Саяси психологияның пәні және міндеттері

Осылайша, саяси психологияның пәні негізінде – бұл адам әрекеті ретінде ерекше, өз құрылымы, субъектісі және қозғаушы күштері бар. Ерекше адами әрекет ретінде, психологиялық көзқарастан, саяси академигі А. Н. Леонтьев жасаған әлеуметтік пәндік әрекеттің жалпы концепциясы шегіндегі арнайы анализға қолайлы. Ішкі құрылымның көзқарасы бойынша саясат әрекет ретінде белгілі шараларға, ал соңғылары – жеке операцияларға бөлінеді. Сәйкесінше, әрекетте негізінен мотив, істерге – жеке нақты мақсаттар, операцияларға міндеттер, белгілі жағдайларға сай, тән болып келеді. Әрекет ретіндегі барлық саясатқа адам істерінің басқарылуының жалпыланған мотиві сәйкес келеді («оның оптимизациясы»). Нақты саяси әрекеттерге топтардың немесе жеке индивидтердің қызығушылықтарына сай келудің белгілі мақсаттары сәйкес келеді. Ақыры жеке саяси операцияларға сөйлесулерден соғыстарға немесе көтерілістерге дейін жеке акциялар сәйкес келеді.

Саясаттың әрекет ретіндегі субъектісі жеке индивидтер (жеке саясаткерлер), кіші және үлкен әлеуметтік топтар және құбылмалы бұқара бола алады. Саясат әрекет ретінде негізінен, оның басқа құраушылары сияқты, ұйымдасқан немесе ұйымдаспаған құрылымды сипатта бола алады. Саяси – психологиялық білімдерді қолданудың тарихи, теориясы және тәжірбиесі саяси психологияның ғылым ретінде шешетін негізгі үш міндетті бөлуге мүмкіндік береді. Белгілі дәрежеде, бұл міндеттер тарихи дамыған және саяси психологияның дамуының үш кезеңіне сәйкес келеді. Бірінші міндет болып қазыр да саясаттағы психологиялық компонеттердің анализі, саяси үрдістердегі «адами фактордың» рөлінің түсінуі табылады. Екінші негізгі міндет, біріншіге ұқсайтындай саясаттағы психологиялық аспектілердің, негізінде және осы фактордың рөлінің болжамдалуы болып қалады. Ақыры, үшінші басты міндет, алғашқы екеуінен шыққан, саяси әрекетке оның психологиялық қамтамасыз етілуінен, яғни субъективті фактор жағынан басқарылу әсері болып қалады. Жоғарыда айтылғандай, саяси-психология – өте жас ғылым. Формальды түрде оның конституциялануы 1968 жылмен беріледі – тек сонда америкалық саяси ғылым ассоцияциясымен саяси психология бөлімі құрылды және бір сәтте, кейбір университеттерде психологиялық білімдер саласындағы саясаттанушыларды тереңдетіп даярлау бағдарламасын енгізді. Осы уақытқа дейін саяси психология көп дәрежеде өзімен жиі жалпы негізсіз жеке, кейде кез келген, жүйесіз фактілер, бақылаулар, болжамдар, жиынтығын көрсетті. Сәйкесінше, оның нақты міндеттері көбінде кез келген, жиі сәйкестенбейтін болды. Методологиялық проблемалары шешілмеуі бөгет жасады. Әйтсе де, жоғарыдағы әрекетті – үлгілік амал қазырдың өзінде бұған жеткілікті ыңғайлы және кең шекараларды көрсетеді, оны нақты ғылымның адекватты методологиялық негізі етіп санау қиын. Бұл өте кең, өте жалпы негіз. Нақты методология әлі де, програматикалық бағыттағы анық эклектизммен ерекшеленеді саяси психологпен зерттелетін объектінің ерекшеліктерін және зерттеушінің тәжірбиелік қолайлылығының ойларын (оның субъективті таңдауын қоса) алынатын нәтижелерді интерпритациялаудың теоретикалық әдісімен, таңдауын нұсқайды.

Дамуының басынан өзінің адекватты концептуалды – методологиялық базаның жоқ болымен, әсіресе батыс үлгіде, саяси психология көп жылдар бойы батыс психологиясының әр түрлі мектептерімен бағыттарынан әр түрлі концепцияларымен тәсілдерін эклектикалық алудан, осындай негіздегі құрылымдардың шексіз өз түрленуі синтетикалық қосылыс арқылы болды.

Ортодоксалды психоанализден бастап және когнитивті теориялармен және бихавиоризм ең соңғы үлгілерімен аяқтап олардың бәрі әр кезеңдерде батыс саяси психологиясында жеңіл табылады. Нақты ғылыми методология көзқарасынан, қазырғы батыс саяси психологиясында екі негізгі тенденцияны бөлуге болады.

Алғашқы тенденция оның бір түрі ретіндегі құрылымдық функционализммен саясаттың жүйелі теориясынан шығатын идеялармен, зерттеулерде көрсетілген. Ең активті берілген тенденция «саяси қолдау» теорияларында қарастырылады басқа жағынан, рөлдік теорияларда да қарастырылады. Осыған критикалық рационализм мен бихевиоризм идеяларын қатыстыруға болады (саясатты «конвенционалды», радикалды және әлеуметтік бихевиоризм тұрғыларынан зерттеген бағыттарды қоса), қазырғы батыс саяси механизмін жеткілікті гомогенді және тұрақты деп санап, оны «жөндеуге» тырысатын, тәжірбиелік саясаттың бөлігінен қажеттіліктерін көрсетеді. Саяси үрдістің қатысушыларының психологиясы оларды, олардың адамның жеке, қазір бар әлеуметтік саяси тәртіпке адаптациясын жақсартуға тырысатындықпен қызықтыруы байланысты. Осы бағытқа зерттеу тәсілдерінің белгілеген міндеттілігі тән және сәйкесінше алынатын нәтижелердің белгілі міндеттілігі тән – нақты айтсақ, ең әуелі өзіңнің анық саяси психологиясының әлеуметтік – сақтау функциясына анық баса назар аудару себебін. Саяси психологиялық білім берілген бағытпен тек және тіпті оның дамуының болашағын санамағанда қазіргі саяси құрылымды ақтау үшін қолданылады. Осы текті көптеген жеке – ғылыми концепциялардың ғылыми негізі, онымен басқару жоспарындағы жаңа ғылыми жетістіктерді («жаңа технологиялар») қолдану негізіндегі саясаттағы адамға таза инженерлік тәсілдің мүмкіндігіне деген сенімге тіреліп, эсциентизм және технократизмға байланысты. Сыртқы қарағанда жаңа ол шыныда бұрыннан қолданылатын позитивистік – утилитаристік саяси теорияның модификациялары бастауларында Т. Гоббс тұрған классикалық дәстүрдің жалғасы болып табылады.

Екінші тенденция ағысында когнитивизмнің, «гуманистік психологияның», неофрейдизмнің және символдық интеракционизмнің теоретикалық конструкциялары белсенді зерттелетін, антипозитивистік бағытпен көрсетілген. Берілген ағындардың негізгі болып антропологиялық мағынадағы антисциентисттік және иррационалды философия табылды. Импирикалық саяси – психологиялық зерттеулерге бұл идеялар мәдени антропологиядан, психоанализдан және Дж. Мидпен және Ч. Кулидің әлеуметтік бихевиоризмнен енді. Қазіргі (саяси) уақытта саяси психологияның осы бөліміндегі методологиялық негіз ретінде фрейдистік адам түсінігінің, тұлғаның «өзі» саяси партиясымен саналық сәйкестендірілуі идеясы және адам табиғатының жалпы иррационалдық көрінісі өзгерді. Берілген методологиялық ережелер зерттеушілерінің саяси бағдарламаларына байланысты әркелкі нәтижелер береді. Мысалы, саяси психология тарихындағы психоанализ Г. Лассуэльдің анық оң идеяларында, және «жаңа солшылдардың» радикалды пікірлерінде көрсетілген. Соңында, мұнда да саяси психологтар «не тапсаң, сол жарады» принципі бойынша жиі әрекет етеді. Нақты зерттеулер және қолданбалы тапсырыстармен қызығушылық оларды жиі методологиялық міндеттерді арнайы өңдеу қажеттілігінен айырады. Зерттеушінің жеке таңдауларымен ойлары арқылы оған қолайлы сәйкес теориялық сызба таңдаланды. Осындай методологиялық «қомағайлылықтын» себебі сол баяғы – бұл жеке методологиялық базанын жоқтығы, саясаттың және оның психологиялық механизмдердің өздік түсінуінің жоқтығы. Сондықтан методологиялық сұрақтар ең салмақты саяси психологтардың назарының ортасында қала беруде. Әйтседе, әрине, олар өзімен саяси психологияның нақты объектілерін зерттеуді жарқындығын көп түрлілігін жаба алмайды.

Саяси психологияның негізгі объектілері

Зерттеуімен саяси психология айналысатын нақты объектілер сферасы өте кең тіпті шексіз. Негізінен, оған саясаттағы «психологиялық аспектілерді» құрайтынының бәрі және соңғы онжылдықтардағы сәнді болған «адами фактордың » қатысы бардың бәрі байланысты. Көшбасшылықтың психологиясынан топтың әрекетіне дейін, елдің басқару органының кіші тобындағы келіспеушіліктерден стихиялық паникалық әрекетке дейін; партиялық қатыстылықтан толық аполитикалыққа дейін және т.с.с болып тек саяси психологияның негізгі ең жарқын және белгілі назар объектілерінің толық емес қатары.

Объектілердің көпшілігі саяси психологияның пәнаралық және ғылым аралық байланыстарының кеңдігін сипаттайды. өзінің нақты құрамы және зерттелетін объектілердің сипатының қатарына байланысты саяси психология нақты- тәжірбиелік деңгейде жақын психологиялық пәндер – ең әуелі, ұйымдастырудың және басқарудың психологиясымен үгіттеу психологиясымен, өте тығыз байланысты. Біріншіден оны әлеуметтік бағдарламалар, қоғамдық пікір, жалпылық әрекет проблемалар біріктіреді. Екіншісімен – конфликтермен көшбасшылықтың проблематикасының теориялық және тәжірбиелік аспектілері, кіші және үлкен әлеуметтік топтар психологиясының ерекшеліктері байланыстырады.

Саяси психологиясы әлеуметтік ғылыммен, әсіресе оның саяси әлеументтану бөлімімен өте тығыз байланысты. Әлеуметтік тәсілдер көмегімен (алдымен, жалпы әлеуметтік сұраулар, демоскопия тәсілдері және т.б) алынатын нәтижелерді қолданып саяси психология олардың тереңдетілген инторпретациясын, сапалы анализді қамтамасыз етеді. Бұл екі ғылыми пәнді де сәтті өзара толықтырады, әйтсе де, осы ғылымдардың әрқайсысының рөлі мен маңызы туралы психологтармен әлеументтанушылардың мәнгі таластарын шешпейді.

Әрине, саяси психология саясаттанудың түрлі бағыттарымен дамыған пәнаралық қатынастарға ие. Солай немесе басқаша, негізінен, олар жалпы зерттеу объектісі етіп саясатты санғандықтан, олардың шығу тегі бірдей. Соңғы уақыттағы, саяси психологияның тәуелсіздігінің тұрақты өсуіне қарамастан көп жағдайларда саясаттану оның алдында функционалды мәселелерді көтеріп, тапсырыс беруші рөлінде шығады. Сәйкесінше, екі ғылымды толықтыратын өзара тәсілдер алмасуы болады. Алдынғы жағдайға қарағанда, назар салсақ, олардың өкілдерінің арасында таластар мен қайшылықтардың жоқтын қасы. Бұл осы әрбір пәнін жеткілікті түрлі өз ғылыми «тілдерінін» бар болуы және зерттеу пәндерінің жеткілікті бөлуінің көрсеткіші. Саясаттану және саяси тәжірибиенің өзімен көтерілетін міндеттер, бірінші орынға нақты функцоналды мәселені шығарып, саяси психологиянын даму динамикасына әсер тигізеді. Сәйкесінше, функционалдық бағыттылық бойынша, саясаттану және саяси тәжірбие міндеттелген, қызырғы саяси психологияны негізгі екі бөлімге бөлуге болады. Бірінші бөлімнін проблематикасын ішкі саясат сұрақтары, екінші бөлімнің проблематикасын – халықаралық қатынастарымен сыртқы саясат саласың құрайды. Осы жеткілікті бөлімдерден басқа соңғы кезде тәжірибенің сұрақтарымен өте маңызды қаражатты инвестициялау есебінен, тағы бір бөлім – соңғы жылдары функционалды автономияға көз салатын, саяси-әскери психология белсенді дамып келеді.

Саяси психологияның ішкі саясаттағы зерттеулерінін негізінің шегіндегі басты объектісі «саяси адамнын» тұлғасының психологиясы, және саяси әлеуметтанумен әлеуметтік бағдарламалары, олар арқылы саясаттағы тұлғанын ашылуы, психологиялық сипаттамалардың көмегімен анықталады. «саяси үрдістерімен интрапсихикалық...» формасы байланысты, көшбасшылықтың мәселелері, саяси қанағаттанбаушылық көрінісі, үкіметке қарсы митингтер, сайлаудағы әрекет, нәсілдік тоқулар және т.б. анализі арқылы бақыланады «сяси адамнын» тұлғасынын психологиясы екі аспектіде қарастырылады. Олардың бірінде эпицентр болып көшбасшы тұлғасындағы рөлі ойнайды- мемлекеттік саяси және қоғамдық іскерлердің психологиялық ерекшеліктерін зерттеді. Берілген бағыттын негізін салушысы, ғылымдағы «АҚШ-тың 28-ші призиденті» В. Вильсоннын психобиографикалық портреттік бірінші жасаған З. Фрейд болды. Психотарихты өтіп, бұл бағыт тек қана психономитикалық тәсілдермен ғана емес басқаларымен де толықты. Оның иегінде кең жоспардағы саяси әрекеттің мотивациясының механизмдері, саяси шешімдерді, саяси ойын ерекшеліктері, түрлі әлеуметтік топтармен халықтын қабаттарына саяси психологиялық әсер механизмдері, көшбасшылардың «харизмасынын» ерекшеліктері және т.б. белсенді зерттеледі.

Басқа аспектіде, тұлға саяси үрдістердің қатардағы қатысушысы немесе белгілі әлеуметтік топтардың мүшесі ретінде қарастырылады. Осылайша проблемалардың бір қатары зерттеледі. Бұған алғашқы кезекте, «орташа адамнын» саясатқа араласуының дәрежесі – мысалы, «апатиялық», «конформдылық» немесе керісінше, «саяси белсенділік». Осында бұндай саяси қатысудың ақты түрлері зерттеледі (мысалы, «көшбасшы», «қосылған, «шешімдерді қабылдайтын «немесе қарапайым» орындаушы»). Жеке бөлімдер –саяси әрекеттегі қатысудың «сапасы» зылмалылық, иілгіштік, тұғырлардың ригидтілігі, шығармашылықты амал тұлғаның рөлдік бағыттамалары, саяси жүйеге «қосылу» механизмі (мысалы, батыс саяси психологтармен поялдылықтың «сентименталды» және «инструменталды» түрлері бөлінеді және т.б.)

Әлеуметтік бағдарламалар және стереотиптер саяси психологиямен саяси әрекеттің алдыңғы, басты механизмдері ретінде зерттеліп, тұлғаның жағдайды белгілі белгілі қабылдауында, оны бағалауға және келесі әрекеттерге ұйымдасқан жанастығын қарастырады. Бағдарлама құрамына когнитивті бағыттауды, белгілі әрекетке дайын болудың эмоционалдық қатынасы, яғни, субъектінің саяси объектілері-партияларға, қозғалыстарға, іскерлерге, проблемаларға және т.б. белсенді-әрекеттік қатынасы. Соңғы жылдардағы саяси психологияның шегіндегі бағдарламаларды зерттеуінің айрықша ерекшелігі оларды жай сипаттамай, сонымен қатар олардың құрылуының механизмдерін ашып, олардың өзгерістерінің бағытын болжау және осы өзгерістерге мақсатталған әсердің тәсілдерін жасау болды. Сыртқы саясат пен халықаралық қатынастардағы саяси психология, психологиялық ғылымның шектелген болса да, халықаралық қатынастардағы өте жеткілікті, теориясы мен тәжірибиесіндегі, маңызына ие болуынан шығарды. Біздің уақытта саясаттағы мемлекеттер басшыларының рөлін, түрлі елдердің қоғамдық пікірін, үгіттеуді, ситуативті факторлар мен олар туындататын психологиялық нәтижелерді төмендету немесе елеумеу мүмкін емес болғандықтан, .олардың барлығы түрлі дәрежеде саяси-психологиялық анализдің объектілеріне айналды. Берілген проблематикалық орталығында түрлі елдердің саяси элитасын зерттеу (халықаралық маңызы бар шешімдерді қабылдайтын тұлғалар мен топтар), сонымен қатар «қоғамдастық», үлкен әлеуметтік және ұлттық-этникалық топтар, күштер ретіндегі жалпы массалар, элитаға әсер ете алатын, орналасады. Қақтығыстардың теориялық және тәжірибиелік жоспарлардағы проблемаларын, сыртқы саяси шешімдерді қабылдау механизмдері элитаның акцияларының қоғамдық пікірге әсер ету үрдістері және керісінше, қоғамдық пікірдің элита көзқарасына әсері, сөйлесулерді өткізудің психологиялық механизмдеді және қайшылықтарды шешу және т.б. мәселелер тереңдеп зерттеледі. Негізгі түрінде, осы бағыттың пәні болып «халық аралық қатынастардың адами факторы «табылады».

Берілген сипаттағы зерттеулер алдымен қолданбалы сипатқа ие. «Психосаяси пәндерді» білу сыртқы саясаттағы адами фактордың көрісінің болжамдалуына мүмкіндік береді. Осындай текті жұмыстар арасында ең танымалы - кезінде «кариб дағдарысын» реттеу кезеңіндегі Дж. Кеннеди мен Н. С. Хрущевтің әрекетін сәтті болжаған (және, нақты айтқанда Мәскеулік Кремль мен Вашингтондық Ақ үй арасындағы «тікелей эфир» бағдарламасын ) және екі күшті держава арасындағы ең әуелі саяси-психологиялық деңгейде ядролық қарсылықты реттеуге көмектескен бағалы ойларды берген, американ психологтарының тобы болды.

Осындай текті саяси-психологиялық модельдеуді қолданудан басқа, жиі қолданылатын тәсіл болып психологика табылады.Бұл ситуативті факторлар, стереатиптер және эмоционалды факторлар әсерінен туындайтын ойдың логикалық жолының қате көрінуін зерттеу. Соңғылардың қатарына түрлі көп моменттер кіреді сөйлесулер өтіп жатқан жердің жағдайынан, мысалға элита өкілдерінің тұлға аралық қатынасынан, ерлер арасындағы қатынас ерекшелігі, элитаның «топтық ойлауының» варианттарына, іріктеу акцияларының қабылдаудағы ұлттық ерекшеліктерге дейін және т.б.

Берілген бағыттың тәжіриебелік маңызы барлық зерттелетін сәттердің саяси-психологиялық модельдеу мүмкіндігі мен олардың сыртқы саяси әрекетке әсерін есептеуде құралады.

Саяси психологияны әскери саяси қолдану шегінде бас назар шын және мүмкін қарсылас армияларымен, портеуандар және «қозғалысшылармен» күрес сұрақтарына аударылады.

Бұл өзіне сәттердің бір қатарын зерттеуді енгізеді мысалы, олардың басшыларының тұлғалық ерекшеліктерінде. Осыған сатқындық жасаудың психологиялық сәттерін жасау жауды тізе бүктіретін шараларды істеу, сұраулардың тактикасын жетілдіру, түрлі форматтауға психологиялық соғысты жүргізу механизмдерін жетілдіру.

Негізінен, біздің ғылымның негізгі объектілерін көз жүгіртіп қарасақ, қазіргі батыс саяси психологиясы – теориялық елестетулермен түрлі қолданбалы зерттеулердің бірікпеген конгломераты, бірақ, жеткілікті спорадялық сиппатта екенің түсінеміз. Бізге таныс, құрылатын ғылымның өз мериккіндіктерінің және оған жақын зерттеу объектілерінің өзіндік «бағалығын» өзі ұсынғаннан, мұнда біз басқаша тәсілді көреміз. Батыс ғылымына тәжірібие кейбір міндеттеді қойғаны, және, оларды шешетін ғалымдар, жалпылап, осының арқасында жаңа ғылымды құрайтыны үйреншікті.

Қазіргі саяси психология өзіне батыс ғылымының, сонымен қатар, отандық «саясаттың психологиясының» барлық жетістіктерін енгізеді. Тәуелсіз, генезисі бойынша пәнаралық, бірақ жеткілікті нақты зерттеулердің автоналды бағытының негізінде, ол бес негізгі, қазір жалпы қабылданған, оған спецификалық жеке ғылымды принциптерден құралады. Бұларға баса назар аударып, олардың маңызын ескерейік. Бұл, алғашқы кезекте тек өзінше ғылыми, зерттеу принциптері ғана емес, сонымен бірге кейбір этникалық пастулаттар, оларды өзіне саяси психология алды. Тәжірибие саяси психологияның тәжірибиелік,қолданбалы маңызының үлкен екендігін көрсетеді. Жалпылай айтқанда, ол шын саясаттағы ерекше, психологиялық «қару» бола алады. Солай кей кезде болады да, бірақ, дәл қазіргі сәтте, саяси психология объективті ғылым, білім қоры, онда қажетті туатын және барлығы қолдана алатын, жоғалуға айналып келеді. Бұл болмау үшін, саяси психологтарға өзінше «Гипократ өсиеті» ретінде келемі базалық принциптер жасалды. Әрине, олардың маңызын көбейтпей – ақ қонайық, дәрігерлер өз өсиетін әрқашан ұстанбайды. Берілген принциптерді алдымен саяси саяси психологияның маңызды, объективті ғылым ретінде даму жалғастыру үшін ұстанатын кейбір ережелер деп қарастыру қажет.Осы негізгі принциптер бесеу.

Біріншіден, бұл салмақтылық пен ғылыми объективизм принципі. Саяси-психологиялық жердің ошағы болып, саяси және психологиялық құбылыстардың өзара әрекеттесу зонасы болу қажет деп есептеледі. Басқа жаққа ығысу редукционизмнің методологиялық қауіптілігімен сипатты, яғни, күрделі саяси психологиялық шындықтың тор-саяси немесе қарапайым-психологиялық түсінікке келтіру.

Екіншіден, ашықтылық және бұқаралықтық принципі. Саяси-психологиялық зерттеулерде ортаңғы орынды «қоғамның назары ауған» «ең маңызды және актуалды саяси проблемалар» психология ең пайдалы болады, ашықтылық, осындай нәтижелердің олардың әлеуметті-эгоистік, қоғамға қарсылықты және кейде қамыстық мақсаттарда қолдануға қосымша кедергі болады.

Үшіншіден саяси психологиялық зерттеудің әлеуметтік саяси контекстің кең санау принципі. Бұл принципке сәйкес, зерттелетін психологиялық құбылыстардағы контекстке, саяси және әлеуметтік контекстке, ең көп назар аудару диклорацияланады. Контексті дұрыс бағаламау алынатын шешімдердің сенімділігіне қауіп тудырады және қоғамдық – саяси дамуға қауіпті ұсыныстар туындатуы мүмкін. Әйтсе де, әрине, контексті асыра бағалау да қауіпті болуы мүмкін. Берілген қайшылықты шешу үшін эксперттармен деректерді жинау тәсілдерін және тәсілдік шаралардың максималды кең жиынтығын, және тәсілдік плюрализм және көптүрлілікт тек міндетті ғана емес, сонымен қатар, кейде, өте өнімді іс екеніне болжамға тіректегі зерттеу шараларын қолдану ұсынылады. Ақырында осындай текті плюрамум саяси-психологиялық ғылымның түсіндірмелі мүмкіндіктерінің арқасына көмектеседі.

Төртіншіден, соңғы нәтижеге назар принціпі.

Психологиялык факторлардың саясатқа әсерінің нақты нәтижелерін зерттеп, қана қоймай сонымен қатар саяси үрдістер мен құбылытардың құрылу үрдісіне және олардың дамуының мүмкін тендецияларын зерттеу қажет деп постулаттанады. Бұл, әрине саяси-психологиялық зерттеулерінің құрамды кеңдігін одан әрі көп дәрежеде қамтамасыз етеді.

Соңында, бесінші, бейтараптылық принципі. Қазіргі саяси-психология әрекетпен байланысты ішкі және сыртқы саясаттағы бағаларға өте шыдамды, өткен адамдардың саяси жағдайларға қатынасы немесе осы жағдайлардағы әрекелі және жүйеге саяси мекемелердің және қоғам ұйымдарына қатысы. Бұл саяси және идеологиялық бейтарап ғылым.

Нақты анықтамада, саяси-психологияның анализінің пәні болып алдымен адамдардың – осы әрекеттің субъектілері және сонымен саясаттың субъектілері де, ішкі, психологиялық әрекетінің психологиялық механизмдері табылады. Осындай түсінікте саяси әрекетпен байланысты адами психиканың нақты көрінісі зерттеудің политологиялық ракурстың нақтылығына ие болады.
2 Саяси психологияның негізгі ұғымдары мен категориялары
2.1 Саяси сана-сезім

2.2 Саясаттағы ұжымдық санасыздық

2.3 Саяси мәдениет

2.4 Саяси психика

Саяси сана-сезім – бұл қазіргі саяси психологияның ұғымдық координаттар жүйесіне кіретін және субъектінің өзі кіретін, сонымен қатар оның саясатпен байланысты әрекеттері және жағдайлары, олардың шындықпен байланысты субъектінің қабылдау нәтижелері көрсететін қазіргі саяси психология ортаңғы категорияларының бірі.

Құрамдық тұрғыда зерттеушілердің көбі саяси сананы көп деңгейдегі ішкі қайшылықты, «соғысып» байқалатын, біртексіз, көпшамалы құрылым ретіндегі қарастырады, жалпылаған түрде субъектінің саясатпен және оған рационалды көзқарасымен (саясаттағы ұжымдық санасыздыққа қайшылыққа дейін) танысу деңгейін көрсетеді.

Гносеологиялық тұрғыда саяси сана басқа негіз құрайтын саяси – психологиялық ұғымдар мен категориялармен тығыз байланысты, жекеленген, ол саяси мәдениетпен тығыз байланысты-генетикалық тұрғыда, саяси сана, оның туынды, жоғары деңгейі және сол сәтте саяси мәдениеттің дамыған формалаларында, оның орталық құрам бөлігі болып табылады. Саяси сана,саяси әрекетпен тығыз байланысты – саяси сана осындай әрекететің субъективтік механизмдерінің рационалды негізі ретінде болады. Ол саяси жүйемен байланысты - психологиялық ұғымдар мен категориялармен тығыз байланысты. Жекелегенде, ол саяси мәдениетпен тығыз байланысты – генетикалық тұрғыда, саяси сана оның туынды, жоғарғы деңгейі және сол сәтте саяси мәдениеттің дамыған формаларында, оның орталық құрам бөлігі болып табылады. Саяси сана саяси әрекетпен тығыз байланысты – саяси сана осындай әрекеттің субъективтік механиздердің рационалды негізгі ретінде болады.Ол саяси жүйемен байланысты – саяси сана өзімен оның субъективті фундаментің – «адамның негізін» көрсетеді және т.б.

Ресейдің дәстүрлі түсінікте саяси сана ең әуелі адамдардың өмірінің әлеуметтік-экономикалық жағдайларының туындайтын бейнесі болып қоғамдық сананың үлгісі ретінде беріледі. Жалпы қабылданған әлемдік дәстүрге саяси сана саясаттың психологиялық бейнесінің барлық қосындысы, оның субъективті компоненті, түрлі жағдайлармен түрлі деңгейлерде өзін көрсететін компонент болып кең мағынада қарастырады.

Саяси сана ұғымының қоғамтанудың түрлі салаларында қолданудың ұзақ тарихына ие, бірақ негізінен біз алдыңғы бөлімде нақты айтқан саясаттанудағы әрекеттік бағыттың шегінде арнайы жасалады. Ол ерекше танымдылыққа ХХ ғасырдың ортасына қарай, ортодоксальдық бихевиористік ағымның шектеулілігі байқалғасын және саяси әрекетті және де одан кең саяси үрдістердің динамикасының негізінде саяси сана сияқты «тәуелсіз ауыспалылар» сияқтыларға назар қажет етеді және одан кең осы әрекеттің субъектісінің психикалық ортасы байқалғаннан кейін.

Саяси сананың категориясы оған салынатын құрамның кеңдігіне, түсіндірмелі күштің кеңдігіне байланысты қолайлы болды, және өздік түйіндік ұғым түрлі ғылыми пәндердің бұған дейін көзқарастарымен шығарған. Мұндай синтетикалық қасиет сана ұғымына жаңа көбіне синтетикалық, тегі бойынша саяси-психикалық ғылымның негізін салушылардың бірі болды.

Тіпті саяси психологияның шегіндегі сана саяси ғылымның жалпылағандағы түрлі бағыттардың зерттелетін түрлі көзқараспен, пәнаралық, кешенді категорияларға жатады. Мысалға, жеке алғанда, қоғамдық сананың басты компоненттерінің бірі ретінде, саяси сана саяси философиямен қарастырылған, марксистік нұсқада саяси сананы өмірдің материалды үрдістерімен теңейтін және оны әуелі нақты – тарихы, «таптық» бағалар жүйесінің субъективті призмасы арқылы сынған саяси қатынастарымен саяси шындықтың теориялық бейнесі ретінде қарастыратын және соңында белгілі таптың қоғамдағы экономикалық жағдайымен шартталған. Осындай негіздеуде саяси сананың ішінде екі негізгі деңгей бөлінеді: «теориялық» және «мемлекеттік бюрократиялық», яғни, саяси шешімдерді қабылдау деңгейі.

Саяси әлеуметтану саяси санада бірнеше кішкене басқа, алдымен идеологиялық және жалпылық деңгейлерді бөледі және оны алдымен саяси санадан тыс құрылған бір жағынан, шарттарымен стеориптер қосындасы екінші жағынан, жеке адам немесе топпен оған маңызды қате әсер ететін ерекше факторлар ретінде саяси сананың идеологиялық компоненттерін бөліп әлеуметтік саяси шындықтың өздік анализі нәтижесінде алынған болып, қосындысын қарастырып, консервативті, либералды, революциялық, тоталитарлық, авторитарды, демократиялық және басқада саяси сананың нақты түрлерінің сипаттамаларын ашуда назар аударды.

Саяси сананы саяси психологияның және саясаттың психологиясының әдістерімен зерттеу оның әлеуметтік-саяси құрамының және оның әрекет етілуінің жеке механизмдерінің анализін қосуға ұмтылыспен сипатталады, бұл үшін жалпы және әлеуметтік психологиялық ұғымдарды қолданады (қажетіліктер, қызығушылықтар, бағыттар, бағдарлар және т.б), құндылықтар жүйесі, адамдардың дүниетанымының сипаты, саясаттағы біліміне қатысты мәлімет негізінде саяси сананы бағалайды. Бүтін, саяси сананы саяси психологиялық зерттеу алғашқы кезекте өзіне оның субъектілер – «ұстаушылар», саяси сана және оның негізгі функционалды формаларының даму динамикасының анықталуын құрайды. Саяси сана субъектісі көзқарасынан, саяси психология субъектілері жалпылық, топтық және жеке саяси санаға бөлінеді.

Бірінші өлшемде саяси сана қоғамның жалпылық санасының маңызды саяси құрамға ие және белгілі саяси нәтижелерге ие сұрақтарға қатысумен анықталады, және ерекше спецификалық (саяси) детерминация механизмдеріне және сәйкесінше, белгілі салыстырмалы «жалпылық сана» жүйесінің кіші жүйе автономиясы болады. Осы мағынада саяси сана – жалпылық сананың ерекше саясатталған бөлігі. Осындай саяси сана құрамды түрде статикалық (жалпы бағыттар және құндылықтар) және динамикалық (жалпылық көңіл күйлер) компоненттерін енгізеді.

Нақты мағынада бұл, біріншіден, адамдардың күтуінің деңгейі және олардың саяси жүйедегі бар күтулерді іске асыру мақсаттарында әсер ету мүмкіндіктерін бағалау. Екіншіден, бұл идеологиялық таңдау негізінде жатқан әлеуметтік-саяси құндылықтар (мысалы, әділеттік, демократия, теңдік, тұрақтылық тәртіптілік және т.б) .Үшіншіден, бұл қазіргі жағдайдың үкіметтің көшбасшылардың, нақты саяси шаралардың бағаларымен байланысты тез өзгеретін пікірлер және көңіл-күйлер.

Саяси сана қоғамның саяси мәдениетінің түрін,деңгейін және саяси әрекеттің ең кәдімгі жалпы нұсқаларын анықтайды. Осындай саяси сананы анықтау тәсілі – саяси сұрақтар бойынша қоғамды пікірді сұрау.

Екінші өлшемде саяси сана саясатпен байланысты,нақты анықталған және ұйымдастырылған үлкен (әлеуметтік топтар, ұлттық этникалық құрылымдар,халықтың топтары және қабаттары) және кіші (мысалы, саяси элита, әскери үкіметтік хунта) бюросы, қысым топтары сияқты түрлі лоббистік құрылымдар және т.б. топтардың жалпыланған санасы ретінде қарастырылады. Топтың әлеуметтік саяси жүйедегі объективті орны,және топтық сана-сезімнің ерекшеліктеріне негізделіп, осындай саяси сана топтың саяси белсенділігінің құрамын, бағытын және интенсивтілігін анықтайтын бейнелер қосындысы ретінде түсіндіріледі. Ең кең таралған осындай саяси сананы анықтау тәсілі – қызықтыратын топтардан шығатын саяси сипаттағы құжаттарды зерттеу.

Үшінші өлшемде саяси сана саяси жоспарда салыстырмалы мақсатты әрекет етіп,саясатты қабылдап және оны нақты бағалайтын «саяси адамның», тұлғалық қабілеті және қасиеті деп анықталады. Мұнда ең үлкен қызығушылыққа субъективті психологиялық ерекшеліктер, адам әрекетінің ерекше сферасы ретінде саясаттың ішіндегі адамның әрекетімен,санасының құрамдық компоненттері және түрдік сипаттамалары ең үлкен қызығушылық туғызады. Тұлғаның саяси әлеуметтену үрдістерін зерттеу, жеке адамның саяси санаға қол жеткізудің жалпылық және түрлі топтық нұсқауларды, тәсілдерді және жеке деңгейдегі өздік саяси сананы жасау. Осы деңгейдегі саяси сананың әрекет етуінің басқаратын механизмдердің анализі онда екі блок компонентті бөлуге мүмкіндік береді. Бұл мотивациялық (саяси қажеттіліктер, құндылықтар, бағдарлар, сезімдер жәнеэмоциялар) және танымдық (білім, информациялану саясатқа ұмтылыс, пікірлер) қосындылар.

Осындай саяси сананы анықтаудың ең кең таралған әдісін тұлғалық-психологиялық зерттеу және саяси санаға қатысты тұлғанаң әлеуметтік саяси типтерін болу.

Осы рекрустан басқа, алдымен саяси сана субъектісінде негізделетін, саяси сананың динамикалық аспектлерін зерттеумен байланысты бағыттар бөлінеді. Осы бағыттар екі салада дамиды.

Бір жағынан, бұл саяси сананың бір қоғам шегіндегі реттік кезеңдерімен трансформацияларын зерттеу (мысалы, тоталитаризмнен авторитарлық, содан соң демократиялық саяси санаға өту үрдістерін зерттеу, бұл өту үрдістері салыстырмалы-тарихи,саяси-психологиялық бағыт шегінде дамитын елдердің басты негізгі болып табылады). Басқа жағынан, бұл кесіп алу тәсілімен «іске асырылатын» таза салыстырмалы саяси – психологиялық зерттеулер. Осыған түрлі қоғамдардың саяси сананың түрлерінің анализі жатады (мысалы, кросс-мәдениетті бағыт шегіндегі осындай түрлі салыстырмалы зерттеулер).