168
қайықпен жүзгендегі жылдамдығы
4
90
х
км/сағ болады.
Есептің шарты
бойынша мынадай теңдеу шығады:
,
4
90
4
10
x
x
x
бұдан
2
x
сағат.
Демек, турист 2 сағат жаяу, 6 сағат қайықпен жүзген.
2-тәсіл
. Туристің өзенмен, қайықпен жүзгендегі жылдамдығын х (км/сағ), ал
жаяу жүргендегі жылдамдығын у (км/сағ),
0
y
,
0
x
деп белгілейік.
Шамалар
Қозғалыс
қайықпен
Жаяу
қайықпен
жаяу
S (км)
90
10
x
y
10
y
x
90
тең
V
(км/сағ)
х
У
х
у
t=
V
S
(сағ)
x
90
y
10
y
10
x
90
4 сағ аз
Теңдеулер жүйесін құрамыз және оны шешеміз:
.
3
,
0
5
;
9
,
4
10
90
;
90
10
,
4
10
90
2
2
2
y
x
y
y
y
x
xy
x
y
x
y
y
x
y
x
Бұдан
0
y
,
5
2
1
y
- бұл түбір жарамсыз,
өйткені ол есептің шартын
қанағаттандырмайды.
Егер
5
y
болса, онда
.
15
x
Демек, турист 2 сағат жаяу және 6 сағат қайықпен жүзген.
Жауабы
: 2 сағ.; 6 сағ.
2-мысал.
Пароход өзен ағысымен 3 сағатта жүріп өткен жолын қайтар жолында
5 сағатта жүріп өткен. Өзен ағысының жылдамдығы 5 км/сағ. Параходтың
тынық судағы жылдамдығын табыңдар.
Шешуі:
Пароходтың тынық судағы жылдамдығын х (км/сағ), х
0 деп
белгілейік.
Шамалар
Өзендегі қозғалыс
Ағыс бойымен
Ағысқа қарсы
Vt
S
(км)
5
3
х
5
5
х
тең
V (км/сағ)
х+5
х-5
t
(сағ)
3
5
Сонда есептің шарты бойынша мынадай теңдеу шығады:
5
5
5
3
x
х
.
20
40
2
x
x
Демек, пароходтың тынық судағы жылдамдығы 20 км/сағ-қа тең болған.
169
Жауабы:
С) 20 км/сағ.
3-мысал.
Моторлы қайық ағыспен 12 км, ағысқа қарсы 12 км жүрді. Ағысқа
қарсы жүрген жолына ағыспен жүрген жолынан 1 сағат артық уақыт жіберді.
Қайықтың тынық судағы жылдамдығы 9 км/сағ болса,
ағыс жылдамдығын
табыңдар.
Шешуі:
Өзен ағысының жылдамдығы х (км/сағ),
9
0
x
болсын.
Өзендегі қозғалыс
Ағыс бойымен
Ағысқа қарсы
S
(км)
12
12
V (км/сағ)
9+х
9-х
t
V
S
(сағ)
x
9
12
x
9
12
1 сағ. артық
Сонда есептің шарты бойынша мынадай теңдеу шығады:
1
9
12
9
12
x
x
,
0
81
24
2
x
x
бұдан
,
27
x
,
3
2
1
x
бұл түбір есептің шарты бойынша
жарамсыз.
Демек, өзен ағысының жылдамдығы 3 км/сағ болған.
Жауабы:
3 км/сағ.
Қорытындыда айтарымыз, физика пәнінен
мәтіндік есептерді шешуде, оның
ішінде қоғалысқа берілген есептерді шешкенде оқушылар мынадай дағдыларды
меңгеруі тиіс [5]:
*Бір пункттен екінші пунктке қозғалатын мәтіндік есептерді шешу;
*Бір пункттен екінші пунктке қарай жолда аялдап, өтетін қозғалысқа берілген
мәтіндік есептер;
*әртүрлі
пункттен шығып, бір-біріне қарама-қарсы қозғалатын мәтіндік
есептер;
*өзен бойындағы қозғалысқа берілген есептерді шығару және т.б.
Әдебиеттер:
1.Рахашев Б., Бердалиев Д. Физика есептерін шығару. Оқу-әдістемелік құралы. Шымкент:
ОҚМПУ, 2018. 150 б.
2.Алдешов С.Е., Бүркіт Ә.Қ. Физика есептерін шығаруда компьютерді қолдану. Оқу-
әдістемелік құралы. Шымкент: ОҚМУ, 2019. 245 б.
3.Әжібеков Қ., Бүркіт Ә.Қ. Физика сабағында АКТ қолдану. Шымкент: ОҚМУ, 2020. 54 б.
4.Бүркіт Ә.Қ., Cейдалиева У. және т.б. Мәтіндік есептерді шығару әдістемесі. «Самғау»
журналы. №30 қаңтар, Ақтөбе. 2019. 28 б.
5.Бүркіт Ә.Қ., Cейдалиева У. және т.б. Есептерді шығару әдіс-тәсілдері. «Самғау» журналы.
№35 маусым, Ақтөбе. 2020. 65 б.
ӘОЖ 372.853. (075.8)
ПАРАМЕТРЛІ ИРРАЦИОНАЛ ТЕҢДЕУЛЕРДІ,
ТЕҢСІЗДІКТЕРДІ ЖӘНЕ
ОЛАРДЫҢ ЖҮЙЕЛЕРІН ШЕШУ
Қаратаев А.О.,
Лес А. Б.
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті