің үстіне кіргізбейді. Ол өте жақын туыс 

болса ғана біраз демалғаннан кейін беті-қолын жуып, 

сыртқы киімдерін шешіп, жеңілтектенген соң барып 

кіруге тиіс. Өйткені жол азабын тартқан адамның түсі 

сұсты, қабағы қатыңқы болады. Өмір есігін жаңа ашып, 

көзі мөлдіреп жатқан сәби сүйек-сүйегі босап, әлсіреп 

жатқан ана шошынып қалмасын, секемденбесін, сырт-

тан кірген кісіге ілесіп келіп, жын жабыспасын деп 

ырымдаған.

750.  Ұзақ жыл үлкен үйдің түндігін көтеріп, түтінінің түзу 

шығуына қызмет еткен қара шаңырақты сатпайды. 

Бұлай істесе—әулеттің түтіні тұтамай, оты сөніп, құрып 

бітеді деп ұйғарылады.

751.  Ұзатылған қыз соңынан ерген сіңлісіне өзінің тақия-

сын, бөркін береді. Бұл: «Ендігі кезек сенікі, бағың 

ашылсын» дегені. Мұны қазақ «Шарғы» дейді. Шар-

ғылы қызға жеңгелері, құрбылары: «Бағың жансын, 

ба ғың ашылсын» деп жақсылық тілейді. Жасы үлкен-

дері: «Маңдайың жарық болсын» деп маңдайынан иіс-

кейді.

752.  Ұйықтап жатқан адамды айқайлап не қатты жұлқып 

оятпайды. «Ұйқыңды қи, Құдай оңдай гөр, қыз ұйқы-

сын бер» деп ақырын жұмсақ үнмен атын үш рет атай-

ды. Ұйқыдағы кісі оянып, көзін ашқанда, орныңнан 

тұр дейді. Айқайлап, жұлқылап ояту—жүйкені тітір-

кендіріп, ызаландырады деп жориды.

753.  Ұл балаға «әйелің жалаңаш келеді» деп, өңеш же гіз-

бейді.

754.  Ұл баланы қырық күнге жеткізбей, 37-39 күнде, ал қыз 

баланы қырық күннен асырып, 42-44 күнде қырқы нан 

шығарады. Бұл—ұл баланың қалыңдығына төлейтін 

350

351

ҚАЗАҚ ЫРЫМДАРЫ

қалың малы аз болсын, қыздың қалың малы көп бол сын 

деген ырым.

755.  Ұлыстың ұлы күніне, торқалы тойда, қаралы қазада 

жеті қазынаның бірі қара қазанда ас пісіріледі. Қара 

қазанда пісірілген ас ел бірлігін сақтайды деп ырым-

далады.

756.  Ұртын не тілін тістеп алған адамның үйіне ашыққан 

кісі келеді.

757.  Ұстаның төс теміріне отыруға болмайды. Онда ұста ның 

қолы тарылады. Отырған кісі дертке шалдығады деп 

жориды. Ақыры отқа өртеніп өледі деп ырымдалады.

758.  Үй арасында қара қазан ыдысын бос қайтармайды.

759.  Үй ішінде қазан асып, есікке қисайтып аспайды. Есік ке 

қисық болса, несібе төгіліп кетеді дер.

760.  Үйге келген қонақ адам болсын, болмасын «ассалау-

мағалейкүм» деп сәлем беруі керек.

761.  Үйге келген қонаққа үйдей өкпеңді айтпа дейді. Бұлай 

істесе, құт қашады, қонақ шамданады. Ырзық ашына-

ды, береке-бірлік бұзылады деп ұйғарылады.

762.  Үйге кірген жыланды өлтірмейді. Басына ақ тамызып 

шығарып жібереді. Себебі кейбір кездерде періштелер 

жылан бейнесіне кіріп, жер бетін шарлайды екен. Жы-

ланды сол періште болар деп ойлайды. Ал даладан жы-

лан көрсе, қуып жүріп өлтіреді. Себебі оны қастық жа-

сайтын қара бас шұбар төс дұшпан деп қаралайды.

763.  Үйге кіргізілген отынның ауысқаны шығарылып тас-

талмайды. Өйткені бұл үйден өлік шығады деп қор-

қады. Қазақтың киіз үйінде ортасы үнемі от жағуға 

қалдырылады, соған орай ол жерде еш уақытта төсе-

ніш болмайды, от киіз үйде бір жағдайда ғана—бұл 

үйде өлік болғанда ғана жағылмайды. Адам өлгенде 

отқа қалдырылған орын тазаланады және үйдің ішінен 

бәріне төсеніш төселеді, өлік оң жаққа қойылып тәу лік 

бойына жатқызылады. Міне, осы себепті де отын ның 

артығы шығарылмайды; бұл отынның керек емес еке-

нін көрсеткен болар еді, ал отын үйде өлік болған кезде 

ғана керек болмайды.

352

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

764.  Үйге кіріп келе жатқан бала есік алдына құлап қалса, 

үйге береке, ырыс, байлық келеді деп қуанады.

765.  Үйге кіріп келе жатқан қонақ оқыстан сүрініп кетсе, үй 

иесі марқаяды және төрінен сыйлы орын ұсынады. Үйге 

аяқ астынан байлық толады, бақ қонады, үй сәулетті 

тігіліп, қонақ абыройының басы деп ырымдалады.

766.  Үйге кісі сыртын қаратып кірмейді. Ырыс шашылады 

деп есептейді.

767.  Үйге құмырсқа қаптаса, жақсылық болады.

768.  Үйге су әкелуші адам өзі есік ашып кіреді, басқа адам 

есік ашып бермейді.

769.  Үйге түйе сүйкенсе—көші-қон болады. Үй жығылып, 

жүк теңделеді деп жорылады.

770.  Үйде отырған қонақты саусақпен санамайды. Оның 

ішінде ақ сақалды қариялар да отыруы мүмкін. Мал-

ды және қолға түскен тұтқынды ғана саусақты шошай-

тып санайды. Ал үйде отырған кісілерге бұлай істе-

се—әдепсіздік саналады. Қонақтар шамданады. Тіпті 

қа риялар адам өледі деп те ырымдайды.

771.  Үйленбеген жігіт пен қыз сүйектің етін тазалап мұжы-

са, сүйген жарлары сұлу болады.

772.  Үйленсе де артында ұрпақ қалдырмай жастай көз 

жұмған ер азаматтардың жылы беріліп, асы өткен соң, 

қабір басына барып Құран оқып қайтқанда, тұл үйге 

«Ой, бауырым!» салт ат қойып келіп түндік, туырлық, 

үзіктерін сыпырып алып, уығын шашып, керегесін 

сөгіп, шаңырағын шағып ортасына түсіреді. Қазанын 

төңкеріп шағып, отты өшіріп, үйді түгел ойрандап 

бүлдіріп тастайды. Оның дүние-мүлкінен пайдалануды 

жамандыққа жорып, ине-жіп те алмайды.

773.  Үйіне келген жанды «Алдыңа келсе, атаңның құнын 

кеш» деп құдасындай күтеді. «Таспен ұрғанды аспен 

ұр» деп сый көрсетіледі.

774.  Үйіңіздің төбесіне қарлығаш пен көкаршын ұя сал-

са, жақсылық болады, өйткені бұл құстар—Алланың 

сүйіктісі.

775.  Үкі түнде ауылдың сыртынан шақырса, ауылда көп 

кешікпей өрт, болмаса қайғылы жағдай болады.

352

353

ҚАЗАҚ ЫРЫМДАРЫ

776.  Үкіні ұстап алса, үкісін жүндеп алған соң бір тойды рып 

босатып жіберу керек. 

777.  Үлкен кісілердің киім-кешегін көзі тірі кезінде жасы 

кішілер кимеуі керек. Бұлай істесе, тез өліп қалады, 

өмір жасы қысқарады.

778.  Үлкен тойда, аста немесе салтанатты мереке-мейрамда 

сыйлы қонаққа көк қасқа тай, ақ сары бас қой, атан 

түйе, дөнен өгіз сойылады. Сонда барлық тілеу қабыл 

болып, зор бақыт қонады деп сеніп ырымдалады.

779.  Хайуандарды, аңды, малды адамдай көру парыз санала-

ды. Жүрегі кірлі, қара ниеттер ғана бұлай істей алмай-

ды. Бұл міндетті өтемегендерде адамдық қасиет жойы-

лады.

780.  Шаққан жыланды ұстап алып, құйрығымен төмен қа-

ратып ілсе, шаққан уы қайтып, зақымданушыға жеңіл 

болады.

781.  Шала туған баланы тымаққа салып, неше күні кем бол-

са, сонша күн кереге басына іліп қояды.

782.  Шалбарды, ыштанды, дамбалды отырып кию керек. 

Бұл—ибалылықтың нышаны, құтты өмірдің қалпын 

бейнелейді. Түрегеп тұрып кию—жаугершілікті, қан-

ды қырғын соғысты елестетеді. Сондықтан мұндай теріс 

әрекеттен аулақ болу керек.

783.  Шапан-шалбарды, аяқ-киімдерді кигенде әуелі бис-

милла деп, оң қолдан, оң аяқтан бастау керек. Шеш-

кенде сол аяқ, сол қолдан бастайды. Қазақ бақыт ылғи 

оң жақтан келеді деп иланады. Сондықтан оңның ті-

леуі мол. Оң сапар бер, ісімді оңдай гөр, оң болса екен, 

оң жағыңа алтын тіреу орнасын деген секілді тілектер 

осындай ырымдармен тамырлас болуы мүмкін.

784.  Шәугімнің шүмегін ошақтың аузына қаратып аспай-

ды. Шай тасыса—отқа тұз құйылып, күйеді. Тұз күй-

се—үйдегі қыз ащы азап арқалайды деп ырымдала-

ды. «Тұз—астың иманы, қыз—үйдің көркі». Дәм-тұз 

ауыспақ қыздан. Тұз шамданса—қыз шамданады. Дәм-

тұз атқан адам өмір бойы оңбайды деп сол ырымға на-

нады.

785.  Шелектегі суға ауызды матыруға болмайды.

23-0185

354

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

786.  Шелектегі суды биікке шығарып қоймайды. Сол үйде гі 

әйел жүкті болса, «Су егіз болады» деп жориды.

787.  Шошқаның, есектің, қашардың, көкектің, қыран құс-

тардың етін, бауыздалмай, арам өлген малдың етін жеу-

ге тыйым салады.

788.  Шөбересінің алақанына су құйып ішкен қарт жұмақ қа 

барады деп ырымдайды. 

789.  Шөміш қағу—ырым. Көктемде сәуір айының бас ке-

зінде көкжиекті бұлт торлап, күн күркіреп, найзағай 

жарқылдайды. Осы кезде ата-бабаларымыз «күн күр-

кіреді, көк дүрілдеді» деп, үлкен қуанышпен қарсы 

алған. Осы алғашқы күн күркіреген кезде киіз үйдің 

босағасына, табалдырығына ағаш шөмішті тигізіп:

Айран, сүт көп болсын,

Жақсылық көп болсын, 

Жабырқау жоқ болсын, 

Ел-жұрт тоқ болсын,—деп тілеу тілеп, көктем-

нің алғашқы найзағайлы күркірек жаңбырын қарсы 

ала ды. Осыны «шөміш қағу» деп атайды.

790.  Шөп басын сындыратын ырым да бар. Бұл жақсы лық-

қа, өтелген іске байланысты ырым. Сараңдар жомарт-

тық жасаса, қорқақтар ерлік көрсетсе, біреу оқыс әре-

кетімен көзге түссе, соны естіген кісі: «Мынау шөп 

сындыратын іс екен» деп, жерден шөп не қу шырпы 

алып сындырады. Бұл—тіл, көз тимесін дегені.

791.  Шөп тістеп жүруге болмайды. Шимен тіс шұқымайды. 

Бұлай істесе, тіс қақсайды. Ауыз ойылады. Езуге ауыз-

дық түседі.

792.  Шыр айналып соққан құйынды көргенде «тфә, тфә!» 

деп, жерге үш рет түкіреді. «Таздың үйіне бар, таздың 

үйіне бар» деп, құйынды қуады. Өйткені құйын соққан 

жерде жын жүреді, жын соққан адамның аузы-мұрны 

қисаяды деп есептейді.

793.  «Шілдехана күзету», «шілделік күзету» ырымы бо сан-

ған әйелді түн бойы жын-пері жағалап жүреді, әйел-

дер, қыз-келіншектер жаңа босанған әйелді үш күн 

бойы жын-періден қорғап күзету керек деген танымнан 

туылған. 

354

355

ҚАЗАҚ ЫРЫМДАРЫ

794.  Ыдыстан су ішерде азырақ төгіп жіберіп ішеді.

795.  Ымырт кезінде жатып ұйықтамау керек. Өйткені бұл 

мезгілде жарық пен қараңғылық, бақ пен сор, өлім мен 

өмір ауысады. Ымырт кезінде жатқан адам өлім тіле-

гені деп ырымдалады.

796.  Ыстық асты, шәйді, тағамды үрлеуге болмайды. Суы-

ғанша, ыстығы басылғанша шыдау керек. Үрлеп ішкен 

ас мәкүрік саналады. Ол асқазанға дерт болып, байла-

нады деп есептеледі.

797.  Іркітті далада піспейді, құты кетіп қалады дейді.

798.  Ірі қараның жамбасының шұқыршағын қонаққа бер-

мейді.

799.  Іштегі бала кемтар, аяқ-қолы қысқа болып туылады деп 

ырымдап, жүкті әйелдің шашын кестірмейді.

800.  Ішіп отырған асқа қанаты бар немене келіп түссе, алып 

тастамайды. Бір несібе ме деп ойлайды.

801.  Ішіп отырған шай не, ас төгілсе: «Бисмилла, бисмилла, 

бисмилла» деп үш рет айту керек. Өйтпесе, асқазанға ас 

байланады десе, кейде ас шашылып-төгілсе, той болады 

деп те жориды.

802.  Қандай адам болса да, атқа мініп далаға жүрерде мін-

ген аты тышса, қуанады. «Жол болды» деп. Және де 

сол аты есінесе, мұны да жақсы көреді. Әлгі есінегенде 

мініп тұрған адам жалынан ұстап, қолыменен бетіне 

сүртеді, яғни тауап қылдық дейді. Және де жолда бара 

жатқанда ат сүрінсе, мұны да жақсы көреді. Олжа бас-

ты деп. Неге сүріндің деп атты ұрмайды. Жолда бара 

жатқанда бір жерде тамақ даяр болса, жылдам аттан 

түсіңіз, жолыңыз болады, даяр тамаққа түсер болыңыз 

дейді. Сол тамақты ішіп, атқа мінеді. Және де бір жер-

де қонақ болып жатса, ертелеп жүремін десе, үй иесі: 

«тоқта, ертеңгі асты тастама, кешкі асқа қарама» дейді. 

Сол асты ішіп, атқа мінеді. Және де жолда қанша адам-

дарменен жүріп бара жатқанда біреуінің аты сисе, 

басқасы атының басын тартып қарап тұрады. Егер де ат 

сигенде қарамай кете берген адамды жолдастыққа жа-

рамайды дейді. Атты сигенде қарап тұрған адам, бәлки 

жолдасы жауға түсер болса, тастап кетпейді екен. Ат 

356

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

сигенде қарамаған адам жолдасы жауға түсер болса, 

қарамай кете береді екен. Және де ат үйде тұрып, иә 

далада қазыққа тұрып, мойнын, құйрығын көтеріп, 

тарам-тарам қылып келсе, иесі иә басқа адам көріп ай-

тады: «Мынау ат жолға мініледі» деп. Және де жолда 

кетіп бара жатқанда жолда су ішкізеді. Атты сулығын 

алмай суғарады. Мағынасы сондай болады екен, қайсы 

уақытта сасып қалар іс болса, сол атты сулығын алмай 

суғарса да ішеді. Және жол жүрген адам жолда кетіп 

бара жатқанда жақында иә алысырақта бір қатын жол-

дан көлденең өтетін болса, «сол қатын алдымнан кесіп 

өтпесе екен» деп ойлайды. Сол қатын өзі де еркек жол-

дан өтіп кеткенше қарап тұрады. Әлгі жолдан еркектің 

алдынан кесіп өтпейді. Егер де қатын сасып алдынан 

өтемін деп жүрсе, тоқтатып қояды. Және де жолда қатын 

жолдас болса, сол қатынды құрметтейді және де бір 

жерде аттарды байлап қойғанда әлгі аттар бір-бірін мой-

нын тістеп қасынады. Мұны көріп айтады, сапарымыз 

қысқа болады екен деп. Қандай адам әуелі үйден атқа 

мініп шыққанда көрген адам «жол болсын» деп айтады. 

Сол адам «әлей болсын» дейді. Бағанағы адам «қайда 

барасың» десе жаман көреді. «Қайда барарымды сұрап 

қайтесің» деп қытық сөз айтады. Және де қандай адам 

сапар қылса, ата-анасы болса, яки қарт адам болса, әлгі 

адамдардан атқа мініп тұрып бата алады. Сол адамдар 

«жолың болсын» деп, бата береді. Сейсенбі күн мал сой-

майды, киім пішпейді, жолға жүрмейді, ертеңгі қойдың 

артынан жүрмейді, алдынан жүреді, кешке қойдың ал-

дынан жүрмейді, артынан жүреді. Күн батқан соң күл 

шығармайды. Қатын бала тапқанда кіндігі қатқанша 

күл шығармайды. Қой қоздап жатқан уақытта біреуге 

мал бермейді һәм мал сатпайды. Қонаққа тамақ бер-

генде алдымен өзі ауыз тиіп, онан соң қонаққа береді. 

Күйеу қайнынан тамақ жегенде бата қылмайды, жиен 

нағашысынан тамақ жегенде бата қылмайды. Көктем-

де әуелгі күн күркірегенде шөміш қағады. Түнде қатын 

суға бармайды. Атты басқа ұрмайды. Түйені екі қол-

дап артынан ұстап айдайды, таяқпен ұрмайды. Күйеу 

356

357

ҚАЗАҚ ЫРЫМДАРЫ

қайнына барғанда төрге шықпайды, дастархан үстінде 

отырғанда біреу келсе, орнынан тұрмайды. Күн батқан 

соң біреудің үйіне кірсе, сәлем бермейді, «кеш жарық» 

деп кіреді. Қора қойдың алдынан һәм ішінен ара-

лап өту дұрыс емес. Себебі қой жүрген жерде Қызыр 

пайғамбар жүреді дейді. Еркек адамның алдынан 

әйелдің кесіп өткенін айыпты һәм жамандыққа санай-

ды. Себебі әйел алдынан кесіп өтсе, кесірі жұғады дейді. 

Байғұз деген бір құс болады. Мекені молаларда бола-

ды. Әр уақытта бұл құс үйдің үстіне келіп шақырса, 

сол шақырған үйге бір түрлі жамандық келеді деп, үй 

иесі қауіпті болады. Себебі сол үйден кісі өледі. Қарға 

үйдің үстіне келіп шақырса, ырым етеді, сол үйге бір 

жақсылық келеді дейді. Үйге кіріп келе жатқан адам 

есіктен сүрініп жығылса, үй иесі қуанышты болады, бір 

жақсылыққа ұшыраймыз деп. Қойшы қойым арық бо-

лады деп қолын жумайды. Қойыма қасқыр шабады деп, 

далада тырнағын алмайды. Қасқырдың тісі қышиды 

деп, таяғын жонбайды. Көктемде мал шала туады деп 

біреуге үйден шала жанған от бермейді. Қой қос кіндік 

туады деп, бір аяққа екі қасық салып бермейді. Қойдың 

желініне жара түседі деп қатындарға желінге ұрып сау-

ма һәм қазанның түбін тырнама дейді. Сүт көп шығады 

деп жазғытұры күн күркірегенде сол үйдің қатыны 

қолына шөміш алып, үйін айналдыра қағып, сүт көп, 

көмір аз дейді. Қойлары елеңдесе (өлім кірсе), сол үйдің 

қатыны ертемен ел тұрмастан дамбалын қолына алып, 

қой аралап үркітеді. Өлген қойын төрт аяғын көкке 

қаратып тірілеп жол үстіне көміп тастайды. Құда-

жегжатынан бір қой ұрлап келіп сойып, етін асып жеп, 

сүйегін терісіне орап, қораның ортасына қойып өртеп 

иіскетеді. Бір күндері бір қойды біздер қойға ем қылған 

едік деп иесіне айтып береді. Жол үстіне ет пісіріп, 

қалтаға салып бергенде етті жол үстіне тастап кетеді. Бір 

кісінің жастық арасына жеті жапырақ етті қыстырып 

жібереді. Көп молаға шырақ жағып, қойларын түнетеді. 

Бір малын құдайы қылып, көпке етін беріп, жеп болған 

соң барлық кісілердің табағын лақтырып, төңкеріп 

358

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

тастайды. Итінің итаяғын теппейді. Шарамен итінің 

аяғына тамақ құймайды. Үй ішінен төрдің алдынан 

от бермейді. Қызым сұлу болмайды деп жол жүргенде 

әйелді алдынан өткізбейді. Өз үйінен тамағының алды-

нан кісіге бермейді. Және қойға бір қылатын ырымы 

бір жерге үлкен қылып тесіп, сол тесіктің екі жағына 

шырақ жағып, үстінен Құран қойып, со тесіктен қойды 

айдап өткізеді. Өтіп болғанша бір молда «Ясин» деген 

Құранның аятын оқып тұрады. Жылқышы құрығын ат-

тамайды. Құлын байлаған биенің қазығын төрт қылады. 

Қымыз құйғанда дастарханды маңдайшаға алып қояды. 

Құлын құрт болса, сәрсенбі күні ертемен ерлі-қатынды 

кісі жалаңаш ерсілі-қарсылы мінгесіп, құрт ұстадым 

деп құлағының ұшын кесіп тастайды. Және бір ырымы: 

сол құлынға үш жарым, яки бес жарым, яки тоғыз жа-

рым шұбалшаң деген құртты аққан судың жағасынан 

қазып алып салады. Және түйе боталағанда ботаның 

мұрнына ит жүнін есіп өткізеді һәм жүнін керегеге 

орап қояды. Боталаған түйеге үкі тағады һәм ботаның 

құйрығының ұшын қатындар тегіс қылып үзіп алады. 

Етіктің ұлтанын тұмар қылып ала жіп есіп, мойнына 

тағып қояды. Үш жасар сиыр туса, сиырдың сауырына 

бақырмен су құяды. Және сиырдың уызын ыстық ішсе, 

бұзау жалмауыз болады деп суытып ішеді. Сиыр түнде 

туса, бұзаудың бір құлағын кесіп алады, себебі көбейеді 

деп. Және сейсенбі һәм сенбі күні кісіге мал бермейді.

 

358

360

360

ТОМҒА ЕНГЕН МӘТІНДЕРГЕ  ТҮСІНІКТЕМЕ

жүктеу/скачать 1,94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: