Саяси-әлеуметтік және философиялық дүниетанымы

 (1632-1704)

 

Саяси-әлеуметтік және философиялық дүниетанымы.

   1688 жылы Англияда буржуазиялық төңкеріс болды. Ол өндірістік төңкеріске негіз дайындады. Бұл төңкеріс жаңа кезеңнің – буржуазияның үстемдік ету кезіңін жария етті, ол бұқара халықтың қатысуымен іске асты, бірақ, төңкеріс буржуазия мен дворияндардың арасындағы келісіммен аяқталды.

   1688 жылы Локк Англияға қайта оралады, буржуазиялық қоғамда құрметті орынға орналасады. 1704 жылы қайтыс болады.

   Өзінің еңбектерінде Локк корольдік өкіметтің ауысуын және Англиядағы жаңа мемлекеттік құрылысты негіздеуге ұмтылды. Ол мемлекеттің пайда болуының келісім теориясы және "табиғи құқық” теориясын жақтады, адамдар алғашында табиғи жағдайда өмір сүрді және ерікті және тең болғандығын дәлелдеді.

   Өзінің "Адам ақылының тәжірибесі” атты негізгі философиялық еңбегінде Локк адам санасында туа біткен идеялар мен елестетулердің болмайтындығы бала жаны "таза тақта” сияқты екендігін дәлелдеді. Осыдан – адам дамытуда тәрбиенің ролін жоғары бағалады. Локктың білімнің және идеялардың сезгіштік тәжірибесінен шыққандығы туралы ілімі феодалдық аристократияға қарсы күресте буржуазияны қаруландырды, феодалдық аристократия идеялардың, "рыцарлық сапалардың” мемлекетті басқаруға қабілеттілікті, үстем тап өкілдерінің білім алуға ерекше құқы туа біткен қасиеттер екендігін насихаттады.

   Локктың философиясы дуалисттік сипатта. Бір жағынан, ол елестетулер біз санамызға түйсіктер, сезім органдары арқылы келетіндігін дәлелдеді. Сонымен, ол бұл жерде материалистік сенсуализм көзқарасында болды. Бірақ, екінші жағынан, сыртқы тәжірибеден басқа, ақылдың еке қызметі болып табылатын ішкі тәжірибе өмір сүреді деген көзқарасты білдіреді. Бұл идеялизмнің элементі болып табылады.

   Локктың этикасы туа біткен моралдық идеяларды жоққа шығаруға негізделген. Бірақ Локк бәрін жаратқан құдайдың барын жоққа шығармады, сондықтан да баланың жан дүниесінде ол туралы түсінікті өте ерте қалыптастыру керек деді.

 

Локктың педагогикалық көзқарастары.

   Өзінің педагогикалық көзқарастарын Локк "Тәрбие туралы ойлар” (1693) және "Ақылды тәрбиелеу туралы” педагогикалық еңбектерінде жан-жақты талдаған болатын-ды.

   Джентльменге дене, адамгершілік және ақыл-ой тәрбиесін беру керек, ондай тәрбиенің негіздері мектепте емес, мектеп бұл "жағымсыз тәрбиеленген балалардың әртүрлі табыры” деп байымдады. Нағыз джентельмен үйде тәрбиеленеді, "кемшілігі бола тұрса да, үйдегі тәрбие мектепте берілетін білімдер мен ептіліктерден әлдеқайда пайдалы”.

   Локк дене тәрбиесіне ерекше мән берді. "Денсаулық кәсіби іс-әрекет пен бақыт үшін қажет” дей келіп, жан-жақты талданған ғылыми деңгейде сол кездегі жүйені ұсынды. Локк балаларды ерте жас кезінен бастап, шынықтыру қажет, бала шаршауды, қиындықты, өзгерістерді жеңіл атқара білуі қажет деді.

   Локк бала өміріндегі қатаң режимді қатаң сақтаудың мәнін негіздей келіп, оны қалай киіндіру, тамақтандыру туралы кеңестер беріп отыр. Дұрыс ұйымдасқан дене тәрбиесі батылдықты, табандылықты меңгреуге көмектеседі.

   "Джентельмен сондай тәрбиеленген болу керек, егер керек болса, қолына қару алып, солдат болуға кез-келген уақытта даяр болуы қажет” деп жазды.

   Локк мораль жеке тұлғаның пайдасы мен қызығуы қағидаларынан туындайды деп түсіндірді. Оның айтуынша, ол сондай адам өз бақытына жете білетін, сонымен қатар басқаға кедергі келтірмейтін адам. Джентельменнің мінез-құлқы орнықты, өзінің сезімін басқара білуі қажет, тәртіпті болуы керек. Бірақ Локктың тұжырымдауынша, "буржуазиялық ақыл адами ақыл болып табылады”.

   Мінез-құлықты қалыптастыру, ерікті дамыту, адамгершілік тәртіптілік – тәрбиенің негізгі міндеттері.

   Негізгі тәрбие құралдарына әруақытта да үлгі-өнеге, орта, баланың қоршаған ортасын жатқызды.

   Баланың мінез-құлқына оның қоршаған  ортасының, балалар әрекет ететін компаниясының әсері орасан зор екендігін Локк атап өтті.

   Әсіресе, балаларда тұрақты жағымды әдеттерін тәрбиелеудің мәні ерекше. Балалардың әдеттерін жас кезінен бастау тәрбиелеу қажет. Ешуақытта қатыгездікпен, деректілікпен жағымды нәтижеге жетуге болмайды, жылы сөздер, қысқаша сендірулер керекті нәтижелер беретіндігін Локк атап өтті. Локк бірнеше әдетті біруақытта қалыптастыруға болмайды. Әуелі біреуін бекіту керек, содан кейін басқа әдеттерді тәрбиелеуге көшу қажет.

   Джон Локк тәрбиеде жағымды нәтижеге жету үшін баланың дара ерекшеліктерін зерттеуге мән беру қажеттігіне тоқталды. Ол балалардың мінез-құлқындағы жағымсыз қылықтарымен жалқаулықпен күресу қажеттігіне тоқталды.

   Локк дене жазалауына қарсы болды, ол "құлдық тәртіп құлдық мінезді жасайды”, - деп жазды, шектен шыққан тәртіпсіздік жасаған жағдайда дене жағынан жазалауды қолданды.

   Локк діни тәрбиеге ерекше мән берді, ең негізгісі – балаларды діни рәсімдерге үйрету емес ол құдайға құлшылық ету болып табылады деген болатын-ды.

   Джентльменнің ақыл-ой тәрбиесі, Локктың көзқарасы бойынша, іскер адамға қажетті сапаларды қалыптастыру. Джентльменді оқуға, жазуға, сурет салуғ, ана тіліне, француз тіліне, жағырафияға, геометрияға, астрономияға, этикаға үйрету қажет, тарихтан және заңтанудан, бухгалетриядан, атқа мінуден, би билеуден мәліметтер беру.

   Бұл бағдарлама біржола ортағасырлық дәстүрлерден қол іздеуге себепші болды. Сонымен қатар Локк өз тәрбиешілерін белгілі бір қолөнердің түрімен немесе бақ өсірумен және ауылшаруашылығымен айналысуға ұсыныс жасады.

   Еңбек тәрбиесінің қажеттігі таза ауадағы еңбек денсаулық үшін пайдалы, ал қолөнерді білу іскер адамға керегіне жаратуы үшін қажет. Баланы белгілі бір іске қатыстыру үшін балалардың қызығуын кеңінен пайдалану керектігіне Локк ерекше мән берді, қызығудан білімге деген құлшыныс пайда болады, сонымен қатар оларды қызықты емес нәрселермен де айналысуға үйрету керек.

   Балалардың сұрақтарының да ерекше мәні бар, оларға ерекше көңіл бөлу керек, оған қате және тайғақтау жауап бермеу қажет.

   Джон Локктың пікірінше, сонымен, жан-жақты тәрбиеленген джентльмен буржуазиялық Англияның күш-қуатын нығайтуға қызмет ететін жаңа адам болып табылады.

   Жоғарыда айтылған болатын-ды Локк мектептерге жағымсыз көзқараста болды. Оның айтуынша, болашақ джентльменді "дөрекі көпшіліктің” әсерінен, қара халықтың балаларынан бөлек тәрбиелеу қажет деп есептеді.

   Локк кедейлер туралы заңның жобасын жасады, онда жырлылар және қаңғыбастарға қарсы қатаң шаралар қолдану қажеттігін атап көрсетті, жалқауларды жұмысқа зорлап істету керек. Сол жазалаудың белгілі бір жүйесін ұсынды, онда 14 жасқа дейінгі балаларды жазалауға болмайды; әрбір жерді жұмысшы мектептерін ұйымдастыру керек, оған міндетті түрде 3 жастан 14 жасқа дейінгі балаларды міндетті түрде балаларды қабылдау, олардың ата-аналары жергілікті жерден көмектесуді сұрайды. Бұл балалар мектепте "нанмен тойғанша” тамақтанады. Тамағын табу үшін балалар еңбек ету керек еді.

   Ол өзінің "Ақылды тәрбиелеу туралы” және "оқу туралы” атты еңбектерінен бірнеше құнды пікірлер ұсынды. Жалпы алғанда Коменский сияқты Локк та оқуды күшпен зорлап оқытуға қарсы болды. Оның құнды ұсынған әдістемесінің мәні, балалардың білімге деген ынтасы мен сүйіспеншілігін дамыту.

   Сонымен Локктың педагогикалық теориясы үкімет басына келген буржуазияның өкілі джентльменді тәрбиелеудің мақсаттары мен сипатын анық айқындады, оның педагогикалық теориясында оны дене, адамгершілік және ақыл-ой жағынан тәрбиелеудің мәселелері тәрбиелеудің мәселелері нақты талданылған. Сонымен қатар Локк еңбекшілердің балаларына тек ғана еңбек және діни тәрбие беруді ұсынды. Өзінің философиялық және педагогикалық еңбектерімен француз ағартушыларының көзқарастарының қалыптасуына ерекше ықпал етті.

Көпшілік шоғырланған немесе жаңа ортада бірден әңгіме-дүкен құру оңай емес. Өзге ортада ыңғайсызданасыз, әңгімеге қосар ойыңыз болғанменен, оны айтуға аса ұмтыла бермейсіз... Бұл жағдайда көпшілік сізді тұйық не мазасыз жан деп біліп, келесіде сізді әңгімеге араластырмауы мүмкін. Сондықтан да әңгіме-дүкен құрудың басты қағидаларын жадыңызға сақтаңыз.

Әңгіме барысында артық сөздерді қолданбаңыз. Айтылып жатқан ойыңызға өзге ақпараттарды қосып, араластырмаңыз. Ойыңызды нақты әрі тура жеткізгіңіз келсе, оған қатысты жоқ өзге әңгімелерде аулақ болыңыз.

Әңгіме барысында бірнеше сұрақтар туындауы мүмкін. Сіз сұрақтарға жауап табуға асықпаңыз. Себебі, әңгімесін баяндап жатқан жан сұрақ жауабын әңгіме барысында айтуы мүмкін. Қалған сұрақтарыңызды рет-ретімен әңгіме аяқталған кезде қойыңыз. Тек бір сұрақтың жауабын алмастан, келесі сұрақты қоюға асықпаңыз.

Қызықсыз болса да, ешуақытта әңгіме айтып жатқан жанның сөзін бөлмеңіз. Сізге ол ақпарат қажетсіз я қызықсыз болса да, сіз оны бас-аяғына дейін тыңдап, әдеп сақтаңыз. Шұғыл шаруаңыз болса, ғафу айтып, өз жөніңізбен кете барыңыз. Сөзді бөлген жағдайда кешірім сұрап, «сөзіңіз аузыңызда» деп сыпайылық танытыңыз.

Әңгіме аяқталмай жатып, пікір қосып, қорытынды ой шығаруға асықпаңыз. Сөзді бөліп, өз ойыңызды қосудың еш қажеті жоқ.

«Мен, мен, мен» деп қайта-қайта өзіңіз туралы айтудың қажеті шамалы. Өзгелермен де санасуды ұмытпаңыз.

Сіздің әңгімеңіз шынайы әрі өзіңізге тікелей қатысы болуы керек. «Анау былай жасапты», «мынау осылай сөйлепті» деп өзіңіз куә болмаған жағдайларды айтуды доғарыңыз. Сізге қатысы бар жағдайларды, басыңыздан өткен қызықты жайттарды айтыңыз. Тек алдыңғы қағиданы ескеріп, шектен тыс мақтана бермеңіз.

Әңгіме барысында өзіңіздің пікіріңізді айтып, өзгелермен ой бөлісіңіз. Қандай да бір мәселеге қатысты өзгелердің пікірін біліп, қажет болса, ақыл-кеңес сұраңыз. Тек оған құлақ асу я аспау өз еркіңізде екенін естен шығармаңыз.

Айтып жатқан әңгіме тыңдаушының шамына тимегені жөн. Егер де тыңдаушы қарсы пікір айтып, сізбен келіспейтін тұстарын айтып қалса, онымен әрі қарай дауласып, өзіңіздің ойыңызды дәлелдеудің еш қажеті жоқ. Әңгіме айқас алаңына айналмауын қадағалаңыз.

Әңгіме барысында дана сөздерді қолданып, өз ойыңызды тарқатып айтыңыз. Нақыл сөздердің әңгіме тікелей қатысты болғаны абзал. Мысалы, әдептілік тақырыбында сөз қозғап жатқанда, аяқ асты Аристотель я Цицеронның махаббатқа қатысты айтқан ойларын қолданбаңыз.