ШЫҒЫСТАҒЫ МҰСЫЛМАНДЫҚ САЯСИ-СОПЫЛЫҚ МӘДЕНИЕТІ

Сопылық жеке адамның Құдаймен өте терең етене жақын тікелей қарым қатынасқа түсуіне болады деп сенеді. Осы сопылықтың құрылуының бастамасы исламның бірінші ғасырларындағы мұсылман тақуалары мен абыройлы діндарларының өмірлік, фәнпилік дүниелерден бас тартып қарапайым кедей өмір сүруді мұрат еткен қозғалыспен байланысты болды. Сопы діни адамгершілік өзіндік кемелденудің, рухани тазару мен өзіне терең үңілудің, фәнилік Меннен, пенделіктен айырулудың қиын да ұзақ жолдарынан өтуі керек [1].

Сопылық негізінен – дәруіштер киетін жүн киім, жүн деген сөзден шыққан екен. Бұл Құдайды мистикалық тану жайлы ілім. Сопылық ілімінің өкілдеріне жататындар: Хасан әл Басри, Зун-нун әл-Мисри, әл-Газали, Қ.А. Яссауй. Осы сопылық төрт түрлі кезеңнен тұрады, олар: бірінші жол – жұрттың бәріне ортақ шариғат жолы, яғни мұсылмандық парызыңды орындау; екінші жол – тариқат жолы, бұл саты кез келген адам үшін міндетті емес. Бұл таза сопылық жол, тариқат жолы; үшінші жол – Құдайды тану жолы, хақиқат, бұл азап арқылы жатпай тұрмай ізденген жанкешті еңбегінің нәтижесінде адамның дүниенің сырын тани бастауы; төртінші жол - мағрипат.

Хақпен дидарласу, адамзатты жаратқан әлемдік рухпен, яғни абсолютті ақыл оймен бірігу. Сопылық ілімі бойынша дүниенің сыры да, жаратушысы Алла да адамның өз ішінде, өз Менінде жатыр. Сондықтан осыған байланысты Қожа Ахмет Яссауи «Өзіңді танығаның – Хақты танығаның» - деген болатын.

Әл-Газали, Руми, Ибн Араби және басқа да ұлы сопылар Құдайға жақын болу арқылы адамды құтқаруға болады деген пікірде болған. Құтқару тұжырымдамасы таваккуля идеясы – Құдайға деген сеніммен байланысты. Адамды құтқару өзіңді тану мен Құдайдың еркінен өз тәуелділігіңді тану деп есептеледі. Адам өзі өткінші болмыс пен Құдайдың алдында жалғыз тұрады. Мұндағы ең негізгісі де, ең бастысы да Құдайдың тастап кетпеуі. Құдайын жоғалтқан адам үшін ештеңе және ешкім жоқ.

Әл-Кинди, Әл-Фараби, Ибн Рушд сияқты ойшылдардың философиялық жүйелерінде Құдай барлық жаратылыстың алғашқы себепшісі, яғни адам қолы жетпейтін, адам мен әлемді басқарып тұрған абстрактілі рухани мән ретінде көрінеді. Сопылардың пікірінше де Құдай олардың өмірінің мәні. Құдай мен адамның үздіксіз бірлігі олардың өмірінің негізгі мағынасы болып табылады. Тек осы бірлікте ғана адамның жаратылысы мәнді болады және бұл бірліктің негізі махаббат болып саналады екен. Сопылық ілімі бойынша махаббат дегеніміз – бұл қайғы, тақуалық, өкіну, өзін өзі қорлау және ақырында Құдай мен адамның кездесуі. Адам тарихаттың бірінші жолында Құдаймен қатынасын көреді, одан кейін хақиқат жолында Құдаймен бірігеді. Сопы тарихат жолына аяқ басқаннан бастап оның жеке өзіндік жолы басталады [2].

Сопыларға түсініксіз нәрселердің барлығының мәні біртіндіп ашыла бастайды. Осы жерде сопылар мен философтарың ақиқатты танудағы жолдарынан ерекшелікті байқауға болады. Мысалы, философтар ақиқатқа жетудің жолдарын ақылдан іздейді, ал сопылар керісінше ақыл біздің санамызды тарлытады деп, мистикалық тәжірибе оны кеңейтеді дейді. Сондықтан да сопылық – мистикалық исламдық рухани тәжірибе. Мистика дегеніміз иррационалдық тұрғыдан әлемді танып түсіну, яғни құпия деген мағынаны білдіреді.

Сопылардың Құдайға деген махаббаты жүректен шыққан жүрек ілімі ретінде түсіндіріледі. Сопылық тақуалық және стоиктік ілім ретінде пайда болған. Алғашқы бағыттағы сопылар материалдық игілік, көңіл көтеру мен тойларға қарсы болды және өздері де тақуалық, оқшауланған өмір сүрді.

Сопылық адамның не үшін өмір сүріп, не үшін тіршілік етуінің мәнін анық түсінетін шынайы мұсылманды ашып көрсетуге тырысады. Рухани өзін өзі оқшаулау мен Құдаймен қайталанбас жеке кездесу кезінде адам өз тіршілігінің шынайы мәнін ұғынады. Тек жалғыз болған кезде ғана адам Құдаймен кездесе алады және осы кездесуде ол өзінің және әлемдегі барлық тіршіліктің мәнін түсінеді. Сопылық іліміндегі ең маңыздысы әрі ең бастысы адамның Құдайды жоғалпауы. Құдайын жоғалтқан адам үшін ештеңе де ешкім де керек емес. Құдайын жоғалтқан адам өзін де әлемді де түсінуден қалады. Күнделікті тіршілікте адам алла жайлы ойлауы керек, сонда ең қиын кезеңдерде де оны Жаратқан иесі келіп құтқарады. Сонымен бірге сопы үшін ең басты қасиет Құдай мен адам арасындағы қатынасқа шын берілгендік және адалдық. Адамның сопыға айналуының негізі де осы адалдықта жатыр. Мысалы, шығыс ойшылы Әл-Газали отбасында, қоғамда, мемлекетте адалдыққа жету мүмкін емес, тек Құдаймен ғана адал қатынаста боласың деді.

Осындай адал қатынастағы жағдайға жету үшін сопылар кедейлік пен тақуалық қажет деп түсіндіреді. Тақуалық Құран мен Сунна заңымен өмір сүруді қалайды. Осыдан кейінгі жол – Аллаға деген махаббат жолы, яғни Алламен адамның сіңісіп кетуі. Адамның Алламен сіңісуі ақылмен түсіндіруге болмайтын иррационалды деңгейде көрінетін трансцендентті жағдай. Ақыл Алланы түсіндіре алмайды, Аллаға жол жүрекпен және сүйіспеншілікпен келеді.

Сопылық пен философия – адам танымының екі формасы. Сопы мен философ қатар жүреді. Сопылық та философия да әрі күрделі әрі маңызды жұмысты, яғни адам танымы мен оның адамдық мәнін анықтауды қолға алады. Сопылық өзінің жеке жолымен ақиқатқа жетуді көрсетумен құнды. Егер сенім жолына түскен қарапайым адам шариғат заңымен өмір сүруге, яғни намаз оқуға, ораза ұстауға, қажылыққа баруға тиіс болса, сенім жолына түскен сопы өмір тауқыметінен күдер үзген қиын өмір сүреді. Осындай азапты өмірдің арқасында сопы сезімтал, алғыр адамға айналады, ол әлемнің тынымсыз, бос әурешілік екенін жақсы түсінеді.

Азаптану арқылы сопының сыртқы қорғаныш қасиеті қалыптасады, осының арқасында ол әлем жайлы мол білімге ие болады. Сопылар өмірдің мәнін ұғынуға, оның түбін түсінуге, өз жүрегін естуге тырысқан адамдар. Қарапайым адамдар пайданың орнына апаттың артынан қуып жүрген нағыз алаңғасарлар, олар өздеріне жұмыс тауып алады, ақша мен даңқты қалайды, олар ең бастысын ұмытып кетеді, яғни олардың жүрегі ақиқатты сезінуді ұмытып қалады. Сонымен қатар, сопылар ақиқатты ұғыну тек қана таңдаулы адамдарға мүмкін десе, Руми сопылық жолға түскен адамның бәрінің құқығы бар деп мойындаған.

Әл-Газалидің пікірінше, Құдайға баратын екі жол бар, олар: біріншісі – таным жолы, ол өз мақсатына жетуі де жетпеуі де мүмкін; екіншісі – Құдай адамға өзін ашады, бұл ашылу жолы және бұл сопы үшін ең басты жол. Ойшылдың пайымдауынша, Құдай алдындағы қорқыныш негізінен – махаббатты білдіреді, махаббат дегеніміз бұл Құдайдың адамға деген махаббатына жауабы болып табылады. Құдайдың даналығына адамның қолы жетпейді, бірақ ол біртіндеп адамгершілік мәнде жетілген адамға ашыла түседі. Ақиқат жолындағы жетілген адам оның ойынша Құдай мейрімімен өз бейнесін көрсететін адамгершілік тазалығы жолымен жүруші дана деп есептеді [3].

Жалпы, сопылықтың өзі аймаққа байланысты бөлінді, мысалы: арабтық сопылық; ирандық сопылық және түркілік сопылық. Түркілік сопылықтың негізін қалаған Қожа Ахмет Яссауи болатын. Енді Яссауидің осы мәселеге қатысты ойларының сырын ұғыну үшін, олардың хикметтеріне назар аудару керек. Ол өзінің хикметтерінде Мен – мөлтек ғалам, ал Алла – ұлы ғалам деп тұжырымдады. Сопылар әдетте мұны тамшы мен мұқит арқылы бейнелейді. Қожа Ахмет Яссауи Жоғарғы Ақиқат деп білген Аллаға деген махаббатын жырлап исламды түрік халықтарына жақындатты.

Ол діни сенімді адамның жан жақты жетіліп, кемел адамға айналуының бірден бір шарты деп біледі. Сопылықты махаббаттың, үйлесім мен сұлулықтың діни философиясы деп түсінудің негізі оның діни философиялық танымдарын махаббатпен тығыз байланыстыруда жатыр. Яссаудің пікірінше, махаббат ол ұлы сезім, адамның жанын нәпсі ласынан махаббат отымен ғана тазартуға болады. Махаббат адам бойындағы тәкаппарлық, қанағатсыздық пен даңқұмарлық сияқты қасиеттерді жеңіп қана қоймай, адам назарын ақиқатқа бағыттай алады.

Осыған байланысты, Қазақстанда мұсылман философиясының қалыптасуына және дамуына Қожа Ахмет Яссауидің рухани қызметі зор әсерін тигізді. Яссауидің ойынша, әрбір адам өзінің ішкі рухани дамуында ең жоғарғы дәрежеге жете алады, сондықтан да оның Хикметтері адамның Құдайға, Аллаға көтерілуінің рухани – адамгершілік оқулығына айналды. «Жоғарғы дәрежеге жету» жолы Құдайға, Аллаға деген сүйіспеншілік болып табылады. Яссауидің діни тұжырымдамасының негізіне адамзатқа ортақ Мейірімділік, Адамшылық, Адалдық қасиеттері негіз болған, сондықтан ол көрсетіп берген әлемге деген дін көзқарастың жүйеленген түрі түрік ортасында терең түсінікпен қолдау тапты.

Сонымен Қожа Ахмет Яссауй – ел арасында әулиелердің әулиесі ретінде сиынатын, халық жадында аңызға айналған тұлға болатын. Оның атақты «Диуани хикмет» шығармасы – адамзат баласының ішкі құпия әлемімен адамның қоршаған ортаға қатынасын, ондағы алатын орны жайлы адамшылық принциптерінің баспалдағы жөнінде баяндайтын еңбек. Яссауидің еңбегін қолына алған адам, бұл еңбектің Яссауи өмірінің орта жастан асқан шағында жазылғандығына көз жеткізеді. Ол шын білімге құмар болсаң, әділетті сүйсең, ар ұжданыңды таза ұстағың келсе, тәккапарлық пен менмендікті бойыңнан аулақ ұстауға, ондай жандардан алыс жүруге шақырады.

Қожа Ахмет Яссауи шығармасы өз алдына ерекше дүние. Ешбір тарихи шығармаларға ұқсамайды. Шын мәнінде Қожа Ахмет Яссауи – діни ойшыл және ұстаз ретінде өз еңбегінде ақыл кеңес бере отырып, адамның өз өзімен күресу және өз өзін тәрбиелеу жолдарын көрсетеді.

Адамның өз еркіндігі өз қолында, дүниедегі құмарлықтардан бойын аулақ салып, өзіндік болмысымен айналысса іздеген жоғын таба алады деді. Оның ілімі зерттелуі соңына жетпеген ілімдердің бірі. Құпия ілімді ұстанып нәпсінің арбауынан аулақ жүріп, иман күту екінің бірінің қолынан келе бермейтін іс. Яссауиді біз ұлы ойшыл деп айтуымызға болады. Өйткені адам баласының қабілетінің ұшан теңіз екендігін сөзбен айтып қана қоймай, іспен көрсете білген. Адам өз нәпсісін тыя білсе, жеті қат көкке сапар шеге алатындығы жайында да айтады.

Яссауи бұл дүниенің өтпелі екендігін тал бесік пен мәңгілік жар бесіктің аралығы қамшы сабындай ақ ғұмыр екенін еске салады. Яссауи үнемі адамды кемелдікке ұмтылуға шақырады, мысалы мына бір хикметінде:

«Білгейсің бұл дүние барша елден өтер

Малға да сенбе бір күні қолдан кетер

Ата ана, қарындас қайда кетті, ойлап көр

Төрт аяқты шабан ат бір күні саған жетер»

Осылайша Яссауи өз өмірін кейінгіге үлгі етті. Өзі жүріп өткен жолын, көрген білгенін сарапқа салып Алланың жолына түскен ол опасыз дүниеге жиіркенішпен қарап, жан сарайын қалай нұрландыру жолдарын көрсетеді.

Яссауи өзінің хикметтерінде иманы жоқ халайықтан қашу керектігін, Аллаға құлшылық етудің өзіндік жолының бар екендігінің, Аллаға ғашық болу бұл жалған дүниенің уақытша пайда болған мал мүліктен, оған табынудан тазарып, Аллаға деп көз жасын көл қылық арың таза болса, әр кез жеңіске жететініңді біліп, тәніңді сөйлетпей жаныңды сөйлетіп және иманыңды сөйлетіп, ғұламаға қызмет қылып жолыңды ізде дейді. Мұнда ақылдылық пен надандықтың ара жігін айырады. Хаққа ғашық болу ол махаббаттың дариясына шомылып келгенмен бірдей. Яғни Аллаға баратын жолдың сырын білу керектігін ескертеді.

Сонымен сопылық – мистикалық ағым. Сопылардың кім кекенін білу үшін сопы болу керек. Олардың ілімімен танысуда ішкі иерархиялық айырмашылықтар жок. Тек жеке суфистік еңбектеріне, қабілеттеріне байланысты ішкі ағымдарын көруге болады. Суфизмнің классикалық этапы және тарай бастаған кезі Исламның тарауымен тығыз байланысты, ол кез 700-1500 жылдарды қамтиды.

Ислам дінінің көптеген елдерге тарауының аркасында суфистік мистика тарап дамып отырды. Бірінші халифтер өздерінің байлықтарын колданып көптеген елдердің әдеттегі мистикалық мектептерін колдарына түсіріп әрі карай дамытып отырды. Ондай алғашқы мистикалык мектептер: Египетте, Александрияда, Карфегенде және тағы басқа елдерде дамыды. Олардың алғашқы кездегі бастарын қосқан араб мистиктері - ханифтер болды. ХІІ-ХШ ғасырларда суфизм ресми Исламның ұстамдылық өкілдерімен біріге отырып, катардағы мүсылмандардың рухани өмірін канағаттандыруға бағытталды, сонымен катар суфи-интеллектуалдары Исламның философиялык мистика-аскетикалық жақтарын тереңдетіп дамытты. Соның салдарынан жаңа доктриналары пайда болды.

Ол үшін олардың өкілдеріне қысқаша тоқтап қарасақ, Персиядан шыкқан атақты суфист ас-Сухравади Иран мистикалық философиясының өкілдеріне жатады. Ол тәжірибелік суфизм тобынан гөрі мұсылмандық фалсафаға жақын болды. Ол негізінен «нұр сәуле» (ишрақ) деген ілімді шығарды. Оның айтуынша, болмыстан әр түрлі толқындық күштерімен жарық нұры - эманация шашылады, ол Құдайдан шашылатын нұр. Ондай нұр жердегі өмірдің тұлғасынан кеткен (безген), Құдай жолына түскен адамдарға дариды. Онын фалсафасының қайнар көзі зороастрийкалық жэне неоплатандық философиядан алынған синкретикалык ілім. Оның тікелей дінге деген көзқарасы «әмбебап» болды. Себебі ол бір дінді ғана жақтап қойған жоқ. Оның ілімі Иран оқымыстыларының арасында кең тарады.

Ең бір атақты суфист Ибн Араби ұлы Шейк шығармасы жалпы араб-мұсылман мәдениетінің дамуына үлкен әсерін тигізді. Оның сопылық максаты адамның жанын «болмыстың бірлігі» туралы келесі шәкірттеріне, араб, парсы және түркиялық поэзияларына кеңінен таралды.

Сопылық ақындар Омар Хайам, Джалаль ад-дин Руми, атақты сопылар Саади Ширази, Фаридудди Аттар және т.б., әр түрлі ағымдарға, әр түрлі мектептердің өкілдері бола тұра, өздерінің философиялық-сопылықтың негізін тереңдетті.

Омар Хайам - атақты Иран-тәжік ақыны, ғалым (математик) және философ-суфист. Өзінің 4 шумақ өлеңінде (Рубай), ол Исламның негізгі догмасына қарсы шықты. Оның айтуынша, ол дүние бар, тағдыр бар дегенге және намаз оқуға, ораза ұстауға қарсы болды. Әлемді Құдай жеткіліксіз жаратты, себебі өмірде көптеген әділетсіздік бар. Адамзат осы жер бетіндегі бақытқа ұмтылуы керек. Сопылардың көзқарасы бойынша Хайамның поэзиясының әр түрлі функциялық мағынасы бар. Оның поэзиясымен жеңіл ләззатын тыңдауға да болады және терең философиялық мағына да алуға болады, керек болса суфистік оқу-тәрбиесіне де қолдануға болады. Оның поэзиясы - суфистік қор. Оның өлеңдері шәкірттеріне ғана емес, баска қарапайым халықтарға да түсінікті.

Саади Ширази - классикалық суфизмнің ең бір атақгы өкілі. Оның «Гүлістан» (Розовый сад және «Бустан» (фруктовый сад) деген шығармалары Үнді, Парсы, Пакистан, Ауғанстан және Орта Азияға кеңінен таралды. Өзінің шығармасында моралдык және этикалық проблемаларды қарастырды. Оның екінші аты «қыдырушы дервиш» деп аталған. Себебі ол көптеген елдерді аралап, крестоностардың тұтқынында да болып көрді.

Шығыс елдерінің ғылыми орталығында әр түрлі поэзияларымен, ілімдерімен танысты. Сондықтан көптеген атақты сопылармен қарым-қатынас жасады. Оның еңбегі Европа әдебиеттерінде көптеген аңыздардың және аллегорияның кайнар көзі болды. Оның аллегориялық «Гүлістан» еңбегі сопылық тілде жазылған, оны «дайындығы» жоқ адамдардың түсінуі өте қиын.

Саадидің айтуынша, сопылық жол ерекше жол, әрбір адам өз бетімен оқуы керек, мұндай «өз бетімен» оқу ерекше түрде өтіп жатады. Адамның оқуға деген ынталылығы ерте оянады, сол кезден бастап оны оқытушылар оқытуы керек. Бірақ та әрбір адам өзін өзі өзгертуге (оқуға) ұмтылмаса, оны ешбір окытушы окыта алмайды.

«Қыдырушылық» өмірдің құштарлығы өте күшті, ол жолға түсуде, тәжірибелі сопылар оның жолдарын көрсетулері керек. «Қыдырушылық» жолда әрбір сопы өз басын ойлауы керек, ол елдің қамын білу үшін, ел аралайды, тек өзін ойлайтын сопы, өзі бауыр да, ағайын да бола алмайды дейді.

1. Дінтану негіздері. Құраст. Н.Ж. Бәйтенова. Алматы: Қазақ университеті. 2006. – 356 бет.

2. Әлемдік философиялық мұра. «Жазушы» Алматы., 2008. 19 том.

3. Ә.Нысанбаев «Қожа Ахмет Яссауи даналығы туралы»., Әлемдік философиялық мұра., «Шығыс философиясы» - Оқу құралы. Алматы. 2009ж.

Учитывая чувствительность ребёнка к восприятию и воспроизведению речи, в дошкольном возрасте можно развивать и сохранить гибкость речевого аппарата для формирования и совершенствования речевой особенности человека в течение всей его жизни. Установлено, что в младенчестве ребёнок способен правильно произносить звуки любого языка. Если он слышит речь только на одном языке, речевой аппарат настраивается на этот язык и становится «жёстким». Итак, только 5% , приступающих к изучению иностранного языка после 12 лет и старше, могут говорить без акцента. Поэтому раннее изучение чрезвычайно благоприятно для овладения аутентичным произношением.

Ребёнок дошкольного возраста не осознаёт, зачем ему нужно знать второй язык. Цели, которые перед ним ставят взрослые, для него слишком абстрактны. Мотивация дошкольника действует по принципу: «здесь и сейчас», т. е. ребёнок не задаётся отдалёнными целями. Поэтому, весь процесс постижения второго языка выстраивается как процесс удовлетворения личностных, познавательных, игровых потребностей в интересном общении с взрослыми и другими детьми.

Непосредственная образовательная деятельность иностранным языком должны быть осмыслены преподавателем, как часть общего развития личности ребенка, связаны с его сенсорным, физическим, интеллектуальным воспитанием. Очень важно учитывать индивидуальные психологические и эмоциональные особенности каждого ребенка, чтобы процесс изучения английского языка не превратился для ребенка в муку. Поэтому, самым правильным использовать игру — как метод обучения — именно в игре дети охотнее всего общаются как друг с другом, так и с преподавателем. Использование игры, музыкального сопровождения, пения, совместного просмотра мультфильмов на иностранном языке значительно облегчает процесс обучения, делает его доступнее и интереснее детям. Смена деятельности помогает задачам по запоминанию, повторению, закреплению или усвоению информации. Оптимально проводить занятия детей в кружке в небольших группах, коммуникативные игры ориентированы на групповую активность, однако, легко трансформируются в индивидуальную, давая возможность каждому учащемуся высказаться и проявить свои индивидуальные способности. Поэтому, в нашем детском саду мы работаем посредством небольших подгрупп, которые создаются на основе возрастных, физиологических и лингвистических особенностей детей. Обязательным, на наш взгляд, при обучении английскому языку является учет такого фактора, что развитие основ коммуникативной компетенции происходит в дошкольном возрасте постепенно, поэтому не следует ожидать от ребенка сиюминутных результатов овладения. При составлении и проведении кружковой работы каждый педагог должен руководствоваться тремя принципами:

Принцип правильного с фонетической точки зрения повторения английских слов за преподавателем, носителем языка, то есть поэтапное формирование слухового внимания, фонетического слуха и правильного произношения;

Принцип овладения, закрепления и активизации английского словаря;

Принцип овладения определенным количеством несложных грамматических структур, построение связного высказывания

Во время выступления на интерактивной лекции в стенах Назарбаев Университета Президент Казахстана особое внимание уделил внедрению трехъязычия в стране. Причем, по его мнению, знакомиться с языками дети должны начать уже в детском саду.

Нурсултан Абишевич дал поручения правительству по развитию в Казахстане дошкольного образования и трехъязычия: *Первое - на основе передового международного опыта внедрить современные методы обучения в дошкольных воспитательных учреждениях, они должны быть инновационными, с образованием технологии и креативности. Второе - детально разработать системное предложение на предмет охвата дошкольным образованием детей. Третье - на уров­не дошкольного образования обеспечить повсеместное внедрение трехъязычия. Так мы можем построить логическую систему овладения языками. Азы будут изучать на уровне детского сада, в школе базовый уровень, в университете или в колледже - профессиональный язык по специаль­ностям».

Все предпосылки для внедрения трехъязычия в стране есть. 

«Я абсолютно убежден, детей надо учить тогда, когда они дети. Трехъязычие - просто необходимость для наших детей. Они дети всей планеты: государственный язык должны знать, русский язык - наш язык общения, английский язык - мировой язык, мировой науки, инноваций, Интернета», - сказал Н.Назарбаев.

По словам главы государства, внедрение трехъязычия в сфере школьного образования является подготовкой казахстанских детей к будущему.

«Кто знает, какой язык будет доминировать в мире? (...) На втором месте, кстати, идет китайский по количеству людей, которые применяют язык. Может быть, когда-то китайский нам придется также учить, не знаю, может быть, язык индусов, которых миллиард двести тысяч. Но сейчас для движения вперед, для образованности, для становления молодого человека, который будет способным содержать самого себя, свою семью и воспитывать детей, нужен английский язык», - добавил Президент РК.

Возможности иностранного языка как учебного предмета в реализации стратегической направленности детского сада на развитие личности поистине уникальны. Известно, что дошкольный возраст является благоприятным для усвоения иностранного языка, так как у маленького ребёнка прекрасно развита долговременная память.

В процессе овладения новым средством общения у детей формируется правильное понимание языка как общественного явления, развиваются их интеллектуальные, речевые и эмоциональные способности. Обучая детей дошкольного возраста, следует прибегать к частым сменам видов деятельности детей, учитывая неустойчивость внимания малышей. Ребёнок утомляется не деятельностью, а её однообразием, и хорошо запоминает только то, что для него интересно и вызывает у него эмоциональный отклик. Овладение иностранным языком на элементарном уровне в детском саду выступает в качестве первой ступени в реализации стратегической цели учебного предмета «Иностранный язык». На данной ступени закладываются основы коммуникативной компетенции.

Успех обучения и отношение детей к предмету во многом зависит от того, насколько интересно и эмоционально учитель проводит занятия. Конечно, в процессе обучения иностранным языкам детей дошкольного возраста большое значение имеет игра. Чем более уместно учитель использует учитель игровые приёмы, наглядность, тем прочнее ребёнок усваивает материал. Наблюдения показывают: укрепляя уверенность ребёнка в себе, а так же повышая его самооценку, педагог создаёт условия для его успехов и достижений в изучении иностранного языка. Даже исправление ошибок должно протекать как определённый этап игры.

Использование компьютерной поддержки очень важно, так как наглядность и ситуации на мониторе вполне реальны. Но работа на компьютере не должна превышать 5-7 минут.

Значительными возможностями обладает использование элементов драматизации. Ребёнок должен воспринимать учителя не только как носителя знаний по предмету, но и как яркую и интересную личность, умеющую установить и развивать доброжелательные отношения с ним, что способствует плодотворному и эффективному сотрудничеству. Драматизация творчески упражняет и развивает самые разнообразные способности и функции. Это: речь, интонация, воображение, память, наблюдательность, внимание, ассоциации, технические и художественные способности, двигательный ритм, пластичность и т.д. Благодаря этому расширяет творческую личность ребёнка; развивается эмоциональная сфера, развивается симпатия, сострадание, нравственное чувство, воспитывается чувство перевоплощаться в других, жить их жизнью, чувствовать их радость и горе.

Перечисляя средства, способствующие развитию интереса к иностранным языкам нельзя не остановиться ещё на одном – пении. Обращаясь на занятиях к пению, мы решаем несколько задач: пение способствует улучшению иноязычного произношения, развивает память; несёт большой эстетический и воспитательный потенциал: происходит приобщение к музыкальной культуре страны изучаемого языка. Кроме того, пение вносит в занятие разнообразие, снимает усталость.

Говоря о целесообразности раннего обучения детей иностранным языкам, всегда следует помнить, что главным принципом в любом обучении является его гумманистическая направленность. Учитель должен заглянуть в душу ребёнка, побудить эмоции. Живое слово учителя – самое важное для каждого малыша.

1. 
   Назарбаев  Н.А.  Социальная  модернизация  Казахстана: 
   

2. 
   Послание  Президента  РК  народу  Казахстана  «Стратегия 
   

Казахстан существует в общих мировых трендах и контекстах, поэтому не может быть полностью независимым и самостоятельным в своем трансформирующемся режиме. И тем не менее, мы можем претендовать на то, что бы создавать собственную модель политического и экономического бытия.

Выдающийся мыслитель Клод Леви Стросс сказал «21 евк будет веком гуманитарным или его не будет вообще». Переживания известного философа определяются наметившимися тенденциями дегуманитаризации, дегуманизации общества. Переживания оправданные и имеющие под собой серьезную онтологическую подоплеку

Статья Назарбаева Н.А. «Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания», на мой взгляд, есть ярко выраженное понимание беспокойства высказанного Леви Строссом. Думается, что выход этой статьи - еще один календарный праздник в жизни гуманитариев. Когда речь идет о модернизации общественного сознания, то на передний план выходят те, кто создает картину мировоззренческой гармонии, те, кто определяют лицо духовности нации. Поэтому обращение президента к философии, психологии, социологии, психологии свидетельствует о глубоком понимании необходимости запараллелить процессы экономического, политического реформирования с духовным обновлением общества.

Конкурентоспособность. Если в последнее время мы чаще говорили о конкурентоспособности с точки зрения амбициозных задач Казахстана войти в 50, а затем и в 30 ведущих стран мира, то в этой статье речь идет о конкурентоспособности как о качестве каждого из нас, особенно молодых людей. Обратимся к опытам образования. В системе высшего образования главной задачей становится формирование у молодого человека знаний навыков и умений, а само образование рассматривается лишь как одна из услуг. Ключевым в слове образование является понятие образ. Какой образ мы создаем?

Современные образовательные императивы тяготеют к формированию специалиста, как правило,узкого специалиста. Мы с чрезвычайной легкостью отказались от достижений советской образовательной системы. А ведь помнится, мы изучали в свое время этику и эстетику, логику, философию, атеизм и т.д. То есть помимо знаний профессиональной социализации мы получали и мировоззренческие основы нашего вхождения в социальное бытие. Президент не зря остановился на ключевых дисциплинарных ракурсах философии, политологии, социологии, психологии. Ведь известно, что они невежливо были оттеснены на задворки образовательного процесса и стали в своем большинстве элективными курсами. Думается, что этот программный документ станет основой реформирования нашей образовательной парадигмы. В рамках обозначенного вектора реформирования наш выпускник будет не только профессионально интегрирован в свою специализированную среду, но и сможет существовать гармонично в контекстах времени. Конкурентоспособность становится важнейшим фактором нашего прогнозируемого успеха.

Прагматизм. Сразу хотелось бы оговориться, что обозначенный прагматизм не имеет практически ничего нового с американской философской версией прагматизма. В данном контексте речь идет о персонифицированной ответственности. Извлекая уроки из истории необходимо понимать, что прагматизм – есть рациональное отношение к постановке целей и путей ее достижения. От бахвальства типа «у нас есть вся таблица Менделеева» необходимо просто перейти к рациональному деликатному использованию наших национальных богатств. В нашей истории есть немало образцов такого прагматичного отношения.

Национальная идентичность. Сегодня в условиях агрессивной глобализации весь мир находится в поисках своего идентификационного кода, кода позволяющего каждому человеку понять свою национальную, этническую, гражданскую идентичность. А как говорится, ларчик просто открывается. Н.А.Назарбаев просто и ясно говорит о составляющих нашей с Вами национальной идентичности. Традиции и обычаи, язык и музыка, литература и свадебные обряды, в целом национальный дух. Задача на наш взгляд заключается в том, что бы не только питаться из этого мировоззренческого резервуара, бережно относясь к культурному, национальному наследию, но и создавать нечто новое соответствующее национальному духу. Что греха таить молодежь подвержена к некритическому приятию всего нового, порой не разбираясь в истинных смыслах и значениях этого нового. Возьмите хотя бы ситуацию сложившуюся со смертельной игрой «Синий кит», когда молодые люди, включаясь в эту новую коммуникацию, лишают себя жизни или лишают жизни своих близких. Примером может служить и ИГИЛ. Известно, что среди участвующих в боевых действиях на стороне ИГИЛ есть и наши молодые карагандинцы. Такое стало возможным в условиях забвенья наших традиционных моральных религиозных социокультурных знаков, символов, идей, не приобщенности этих молодых людей к нашей истории, культуре, повседневности. Сохранение культурного наследия, а главное его приумножение одна из главных задач духовного обновления Казахстана.

Культ знания. Президент с тревогой и волнением говорит об образовании. Понятно, что большая ответственность сегодня ложится на систему образования. Плутарх говорил, что ученик это не сосуд, который надо наполнить знаниями, а факел, который нужно зажечь. Важно, на мой взгляд, формировать у студентов, учеников способность к критическому мышлению, к самообразованию и в целом к саморазвитию. Осознание того непреложного факта, что сегодня без знаний невозможно интегрироваться в социальную систему, а тем более влиять на нее. Но речь необходимо вести не только об обучаемых, но и об учителях, педагогах. Ведь не секрет, что еще бродят в классах, студенческих аудиториях такие педагоги, которые видят свою задачу только в примитивной трансляции знаний, равнодушие, вечная усталость и недовольство написаны на их лицах. Что может дать такой педагог ученику, студенту? Может ли такой псевдоучитель помочь формированию открытого сознания, о котором говорит Президент. Только такое сознание – открытое, незашоренное может активно воспроизводить и перенимать чужой опыт и бережно создавать свой.

Есть расхожая фраза – зрелость государства определяется его отношением к культуре. Установка Президента демонстрирует понимание сохранения и приумножения культурного кода казахстанской идентичности. Особая ответственность в этом смысле ложится на ассамблею народов Казахстана, на наши этнокультурные объединения.

Статья Назарбаева Н.А. - есть четкое видение приоритетов нашей модернизации, модернизации общественного сознания. В принципе это наша с Вами работа. Достаточно давно в Караганде вышла книга «Под общим Шаныраком». Мне кажется, что необходимо продолжить эту работу. Новые реалии, новые смыслы и значения, наработанный опыт должны найти отражение в этой нашей совместной работе. Я думаю, мы (философы, социологи, культурологи, политологи, религиоведы, организаторы культурно-досуговой работы) можем возглавить эту работу, а этнокультурные объединения поддержат.

Учитывая мощный интеллектуальный потенциал факультета философии и психологии есть смысл задуматься о реализации научно-исследовательского проекта, например «Межкультурные коммуникации в полиэтничном пространстве Центрального Казахстана».

Ссылки на то, что культура это многомерный комплексный феномен, который в силу своей специфики не может быть определен однозначно, никак не разрешают проблематику выбора наиболее оптимального методологического подхода в изучении культуры.

Другими словами, основное требование, которое предъявляется к науке, состоит в том, чтобы выработать максимально непротиворечивую, исчерпывающую концептуальную структуру, в рамках которой то или иное явление (в данном случае культура) получит свое систематическое истолкование.

Первое, что следует отметить, так это необходимость различения объективного феномена культуры и концепта «культура», который возникает относительно недавно.

Разумеется, что культура как определенная форма жизнедеятельности людей, возникла и существовала еще в глубокой древности. Однако предметом научного исследования она стала только в XVIII – XIX веках.

Дело в том, что любое явление может быть полноценно осмысленно только в некоем превосходящем это явление контексте. Вследствие того, что исторический контекст человечества постоянно радикально изменялся, такое явление как культура соответственно получало различные семантические характеристики.

Например, в Античности под культурой понимался особый способ социальной организации, основанный не на традиции, а на законе. Таким образом, культурной ойкуменой считалась преимущественно эллинская цивилизация, противопоставляющая свой образ жизни варварскому.

В Средние века культура понималась как альтерантивный способ человеческого существования после грехопадения. В соответствии с религиозной авраамической традицией человек был создан и предназначен для совершенно иной жизни в раю, но после ослушания Бога он лишился этой возможности, и поэтому Бог из милости даровал ему своеобразный субститут райского существования — культуру. То есть, в рамках средневекового религиозного мировоззрения культура осмыслялась как человеческий способ существования в падшем мире.

В Новое Время возникает особое понимание сущности культуры, которое в некоторой степени совместило в себе античные и средневековые представления, и однако же переосмыслило их в совершенно новом ключе. Человек стал рассматриваться как существо, обладающее особым онтологическим статусом. Он не является животным, чье царство — природа, но он и не ангел, чье царство — небеса. Человек — это срединное существо, стоящее между небом и землей, чье царство — культура. И в отличие от животных и ангелов, человек обладает свободой воли.

Именно этот способ понимания феномена культуры, как особого мира, основанного на свободе человеческой воли, лег в основу научной традиции.

Небеса и природа существуют по неизменным законам. Культура же — принципиально свободное пространство. И поэтому оно может принимать различные формы и функционировать на основе самых разных принципов.

Основной недостаток традиционных наук о культуре заключается в том, что они в качестве системообразующего фактора берут некие отчужденные от человека безличностные формы, такие как: ритуал, традиция, ценности, движение Мирового Духа, историческую необходимость и т. д.

Однако практика, которая, по свидетельству Маркса, и является критерием истины, показывает, что все вышеперечисленное является производным от деятельности людей. Получается, что истинным субъектом культурного процесса может быть назван только человек.

Вот почему роль акмеологии в системе наук о кульутре становится основополагающей. Акмеология в данном случае выступает не только как дескриптивная дисциплина, описывающая объектные параметры человека и производные от него параметры культуры, но и как проективная дисциплина, которая способствует раскрытию и реализации творческих способностей человека, в перспективе могущих привести к качественному преобразованию наличного уровня существующей культуры.

Акмеологию традиционно определяют как науку о достижении вершин человеческого развития. Возникает вопрос — в чем состоит спецификум человеческого развития и зачем вообще достигать его вершин? Ответ предполагает определение онтологического статуса человека, в свете которого возможно отчетливее выявить причины, цели и механизмы его развития.

Сошлемся на классические изыскания Шелера и Ильенкова. Согласно этим авторам, человек является сущим особого рода. Особенность эта заключается в отсутствии врожденной генетической программы, определяющей ход жизнедеятельности человека. То есть, человек в определенном смысле свободен от инстинктов и прочих природных детерминаций. Одновременно с этим он оказывается и совершенно беспомощным. Если у животных с момента рождения наличествует первичный навык передвижения, употребления пищи и т.д, то у человека имеются лишь базовые рефлексы (глотание, испражнение и пр.). Соответственно, для того, чтобы выжить, человеку нужно освоить минимальный уровень умений, источник которых лежит извне. Это освоение принято именовать воспитание. Человек научается языку, на котором говорит его окружение, овладевает функциональным назначением предметов (как пользоваться вилкой, розеткой и т. д.) и усваивает социальные нормы поведения. Функцию воспитания обеспечивает культура, которая сама есть ничто иное как система трансляций определенных знаний, навыков и умений, передающихся от поколения к поколению. Эта трансляция называется традиция (от лат.Tradio — передача).

Еще раз: принципиальное отличие человека как сущего от остальных видов сущего (животных) заключается в отсутствии врожденных программ поведения (инстинктов), способствующих выживанию, поэтому человеку приходится научаться всему с нуля. Способность научаться и составляет разум как видовое отличие человека. Разум — это не мозг и даже не интеллект. Мозг есть и у низших животных. Интеллект имеется у приматов и птиц. Разум есть только у человека. Что такое разум? Разум это способность выходить за границы данности, ситуации. В этом смысле разум всегда есть творческое образование. Он изобретает способы решения проблем, которые не содержались ни самой проблеме, ни в человеке. Простой пример: каждое живое существо для того, чтобы жить.вынуждено удовлетворять свои потребности. Одной из главных потребностей является потребность в пище. Проблема заключается в том, что количество пищи гораздо меньше, чем количество тех, кто хочет питаться. Отсюда столкновения в животном мире, борьба за добычу, основу выживания. И другого пути решения проблемы нет. Инстинкт повелевает отнимать то, что может быть отнято, не заботясь о последствиях, не подозревая о справедливости. Поэтому законы природы жестоки. Слабый погибает, выживает сильнейший. Собственно по такому же механизму зачастую осуществляется и человеческое бытие. Но здесь важна оговорка. Что мы вкладываем в понятие человек? Определение HomoSapiens, Человек Разумный. А в чем состоит сущность разума? В способности выходить за границы ситуации. Следовательно, разумные люди, сталкиваясь с проблемой нехватки ресурса для удовлетворения потребностей, могут не нападать друг на друга, стремясь уничтожить противника и завладеть всем ресурсом, а разумно договориться, например, поделить его, или поставить на кон, или уступить с условием двойного возврата в следующий раз. Вариантов много. Речь идет практически о неограниченных вариациях и комбинациях. Другое дело, что люди не желают им пользоваться, прибегая к простым схемам, которые зачастую приносят больше вреда, чем пользы. Почему так происходит? Потому что люди не учатся быть разумными. Они не развивают свою способность, оставаясь на том первичном уровне освоения необходимых умений, позволяющих выживать. Именно что выживать, а не жить свободно. Как гласит древнегреческая пословица «все прекрасное — трудно». Свобода — вещь, безусловно, прекрасная. И, следовательно, весьма трудная. Путь к обретению свободы пролегает через применение разума. Но быть разумным — еще более трудная вещь, чем быть свободным. Акмеология — это наука, которая призвана научить человека развивать свои способности, чтобы максимально полно раскрыть свой творческий потенциал. Какова конечная цель акмеологии? Дать человеку реальную возможность стать разумным существом, которое живет на основе свободы, а не выживает на основе необходимости.

Итак, мы определили причины необходимости развития человека — это его особый онтологический статус, который не позволяет человеку подобно животному находиться на определенном перманентном уровне существования. Человек либо развивается, либо деградирует — третьего не дано.

Мы определили конечную цель развития человека — свободное бытие, которое предполагает свободную деятельность человека в соответствии с разумом и благом, а не озлобленную суету, подвигаемую корыстью и мелочными потребностями.

Таким образом, мировоззренческим основанием акмеологии является понимание человека как особого рода сущего, чье бытие основано на свободе, а не инстинктах, и располагается в сфере культуры, а не природы.

Если обратиться к этимологии слова «толерантность», то оно происходит от латинского слова tolerare (переносить, выдерживать, терпеть). При этом перевод и трактовка слова «толерантность» в разных культурах неоднозначны.В английском языке понятие «толерантность» имеет три значения: устойчивость, выносливость; терпимость; допуск, допустимое отклонение. Во французском языке «толерантность» означает уважение свободы другого, его образа мысли и поведения. В китайском языке - «позволять, допускать, проявлять великодушие к другим. В арабском языке «толерантность» определяется как снисхождение, мягкость, сострадание, терпение, расположенность к другим. В персидском языке - терпимость, готовность к примирению. В. Даль отмечает, что по смыслу толерантность (терпимость) связана с такими человеческими качествами, как смирение, кротость, великодушие. В процессе историко - культурного развития и становления философской, педагогической и политической мысли категория толерантности претерпевала изменения, что является естественным, т. к. менялось и само общество, во главу угла в человеческих взаимоотношениях ставились разные идеи. В XIX веке глагол «терпеть» насчитывал 26 лексем: выносить, страдать, крепиться, стоять не изнемогая, выжидать чего - либо, не спешить, не гнать.

В русской культуре XIX века возникла традиция трактовки терпимости как понимания. Эта традиция получила развитие, прежде всего в художественно - литературных произведениях Л.Н. Толстого, Ф.М. Достоевского, А.А. Ухтомского, в философских произведениях М.М. Бахтина, М. Бубера, Ф. Розенцвейга. Л. Н. Толстой в ребёнке видел первообраз гармонии, правды и красоты. Л. Н. Толстой требовал полного отказа от какого бы то ни было принуждения или насилия над личностью ребёнка, предоставляя ему свободу в обучении. Воспитатель, указывал Л.Н. Толстой, обязан считаться с детскими запросами и интересами и удовлетворять их. Он должен быть сам увлечён, и именно увлекательной перспективной (в нашем исследовании - стимулами) возбуждать детский интерес, активность, старание, не прибегая при этом к наказаниям, приказаниям и другим всяким видам принуждения.

Вопросы о смысле жизни, вопросы толерантного воспитания были главными для педагогики Л.Н. Толстого. Разрабатывая теоретические вопросы педагогики, он с особой силой подчёркивал значение терпимости в работе с детьми, значение воспитания для улучшения человеческих отношений в обществе. Когда он вёл занятия в начальной школе с детьми в 1907 - 1908 г.г. в Ясной Поляне, он основное внимание уделял основам нравственно - религиозного учения, определяющей чертой которого было непротивление злу насилием, смирение, увеличение добра в мире каждым человеком. Он утверждал, что именно это учение должно стать основой всего образования. [1]

Как мы видим, уже в тот период должны были возникнуть вопросы. И они возникают: как внедрять это понятие толерантности в практику, если оно, кроме позитивного аспекта, имеет ещё и отрицательный аспект. Ведь постоянное подавление протеста, постоянное непротивление отрицательным воздействиям - и агрессивному поведению сверстников, неуважительному отношению взрослых, терпеливое переживание физического страдания, дискомфорта часто снижают чувствительность детей и порой даже саморазрушают личность. Как же применить это понятие?

Для этого необходимо, чтобы ребёнок овладел принятыми способами донесения до окружающих смысла своих переживаний, т.е. не отвечал агрессией на агрессию, обидой на обиду. Один из способов - диалог, который можно считать механизмом становления и существования толерантного сознания. Именно в ходе диалога устанавливается способность ребенка и любого человека слышать и понимать собеседника, соглашаться с ним или конструктивно возражать, признавать возможность разных точек зрения по одному и тому же вопросу, способность изменить своё поведение в зависимости от условий и ситуации, носителем диалогической философии к примеру, был Мартин Бубер [2,69]. Антропология М. Бубера включала в себя многие положения восточных учений (буддизм, индуизм, христианство, хасидизм). Она и получила название «диалогической». Согласно Буберу, мир для человека двойствен в соответствии с двойственность его отношения к миру. «Я» человека может относиться к миру как чему-то отличному, отчуждённому от него, и тогда это отношение «Я=ОНО», и может ждать и получать взаимность, и тогда это отношение называется «Я=ТЫ». Тогда всякое бытие становится, по М. Буберу, партнёром и собеседником человека в личном. Всякая подлинная жизнь есть встреча. Наши ученики воспитывают нас, наши произведения создают нас. Только через «ТЫ» человек становится «Я». Человек верит в действительность: это значит, он верит в реальное единство реальной действительности «Я» и «ТЫ». Чтобы помочь осуществиться лучшим возможностям в натуре ученика, учитель должен подходить к нему как к конкретной личности. Но он может сделать это только, если сам будет встречать своего воспитуемого каждый раз как партнёра. И чтобы его воздействие было эффективным, он должен каждый раз переживать эту ситуацию во всех её аспектах не только за себя, но и за своего партнёра. [2]

Благодаря усилиям ЮНЕСКО в последние десятилетия слово «толерантность» стало международным термином, ключевым понятием в проблематике мира. Оно наполнено особым смыслом, основанным на общей изначальной сути данного понятия в любом языке мира. Эта суть отражает интуитивное восприятие единства человечества, взаимозависимости всех и каждого, каждого от всех и состоит в уважении прав другого ( в том числе права быть иным), а также воздержании от причинения вреда, т.к. вред, причиняемый другому, означает вред для всех и для самого себя. В современном обществе толерантность должна стать сознательно формируемой моделью взаимоотношений людей, народов и стран, поэтому в нашей стране следует формировать именно такое понимание толерантности, стремиться к тому, чтобы оно стало привычным. Это может произойти в скором будущем, если понятие «толерантность» прочно войдёт в лексикон учителя и станет одним из ключевых компонентов его профессиональной культуры, его человеческой позиции, его мировоззренческой установки.
Список использованной литературы:

1. 
   Толстой Л.Н. Теория свободного воспитания. СПб, Просвещение.,1998 г.
   
2. 
   Бубер М. Проблема человека. М..2011 г.
   

Но значит, открытию человека предшествует дух?! В том смысле, что он и утилизирует (распредмечивает) всякий результат деятельности. В самом преобразовании природы и социальных перетрясках дух замыкает человека на себя. Дух хочет, чтобы человек в конечном счёте стал им – самосущим, самодовольным, самоограниченным. Но, значит, человек обречён в духе на то, чтобы никогда не знать себя как свободную индивидуальность? Всякая субъектная открытость человека упреждена в субстанциальности (закрытости) духа? И открытие человека как такового никогда не состоится?

Да, но если дух властвует над бытием, то проблема не непосредственно в открытии человека, а в освобождении бытия его. Никакое возвышение к духу от бытия невозможно, потому что это-то и убивает человека. То есть проблема не в том, что бытие определяет сознание (это должное), а в том, что сознание определяет бытие (это фактическое или сущее). Из духа человек убивает себя. Да, он то и дело преобретения в свободе жертвует молоху духа. Человек – духовный самоубийца. Поэтому внутренний человек постоянно и оказывается внешним (формальным, заёмным, безличным) человеком. Дух уравнивает всех индивидов, сводит их в одно и то же – бесконечное, безвозрастное, родовое существо. Правда, дух, отчуждая бытие, не опускается обратно до него, а откладывается во внешних общественных порядках, т. е. представляет себя сущностью человека. Хотя это и немая всеобщность, дух бездушных порядков.

В духе человек, конечно, обретает мир, но мир всегда ограниченный, грозящий исчезновением самого человека. И дух нужно сделать орудием человека. Надобно утвердить самоцельность бытия и использовать дух как средство для этого, то есть интеллект. Бытие нуждается в духе, но не в одном и том же, а во всё новом и новом. Требуется прогрессия в духе, а не господство одного и того же застывшего духа. И наоборот, господствовать дух может лишь в качестве одного и того же, и в нём же свернуто бытие, а следовательно, и отсутствует человек. Более того, само бытие никак иначе и невозможно как только в духовной прогрессии. (См. в этой связи: Н. Назарбаев «Болашакк багдар: руханижангыру»).

Дух не понять из него самого, но только в переходе от одного духа к другому духу. А обусловлено и возможно это мерными открытиями человека в бытии – и углублениями, и расширениями, и возвышениями. Понятие духа всякий раз есть понятие бытия, а не его самого на себя. Быть в духе – значит быть из бытия вообще. Если только человек есть, то возможности его бытия – это вся Вселенная. Правда, дух хитрит и даже издевается над человеком, опрокидывая его обратно из вселенности к ничтожности, в качестве перспективы гасит истоки человека. Но возможно, что и не дух издевается над человеком, а человек хочет легкого существования – без труда и только за счет внешней перспективы (=готовых программ) дать себе жить. Когда он спекулирует на духе, извлекая эффект из отношений к другим.

Но может быть и так, что дух нейтрализует усилия человека в овеществлении результатов деятельности. Прорыв же в духе (решение сверхчеловеческих задач) опредмечивается в ценностях. Если дух господствует, то это и есть состояние отчуждения человека, со всеми отсюда вытекающими социальными последствиями. Если же он прорывается, то открываются и новые измерения внутреннего (а не где-то там еще пребывающего) человека. Человек теряет свое бытие, если не овладевает духом, а следовательно и миру ничего не предполагает реального.

Точнее даже, он не теряет бытие, а всё ещё пребывает в состоянии ничтожности, не родился как личность. Впрочем, и первое возможно как отбрасывание человека к истокам ничто в силу неизменных порядков в обществе, выражением которых и является господствующий дух. Но в любом случае человек есть только в прорывах духа.

Человек есть всё из бытия. Если он только есть, то он есть всё. Но застоявшийся дух загораживает собой универсум, рассекает мир человека на имманентное и трансцендентное. А «изнутри» реальности к «запредельному» не выбраться. Но при этом не реальность промежуточна, а со-знание есть «промежуточная реальность». Так что в нём (со-знании) субъективное бытие корреспондируется с объективным бытием. «…Чем полнее во всём объёме и во всех своих частях обретается мир в распоряжении человека, как мир, завоёванный человеком, тем более объективным выходит на свет объект, тем более субъективным оказывается субъект» (Heidegger M. Holz-wege Frankkurt, 1953. S. 85).

Следовательно, опосредовать нужно не реальность, а со-знание. Оно-то и есть опосредованность человека, которую нужно опосредовать. Когда говорится о необходимости «опосредования опосредованного», т. е. общественных отношений, то в сущности они сведены к идеологическим отношениям. Но это в прошлом, а ныне это так называемые «социальные сети» в СМИ. Отсюда открытие человека есть не душевно-духовное (или имманентно-трансцендентное) опосредование реальности, а преодоление сознания из бытия в мире. Душевно-духовное опосредование на самом деле не открывает человека (это вековечная философская иллюзия), а замыкает его на себя в виде пустой субстанции. А теперь, добавим: «мировой паутины», интернета.

Дело не обстоит так, что вот душа внутри реальности (=имманентность), а вот запредельный дух (=трансцендентность), и душе надобно соединиться с духом, опосредуя эту «медиальную» реальность. Во-первых, это невыполнимая, точнее ложная задача. Во-вторых, убивается (теоретически, да и практически) жизнь. В результате, в-третьих, человек не открывается, а закрывается. Само по себе такое опосредование осуществлялось идеологически, а ныне – виртуально-информационно. Но за счёт того, что элиминируется человеческое в действительности. Или же он утверждается формально как внешний человек – полная посредственность.

В действительности посредственным человека делает самому себе равное ложное сознание, тем более, если в нем нет сдвигов к миру в силу бытия. Бытие неосредственно (изначально), мир реален (прекрасен). И поэтому даже не бытие-в-сознании нужно утверждать, а бытие-в-сознании-мира. Нужно налаживать не лодку Харона, чтобы плыть в потусторонний мир, а строить мост от наличного бытия к бесконечному миру или «дорожную карту», выражаясь теперешним политслоганом. А для этого не следует разводить сознание на имманентную душу и трансцендентный дух, а сводить его воедино, делать его орудием – интеллектом становления человека.

Нужно не закреплять душевно-духовную разбросанность человека, а отдавать душу в бытии и тем самым прорываться в духе к миру, чтобы он не рыскал по свету, а попадался в силки надежд человека.

И это, видимо, самая великая трудность для человека – преодолевать тончайший, прозрачный слой сознания. Однако это должно делаться (да и делается пока патофизиологически, т. е. сублимированно в болезнях цивилизации), какого бы труда ни стоило, иначе человека не было и не будет в мире. Открывать человека надо не в сознании, а из бытия через сознание в мире. Мир кажется промежуточной реальностью: от рождения до смерти, от души до духа и т. д. Но это сознание делает его таковым между-мирьем, где само оно кажется и в истоке, и в перспективе «и что же составляет суть этого конфликта, трещины между миром и моим разумом, если не моё сознание о нём?»(Camus A. Le A. Le Mythe de Sisyphe. Paris, 1966. P. 74). Добавим: сознание изолированного индивида. Замкнутое на себя существо (эгоцентрист) нуждается, а соответственно и «порождает» потустороннее; внутреннюю пустоту оно хочет дополнить вселенской пустотой, где мир – пустяк, чистейшая медиальность и перепрыгнуть его – раз плюнуть.

Теоретическое убийство человека до сих пор и происходило, поскольку стравливалось бытие в сознании, а это в свою очередь проистекало из того, что не было выхода в мир. А выхода в мир не было, потому, что была перманентная война. Не было человека, была борьба – будь-то класса против класса или всех против всех. Впрочем, покуда эта война не кончается, человека всё ещё нет. Если нет мира, то есть сознание бесконечного не-равенства, а в нём человек-блуждающее или даже заживо похороненное существо, живой труп.

Сознание под видом души и духа подменяло бытие и мир. Теперь человек должен быть открыт в мире из перспектив духа. Их смыкание и даст мост бытия в мире. Этот мост и есть установление прозрачных форм общения, в нём же же должно произойти совпадение свободной индивидуальности и идеальной тотальности человека. Преодоление сознания для открытия человека означает не отбрасывание сознания (что характерно для «психоанализа» и других антименталистских течений), а его внутреннюю гармонизацию: из больного оно становится здоровым, из несчастного – романтическим, из расколотого – единым, из абстрактного-конкретным. Цели мира и средства их достижения в нём тогда совпадают. Со-знание и есть то самое «третье», которое предметно связывает нас с миром, но которое может в овеществлении и загораживать мир.

Однако, проблема опять-таки в других? Мир достигается в связи с другими, а не в гордом одиночестве. Только в установке сознания на Другого даётся мир. Причём не усечённый до межличностных отношений, а бесконечный мир. Мир запределен не относительно человеческих возможностей, а относительно сознания. Он запределен человеку, если человек подавлен сознанием. В мире и преодолевается сознание. Не человек преодолевается, а сознание – опосредуемое бытием-в-мире. Сверхчеловеческое – это и есть открытое в мире человеческое. Человек живёт миром, сознание лишь выводит на него!

Но если сознание промежуточно, то, может быть, субъектом его и является Другой? Или субстанция сознания описывается самодостаточным кругом Других (человечество)?«G-global», к которому зовёт нас президент (дай бог ему здоровья)? Без меня круг Других обходится, хотя я и не желаю этого. Но нежелания мало, для того чтобы быть нужно возвращать Другим эманацию души с плюсом реальной прибыли в мире. В самоотдаче души и обретается бытие (имярек) и в то же время преодолевается духовная отчужденность мира и открывается человек как бытие-в-сознании-мира.

Если к Другому надо относиться как к цели, но никак к средству (Кант), то разве это не говорит о том, что субъект сознания – Другой? Во всяком случае сознание смещено субъектно в сторону Другого, хотя может быть и обратное – в сторону Я, и тогда человеческое в человеке пропадает. Или даже не о смещённости сознания в сторону Другого надо говорить, а о центральности Другого внутри сознания? Другой-то видимо и подпирает мост сознания? Или это та фигура умолчания (о которой-то и не говорят, вопреки М. Бахтину: «… о другом все песни спеты»), через прохождение которой происходит радикальная душевно-духовная трансформация человека с выходом в мир.

Или же представлено в триаде: дочеловеческое-бытие, человеческое-сознание, сверхчеловеческое-мир? Но это лишь в том случае, когда есть душевно-духовная гармония в человеке. Раскол же сознания даёт противостояние посюстороннего и потустороннего, водоразделом которых становится бесчеловечная реальность. В этом же расколе бытие подменяется имманентной душой, а мир замещается трансцендентным духом. И, наоборот, лишь в той мере в какой перед человеком отчужденная (неопосредованная) реальность, в ней он расколот на «душевность» и «духовность». И чем непреодолимее реальность, тем больше сил прикладывается для ее, во что бы то ни стало, «опосредования» из души в духе. Отсюда и тема смерти – конечной и прижизненной: продать душу дьяволу реальности (зла), чтобы ступить по ту сторону ее, произвести расчеты с «реальностью», чтобы она пропустила в мир иной. На деле же здесь имеет место цепляние за себя, а не самоотказ. А точнее, это формальная отдача ради содержательного приобретения себя.

Иллюзия… От души к духу (тем более через реальность) не пробраться. Они лишь свет бытия и цвет жизни в мире, а не что-то истоковое или запредельное. Не душой, а в душе есть человек, и не духом, а в духе жив человек в мире.

Однако, если сознание в самой реальности (круге Других), то и последняя логически расширяется до бытия-в-сознании-мира. Реальность тогда содержательно оказывается противоречивой действительностью человека («умом вещей»). А, следовательно, бытие-в-мире и есть разрешение этого противоречия: вместо дочеловеческого «я» становится бытие, вместо сверхчеловеческого Духа открывается мир. Да, но и сознание при этом не может удержать их связь? Оно и не удерживает. Оно преодолевается. Это дано в общении как «душе культуры» человека (Г.С. Батищев). Так что релятивный человек становится субстанциональным человечеством. Дрожащий луч сознания, превращается в устойчивый свет межчеловеческих отношений. Но вместе с утверждением человека в виде человечества (во всей его самодостаточности, субстанциальности) обнаруживаются дочеловеческие истоки и сверхчеловеческие перспективы. В человечестве они не свертываются, а, наоборот, открываются и раскрываются. Это и есть суть так называемых «глобальных проблем» современности, то есть, проблем выживания общественного организма, устремленного от ничто во все. Бездушность – не раковая болезнь отдельного человека, а общий порок человечества как субстанции. А наступление бездуховности – из-за мировой жадности человечества в отношении к природе. Но именно требуемое самоопределение человечества обостряет проблему отдельного Я и обще-(сверх)-человеческого Мы. Оно невозможно без того, чтобы преодолевалось Я и достигалось Мы. Проблема Я – это проблема входа в человечество. Однако процесс вхождения может оказаться лишь нейтрализацией Я (= тоталитаризм, а, впрочем, и = индивидуализм). Человечество может обойтись без отдельного Я, но оно не может обойтись без того, чтобы человек не выходил на сверхчеловеческое, то есть без свободной индивидуальности как идеальной тотальности.

Человечество хочет быть не только формальным сознанием, но и реальной субстанцией (цивилизацией homo sapiens), а точнее даже, всем миром, но это невозможно без дочеловеческого. И, видимо, сознание при этом не гасится, не подменяется полностью общественной субстанцией, оно сохраняет связку дочеловеческого-сверхчеловеческого и тем самым обнаруживается в своей истине. То есть сознание, конечно, не может держать связь бытия с миром – для этого нужна вся материальная и духовная культура – но оно есть вектор дочеловеческого-сверхчеловеческого, внутренняя форма обобществленного человечества, чистая возможность человека, его скрытая сила.

Чем больше общество (=государство как империя, как США или ТНК) посягает на то, чтобы быть всем миром, тем острее встаёт проблема истоков и перспектив человека, т. е. дочеловеческого и сверхчеловеческого, проблема человека в целом.

В сознании можно выходить от бытия в мир (объективация), но в той же мере можно и сводить мир к бытию (субъективация). То есть в мире человек ещё не открывается, а только приоткрывается, раскачивается из бытия в субъективности и объективности. Мир, конечно, нарушает равновесие сознания, но не он есть самоцель человека, не он есть сверхчеловеческое. Мир порождает человека и в то же самое время сам нуждается в доразвитии в сверхчеловеческом. «Человек – существо, посредством которого существует мир» (Sartre J.-P. Situations. Paris, 1964. P. 110). Поэтому, когда говорится об открытии человека как бытия-в-мире, то имеется в виду не наличный мир, а мир идеального. Сам по себе мир – это колыбель самопознания человека, благодатное обстояние его бытия, а в конечном счёте – крылья надежды, на которых он взлетает к сверхчеловеческому.

Преодоление сознания есть достижение идеального. Бытие-в-мире – не уход в сторону от высокого предназначения, а продуцирование идеального: творение добра, утверждение красоты, постижение истины. Бытие-в-мире – самоосвобождение человека. Так что не только человек нуждается в мире, но и мир нуждается в человеке.

Сознание опосредует мир как объективную реальность, но в пользу реальности субъективной. Само опосредование мира как объективной реальности есть субъективация (М. Мамардашвили). Объективная (точнее, объектная) реальность есть, в действительности, самопроекция субъекта на мир! Поэтому-то и необходимо преодоление сознания, с тем, чтобы выйти на мир в его идеальных измерениях (мир самосущий). Но это не простая констатация того, что есть вне сознания, а признание мира с самоотдающимся привнесением в него всех сил и возможностей субъекта. То есть одобрение, украшение, оправдание мира. И человек – в этом уходе в мир (пример – Л. Н. Толстого, Шакарима К. и других аулие).

Преодоление сознания необходимо потому, что в нём мир привязывается к субъекту познания с тем, чтобы подвергнуть его насилию, сделать сподручной реальностью (М. Хайдеггер). Но устанавливая таким образом господство над миром, рационализируя его технически, человек теряет себя в вещной субстанции, и открыться он может не в этом мире, а по ту сторону его, в мире идеального, о котором вспоминает душа (Платон). Опосредование мира в пользу субъективного должно быть сменено опосредованием опосредованного в пользу самого мира как самосущей реальности. И завершается это открытием мира идеального. Опосредование опосредованного – это только негативный момент, касающийся наличного (отчужденного) мира, позитивный же момент заключается в том, чтобы вообще отказаться от всякого опосредования (схватывания, подчинения, утилизации), для того чтобы открыться как непосредственное бытие в идеальном мире.

И, видимо, вплоть до этого и бытия человека нет, есть лишь дочеловеческое Я. Бытие обретается в тот самый момент, когда открывается бесконечный мир, освобождённый от субъективного, своекорыстного, уплощающего отношения к нему. Человек есть не просто в мире, а в чистом, идеальном мире! Однако, путь к нему лежит не в той же плоскости, в которой мир опосредован и продолжает опосредоваться сознанием (теперь интернетом), не в горизонте общественных отношений (за пределами их – апокалипсис), а в возвышающемся от ничто во все становлении, т. е. в преодолении сознания и подчинении общественных отношений человеку, чтобы они обернулись «одеждой» его сущности. Это путь принципиально иной, чем тот, которым человечество шло до сих пор, за отдельными исключениями (Голгофа Христа). Не вперёд и даже не вперёд-вверх, а именно в вертикали самостояния и открывается человек. «Самостояние человека – залог величия его» (А. С. Пушкин). Так что. Собственно, это и не путь, по которому нужно пройти, а то мировое состояние, в котором он себя застигает. Даосское «Дао». Где человека нет в обыденном смысле, но где он воистину есть, где он не от мира сего дан в мире ином, а из мира иного дан в мире сем. Быть в мире сем он не может, быть он может только в благодати мира идеального. В этом его высокое предназначение.

В мире сем круговая безответственность, а иного и быть не может. И даже осознание необходимости ничего не дает, кроме усиления всеобщего отчуждения. То есть осознание необходимости, конечно, должно иметь место, для того, чтобы пройти полосу отчуждения как между-мирья, как предыстории человечества. Но когда уже не с кем воевать, нечего преобразовывать, бытие осеняется свыше.

И дело не в том, чтобы как-то исправить в этом плане сознание современного человека – оно в принципе неисправимо как ориентированное на субъектно-объектные отношения – а в том, чтобы вовсе перекрыть сознание в идеальном и открыться в бытии. И равенство, братство, свобода придут вместе с открытием человека.

Других нет, покуда человек не открылся. Всё вокруг есть объективность, в том числе и Другие. В отчужденной реальности всё синкретично, и этому противостоит голое дочеловеческое Я. Оно замкнуто на себя через круг сознания. Я в такой же мере центробежно, в какой и центростремительно. Низкое и высокое в мире отуждения соприкасаются и стоят друг друга. Важно при этом, что сознание не только уплощает, но и замыкает в свой круг всю реальность. И когда это наступает, тут-то и происходят бунты бытия. Последнему грозит аннигиляция под спудом сознания. Согласно Ж.-П. Сартру, бунт – из ничто, но бунт деструктивен. В нём может быть лишь ломка сознания. Оно может даже сбрасываться, и тогда приходит «нагая свобода» (В. Хлебников) – негативная свобода от сознания, а не положительная свобода в идеальном мире. Следовательно, бытия человека всё ещё нет.

Преодоление сознания превращает его из безмерного круга реальности в особенное состояние становления человека. Но для этого нужно отказаться от дочеловеческого Я и подняться к сверхчеловеческой идеальности.

В то же время в этом и достоинство сознания, что оно берёт в свой круг всю реальность. А это и определяет фокус становления человека. В нём то мировое окно, из которого освещается бытие человека. Или иначе: в круге сознания предстаёт общественная сущность человека, которая раскрывается в бытии и понятии его. «Преодоление» и «опосредование» сознания не одно и то же. Прежде нужно опосредование, потом уже преодоление. Сознание-то и опосредует бытие и понятие, или истоки и перспективы, или материальное и идеальное в мире человека.

Что же касается преодоления сознания, то это нужно понимать не как опосредование опять-таки извне, а как его внутреннее смыкание в бытии и трансцендентальное размыкание на идеальный мир. Круг сознания существует, и он предметно охватывает наличную реальность, однако в нём же дано и бытие человека, и должна открываться (в познании) сфера идеального. И в этом смысле сознание можно трактовать как интеллект – орудие человека, но именно как общественного существа.

Если сознание орудийно, то через него, а не в нём, непосредственно, открывается идеальное. В нём может быть дано лишь бытие человека. Идеальное же требует жертвования приобретённым в сознании бытием, его нужно не только проецировать на мир, но и утверждать как реальное, отдавая силы и время жизни. То есть возвышать как нечто сверхчеловеческое. Выбраться на сверхчеловеческое невозможно с тем, чтобы покинуть сей мир вовсе. Сверхчеловеческое не достигается, а постигается. Собственно, это есть сфера нравственности, в которой человек добровольно сдаётся в плен высоким ценностям. Причём во всей своей общественной реальности. Или: не только нравственность, но и вся культура сверхчеловечна (в отличие от цивилизации). И служение истине, следование добру, пленение красотой и есть превращение идеального в реальное. В эманации «чистых сущностей» человек и есть человек. В подчинении сверхчеловеческой идеальности человек обретает полноту жизни. Идеальное – это предел человеческого, но именно в нём он есть то, что он есть. Необходимо признание «чистых сущностей», чтобы вообще быть хоть каким-то эмпирическим существом.

Ну и понятно, что это признание сверхчеловеческого осуществляется практически как преодоление дочеловеческого (Я). Так что сущность человека одновременно и раскрывается на идеальную перспективу и вытекает из бытийных истоков. А круг сознания фиксирует единство перспектив и истоков в сущности как общественную (практическую) реальность: от смыкания высокого и низкого до развода высоких идей и самоотвержения. В сознании реальность дана ровно настолько, насколько в ней состоялся человек. И, конечно, не только в непосредственном бытии, но и в предметности общественных отношений, не только как свободной индивидуальности, но и как идеальной тотальности. То есть насколько преодолено дочеловеческое и насколько подобрался человек к сверхчеловеческому – это и отражает сознание. Оно даже прагматичнее, чем сам человек в целом. Оно трезво воспроизводит успехи в становлении человека, наличный уровень жизни. Вот тут-то, видимо, и проявляется момент его консервативности, инертности. Замыкая человека на себя, оно и требует своего преодоления или же так, что преодоление сознания требуется потому, что оно уравнивает дочеловеческое и сверхчеловеческое, отражая движение от одного к другому в виде реальности, где сущность человека протянута, уплощена, сглажена. То есть, получается, что сознание ограничивает сущность человека как наличную реальность. И оно должно быть превращено в орудие-интеллект становления человека, т. е. опосредовано из дочеловеческого в сверхчеловеческом.

Мұхаммед пайғамбардың әйел затына ерекше көңіл бөлу керектігі туралы хадистері өте көп. Солардың кейбіріне тоқталар болсақ: «Мұсылмандардың ең жақсысы, әйеліне дұрыс қарағаны», «Әйелдерге жақсы мінезде болыңыздар» деп өсиет етті. Жалпы, ислам әйелді қашан да құрметтеуге шақырады. Бұл туралы Мұхаммед пайғамбар былай деді: «Әйелдерге ер кісілер өзінің апа-қарындастарындай мәміледе болуы керек. Еркекті адам ететін әйел» [1;33].

Алла Тағала Қасиетті Құран Кәрімде ерлерге өз әйелдерімен жақсы қарым-қатынас жасап, оларға жұмсақ сөйлеуді, кешірімшіл болуды бұйырып: «Сондай-ақ олармен жақсы жолдас болыңдар. Егер оларды жек көрсеңдер, сендердің ұнатпаған нәрселеріңде Алла көптеген қайырлы істер жасап қойған болуы мүмкін»-деген (Ниса сүресі,19-аят). Пайғамбарымыз бір хадисінде: «Мүмін ер адам мүмін әйелді жек көрмесін. Егер оның бір нәрсесін ұнатпаса да, басқа нәрсесіне разы болар,»- дейді [2;22].

Ислам діні отбасының тірегі отағасына жұбайларына жұмсақ қарауды әмір етіп, олардың үлкенді-кішілі кемшіліктерін бетіне басып, айып таға беруге тыйым салды, оларын байқамауға шақырды. Өйткені олар жаратылысынан әлсіз, нәзік жандар. Алла Елшісі «Мүміндердің ең имандысы – мінез-құлқы көркем болғандары. Сіздердің жақсыларыңыз әйелдеріне жақсы болғандарыңыз,» -дейді.

Ислам діні ерлер мен әйелдерге тең дәрежеде үндеу тастап, ол екеуіне бірдей қарым – қатынас жасайды. Ислам шариғаты жалпы алғанда маңызды бір мақсатты- құқықтық қорғауды көздейді. Шариғат әйелге оның құқықтары туралы айқын әрі нәзік анықтамаларды ұсынып, ол құқықтардың қорғалуын өз кепілдігіне алады. Құран мен сүннет әйелмен әділ түрде жұмсақ әрі жылы қарым-қатынаста болуға бұйырады. Исламның осы екі қайнар көзі әйелге үйленуден де жоғары меншіктік, жеке тұлғалық, мұрагерлік сияқты заңнамалық талап-тілектерін қанағаттандырып, жаңа құқықтар сыйлау арқылы мүмін әйелдің заң алдындағы абыройын биіктетіп, ардақтады. Отбасындағы әйелдің өз еріндегі хақысы нәпақасы: тамағы, киімі және тұратын үй-жайымен қамтамасыз етілуі болып табылады. Ислам діні бойынша отбасын басқару ер кісінің мойнына жүктелген. Бір елде екі басшы болмайтыны секілді шағын мемлекет саналатын отбасында да негізгі басшылық ер кісіге тән. Оның өзіндік себебі де жоқ емес. Бірақ отағасына берілген мүмкіндіктің де белгілі бір шамада мөлшері бар. Отбасындағыларға мейірімділік көрсетпеген, құрметтемеген кісі ешқашан жақсы әке, жақсы жар бола алмайды. Ислам нәрімен сусындаған отбасында әйел ерін, ер әйелін құрметтейді. Отағасы басшы екенмін деп әйелге шамасы келмейтін талаптар қоймауы қажет. Ол әйелі мен бала- шағасының алдындағы басшылық мүмкіндігін әділдік пен мейірімділік орнатуға жұмсаса, ал үйдің отанасы өз кезегінде жұмсақ мінезі арқылы отбасындағы жарасымдылық пен бірлік-берекені сақтауға барын салуы тиіс. Отбасы кішігірім қоғам болғандықтан, нағыз береке мен бейбітшілікті қажет ететін жер де осы киелі шаңырақ. Ерлі-зайыптылардың өзара жақсы қарым-қатынасы екеуіне де ортақ уәжіп. Олардың бір-біріне суық қарап, отбасының құтын қашыруға ешқандай да қақылары жоқ. Шариғаттың осы заңы аясында әйел күйеуінің көңіліне кірбің салудан аулақ болып, сөзімен де, ісімен де ренжітіп алмауы тиіс.

Ислам дінінде әйел мен еркек физиологиялық және психологиялық жаратылысы тұрғысынан ерекшеленеді. Психологиялық тұрғыдан әйел сезімтал және тез әсерленгіш етіп жаратылған. Табиғи ерекшеліктеріне сәйкес ерлер мен әйелдер бір-бірінің мінезіне немесе қасиетіне ие бола алмайтыны секілді, бір-бірінің құқығы мен міндеткерліктерін де иемдене алмайды. Ерлер мен әйелдер өздеріне тән мінез-құлқы, қасиеттері, құқықтары мен міндеттері бар дербес тұлғалар ретінде қарастырылады. Әйелдердің құқықтары мен міндеттерінің басым бөлігі олардың ана және жар ретіндегі отбасындағы роліне көбірек қатысты болып келеді.

Әйелге құрметпен қараудың ерекше үлгісін Мұхаммед пайғамбардың өзі көрсетіп берді. Мұның мысалы ретінде мынадай хадистерді келтіруге болады: «Жұмақ - аналардың аяғының астында», «Мұсылмандардың ең жақсысы әйеліне дұрыс қарағаны», «Әйелдермен жақсы қатынаста болыңдар» және т.б. Сонымен қатар исламда ананы қадірлеуге қаншалық мән бергенін «Кімге жақсылық жасайын?» деген сахабаға үш рет «Анаңа» деп жауап бергендігі туралы хадистен аңғаруға болады. Бірде Мұхаммед пайғамбарға бір адам келіп «О, Алланың елшісі! Мен анамды арқама салып алып, қатты шыжыған ыстықта он алты шақырымдай арқалап жүрдім. Мен осы әрекетіммен оның еңбегін өтедім деп санауға бола ма?» деп сұрайды. Бұған Мұхаммед пайғамбар былай жауап берген: «Сенің бұл ісің анаңның толғақ кезінде көрген азабының азғана бөлігінің төлеміне жатады» [3;12].

Отбасылық өмір ерге де, әйелге де белгілі бір жауапкершіліктерді жүктейді. Ер адам – отбасының асыраушысы, ол әйелі мен балаларын материалдық және рухани тұрғыдан қамтамасыз етуге міндетті болса, әйелдің міндеті – күйеуіне бағыну, өзін күнәлі істерден сақтау, ерінің тапқанына иелік ету. Ислам діні әйелдің күйеуіне бағынышты болуын талап етеді. Өйткені, әйелді асырау мен қаржыландыру күйеуінің мойнына жүктеледі. Күнделікті тіршілікке қажетті қаржы табу, отбасын асырау толығымен ерге міндеттелген. Ал, әйелге күйеуінің ризашылығын көздеу, ерінің дүниемүлкіне ұқыппен қарау, өзінің ар-абыройын сақтау, бала тауып, оның тәрбиесімен айналысуды міндеттейді. Ислам діні патриархаттық отбасыны белгілі бір өлшемде ғана қолдады. Өйткені, отбасылық қатынаста ер адамның әйелдің көңіліне дұрыс қарау, азық-түлікпен қамтамасыз ету, киіндіру секілді міндеттері және әйелдің тәуелсіз жеке көзқарасының болуы, мұсылман құқығында әйел мен еркектің белгілі бір деңгейде теңдігі болғандығын көрсетеді.

Әйел баласына тән әурет жерін жабық кию үлгісі кемсітуден емес, қайта оны өте бағалы көздің қарашығындай көруден, сырт көзден, сондай-ақ, түрлі арсыздықтар мен кесірі қоғамға тиетін жамандықтардан сақтау үшін бекітілгенін ескерген жөн. Бұған қоса, Исламда әйелге күйеуінің ризашылығын көздеу, ерінің дүние-мүлкіне ұқыппен қарау, тек өз күйеуі үшін сәндену, неке қидырғанға дейін жігітпен оңаша қалмау, өзінің жаратылысындағы нәзіктігін сақтау, алыс сапарға жалғыз шықпау міндеттелді. Бұған қоса, қалыңдық сыйын иемдену, мұрагерліктен өз үлесін иемдену, сауда-саттықпен, табыс көзімен, ғылым-біліммен айналысу, келісімшарттарға отыру, меншік иесі болу құқықтары да әйелге ортақ.

Қай кезеңде болмасын әйел адамның алдында тұрған ең маңызды жауапкершілік - адамзат ұрпағын жалғастырып, оған дұрыс тәрбие беру. Ұлт бесігінің шырақшысы болған әйел-аналардың, ұлт болашағын жалғастырар қыздардың қоғамның рухани жаңғыруына қосар үлесі зор. Өйткені, олар - ұлтқа тән ерекшеліктерімізді, қадір-қасиетімізді, тіліміз бен дінімізді, салтдәстүрімізді, мәдениетіміз бен тарихымызды ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырушылар. Ислам діні әйелдің қоғамдағы орнын биіктетіп, әйелдің құқықтарына құрметпен қарап, оны ана ретінде жоғары бағалауға айрықша көңіл бөлді. Әйелдің абзал жаратылыс екенін түсіндіріп, оған ерекше баға берді. Әйелге Алланың аманаты ретінде қарауға шақырып, оның ешқандай құқығы шектемеді. Қайта өз жаратылысына сай сүйікті жар, аяулы ана ретінде қашан да оның орнын жоғары бағалаған. Қоғамның тәрбиесін қыз баланың тәрбиесімен ұштастыра қарастырған. Әйел затының қоғамның барлық саласындағы орнын айқындап, жат пиғылдылардың бұзық әрекеттерінен қорғауға тырысқан. Осындай құрметке лайық бола білу үшін әйелден де белгілі бір міндеттерді талап етті. Мемлекетіміздің іргетасының нығаюына, экономиканың тұрақтылығы мен демографиялық мәселелердің шешім табуына, ұлттық идеологияны дамытуда да әйел адамдардың орны ерекше. Отанымыздың өркендеуі жолында халқымыздың жоғын жоқтап, ар-намысын қорғайтын ертеңгі ұрпақты тәрбиелеу бүгінгі күннің басты мәселесі.

1. 
   Тәжікова К. «Ислам: дүниетаным, идеология, саясат», Алматы «Қазақстан» -1989ж.
   
2. 
   Құрманғазы Садыбаев «Иман» журналы, Алматы «Достар»-2015ж. №7.
   
3. 
   «ИСЛАМДАҒЫ ӘЙЕЛДІҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТАРЫ» Ақпараттық-анықтамалық материал, Астана:Дін мәселелері жөніндегі ғылыми-зерттеу және талдау орталығы-2015ж.
   

Европейское человечество переживает кризис системы ценностей, кризис собственно христианской идеи. Своеобразное отражение кризисного состояния западной цивилизации и ее духовной культуры представляет собой культура постмодерна. Преодоление этого кризиса, по нашему мнению, должно заключаться в том, чтобы в духовной ситуации современности, внимательно рассмотрев всепротивостоящие позиции, переосмыслить и заново обосновать христианские ценности.

В данной работе мы предпримем попытку рассмотрения того, как соотносятся между собой основные принципы христианства и постмодерна. Для этого нам, прежде всего, необходимо сравнить мировоззренческие ориентации человека в культуре постмодерна с ценностями, характерными для христианского мировоззрения.

Христианское мировоззрение в целом теоцентрично. В центре христианского провозвестия находится Бог – живой, личный и входящий в личную связь с человеком: окликающий человека. Бог является объединяющим принципом христианской культуры.

Прямой противоположностью христианскому теоцентризму предстаёт культура постмодерна. В работе Ж. Делеза и Ф. Гваттари «Ризома» формулируется оппозиция по отношению к предшествующей философской и культурологической традиции, утверждающей, что в основе культуры лежит единый принцип, единый стержень. Символу дерева они противопоставляют ризому (корневище), которая становится олицетворением нового типа культуры и, в отличие от представлений об иерархии корня, ствола, ветвей, фиксирует связь в виде гетерогенности, равноправия. Ризома представляет собой беспорядочное возникновение множественности, движение, не имеющее определённого направления, но распространяющееся без цели, дающее возможность предсказать следующее движение. Основополагающими принципами ризомы Э. Делез и Ф. Гваттари выделяют принципы связи и гетерогенности. Сущность этих принципов заключается в том, что «любая точка ризомы может и должна быть связана с любой другой её точкой. Это совершенно отлично от дерева или корня, фиксирующих точку, порядок…» [1,252]. Другой принцип ризомы – множественность, которая с их точки зрения, не должна подчиняться ничему Единому, будь то нечто материальное или духовное.

Понятие «ризомного» нивелирует идею центра, авторитета, без которых немыслимо христианское мировоззрение, и ставит в центр культуры понятие массы, освобождённой от любых авторитетов и иерархии ценностей. Человек в культуре постмодерна движется в потоке сознания, не прислушиваясь ни к какому из авторитетов, что также несовместимо с христианством, которое даёт чёткую иерархию ценностей.

Децентрированность культуры, характерная для постмодерна, порождает децентрированность личности, что лежит в основе её глубокого сущностного кризиса. Показывая губительность децентрированности для человека, П. Тиллих пишет: «Самоутрата, как первый и базисный признак зла, – это утрата своего центра детерминации; это дезинтеграция центрированной самости побуждениями к распаду, которые не могут быть приведены к единству. Пока эти побуждения центрированы, они составляют личность как целое. Но с их взаимопротиводействием личность распадается» [2, 369].

Если прежде личность мыслилась как стабильное, когерентное, рациональное образование, то теперь господствует альтернативное мнение о личности, как о нестабильной, противоречивой, социально сконструированной. Лишённый чётко определённой ценностной ориентации, которая могла бы центрировать личность, человек в секуляризованной культуре Запада ХХ в. пытается добиться внешнего успеха, отказываясь при этом от любимой профессии и любимого человека, предавая себя на каждом шагу, ставя запреты на все проявления искреннего чувства, своей сущности, а в результате – вместо вожделенного успеха он получает ощущение пустоты, самопотери, тревожности, которые возникают потому, что он отказался от своих истинных ценностей в угоду мнимым, навязываемым ему обществом. Связь возникновения внутренних конфликтов личности с плюрализмом ценностей отмечает Карен Хорни: «Если цивилизация стабильна и имеются прочно установленные традиции, тогда варианты возможных выборов ограничены, диапазон отдельных возможных конфликтов узок… Но если цивилизация находится в состоянии быстрого изменения, где бок о бок сосуществуют крайне противоречивые ценности, а образ жизни разных людей расходится всё сильнее, то выборы, которые приходится делать человеку, весьма многообразны и трудны» [3,17]. В этой ситуации человек движется во всех направлениях, не имея никакой ясной цели и содержания. Хорни пишет о том, что люди в современной цивилизации обречены на выбор между конфликтующими ценностными ориентациями, причём большинство из них не осознают этого и не решают этого конфликта, они «чаще плывут по течению» и «находятся в ситуации неопределённости» [3, 20].

Интегральным выражением самопотери и децентрированности личности в культуре ХХ в. является конформизм, суть которого состоит в том, что «…индивидуум теряет самого себя; общепринятая мораль навязывает ему определённый тип личности, и он его с готовностью принимает, превращаясь при этом в “одного из” и становясь точно таким же, как и все остальные, и таким, каким они хотят его видеть. Стираются грани между собственным, личным “я” и окружающим миром…». Вместе с тем, именно ситуация потери личностью центра, возникшая как результат секуляризации, приводит к тому, что человек в западной культуре ХХ в. находится в состоянии кризиса идентичности.

Возникает парадоксальная ситуация, когда человек в состоянии самовозвышения, отказываясь от высших авторитетов, которые давало ему христианство, почитая себя центром мира, приходит в состояние дезинтеграции, саморазрушения, приводящее его в конечном итоге к отказу от собственного «я». Таким образом, попытка конечной самости найти центр в самой себе приводит к тому, что она перестаёт быть центром чего-либо вообще. Человек становится ограниченной самостью, зависимой от ограниченной обстановки. Он утрачивает свой мир и пытается раствориться в других людях.

Парадокс развития западной культуры заключается в том, что мыслители, стоявшие у истоков секуляризации, утверждали: обезбоживание мира приведёт к становлению свободной человеческой индивидуальности, нов итоге в секуляризованной культуре ХХ в. сформировалась весьма ярко выраженная тенденция к нивелированию индивидуальности. Доминирующим типом личности в культуре ХХ в. становится не свободная творческая индивидуальность, а конформист, живущий по принципу «я буду как все» и более всего на свете боящийся всех проявлений собственного «я».Отрицание единого принципа неминуемо ведёт постмодернизм к отрицанию тождественности, которая сменяется в философии и культуре постмодерна различием и повторением. Центральное место в философии Ж. Делеза занимает понятие симулякра, важное методологическое значение которого состоит в том, что оно утверждает примат единичного по отношению к общему. Раскрывая природу симулякра, Ж. Делез пишет: «Симулякр – это система, в которой различное соотносится с различным посредством самого различия» [1, 334]. Подобного взгляда на проблему единичного придерживаются практически все представители постмодернизма.

О том, что такая позиция совершенно враждебна христианству, свидетельствует следующее высказывание Ж. Делеза: «Современный мир – это мир симулякров. Человек в нём не переживает Бога, тождества субъекта … тождества субстанции. Все тождества только симулированы, возникая как оптический «эффект» более глубокой игры – игры различия и повторения. Мы хотим осмыслить различие само по себе и отношение различного к различным независимо от форм представления, сводящих их к одинаковому...» [1, 9].

Вполне очевидно, что воспевание единичного, которое лишено тождественности не только с другими, но и с самим собой, является доказательством кризиса личности в культуре постмодерна. Папа Бенедикт XVI пишет: «Ложным является понимание свободы как постоянного снятия нормы и неуклонного расширения индивидуальных свобод вплоть до полного устранения всех наших общественных учреждений. Если свобода не должна приводить ко лжи и саморазрушению, то ей следует ориентироваться на истину, т.е. на то, чем мы, собственно, являемся, и соответствовать этому нашему бытию. Поскольку человек – это существо в «бытии-от-другого», «бытии-совместно-с-другим» и «бытии-для-другого», человеческая свобода может выстоять только в упорядоченном совместном бытии свобод» [4,359].

Христианский нравственный идеал воплощается в подражании Христу, в диалоге с Богом. В иной ситуации оказывается личность в секуляризованной культуре ХХ в., в которой человек ориентирован не на нравственное самосовершенствование, а на внешний успех. Таким образом, человек лишён устойчивого представления о смысле жизни, нравственных ценностях и идеалах. Ему недоступны искренние человеческие отношения (например, дружба и любовь). В результате он одинок настолько, что не может найти внутреннюю опору не только в других людях, но и в себе самом. Поэтому можно утверждать, что человек культуры постмодерна верит во что угодно или что он ни во что не верит.

Постмодернисты не приемлют любые формы идеологии и диктата, отстаивая идеалы плюрализма и толерантности. Но на деле происходит изъятие ценностей культуры без какого-либо замещения. Постмодернистские тенденции, выражающиеся в стремлении к деидеологизации и иррационализации культуры, приводят к полному хаосу и анархии.

Современный человек, по нашему мнению, все еще пребывает в христианском мире, в мире во многом сформированном христианскими ценностями. Только он не стремится больше к честному взгляду на себя, на окружающую его реальность. Он в погоне за иллюзорным. И хотя, христианская идея все еще является тем основанием, вокруг которого ведутся поиски смысла существования в мире духовно опустошенном, утерявшем единые нравственные ориентиры, очевидная мысль о том, что в своей истории человечество так и не выработало ценностей более гуманистичных, чем ценности религиозные, для нашего современника перестает быть очевидной.

Одной из характерных особенностей постмодернизма, определяющей многие его аспекты, явилось то, что он стирает грань между объективной и субъективной реальностью. Действительное, с точки зрения постмодернистов, больше не отличается от вымышленного. Все, с чем мы имеем дело, является иллюзией. Постмодернисты сводят реальность к языковому сознанию, утверждая «авторитет письма» как единственной конкретной данности. Авторитет письма не соотносится с действительностью и обосновывается «интертекстуально», то есть авторитетом других текстов. Трактовки мира и человека теряют объективные основания и становятся лишь конструктами языка. Мир воспринимается постмодернистами как хаос, в котором отсутствуют критерии ценностной и смысловой ориентации.

Однако эта неопределённость в решении онтологических проблем приводит к отсутствию чётких ориентиров в осмыслении действительности. Если интеллектуальная элита в поисках границ между текстом и реальностью приходит к выводу, что «всё, что мы принимаем за реальность, на самом деле текст», то для сознания обывателя «характерна противоположная постановка вопроса: всё – реальность» [4, 128]. В целом для культуры постмодерна характерно утверждение, что текст творит множество виртуальных реальностей, которых как таковых не существует.

Для культуры постмодерна характерна онтологическая неопределённость, которая свидетельствует о противоположности онтологических представлений христианства и постмодерна. Если в религиозной христианской картине мира устанавливаются чёткие границы мира потустороннего и трансцендентного, то в картине мира постмодерна отсутствие чётких онтологических установок ведёт к стиранию граней между реальностью и нереальностью. Человек постмодерна живёт в иллюзорном мире, не имея при этом возможности управлять своей жизнедеятельностью и становясь объектом тотальной манипуляции.

Конструирование различного рода виртуальных «реальностей» и переход из одной реальности в другую представляют форму бегства от реальности. В результате у человека создаётся ирреальный символический мир, доминирующий над реальным. Но постмодернистский человек, кочуя из одной виртуальной реальности в другую, теряет связь с действительным миром.

Принцип неопределённости во многом определяет также постмодернистское восприятие мира, как мира плюралистичного, лишенного какого-либо единого центра. Это проявляется, в частности, в том, что различные картины мира не только сосуществуют друг с другом в западной культуре ХХ в., но и могут причудливым образом сочетаться в мировоззрении одного человека. Так, например, человек, считающий себя христианином, в то же время верит астрологам и размышляет о том, какая у него карма.

Таким образом, для человека в культуре постмодерна характерно одновременное совмещение нескольких картин мира, ни одна из которых не опровергается, но и не воплощает в себе истины. Поэтому можно утверждать, что человек культуры постмодерна верит во что угодно или что он ни во что не верит.

1. Делез Ж. Различение и повторение. Спб., 1988.

2. Тиллих П. Систематическое богословие. СПб., 1998.

3. Хорни К. Наши внутренние конфликты. Конструктивная теория невроза // Психоанализ и культура: избр. тр. К. Хорни и Э. Фромма. М., 1995.

4. Руднев В.П. Словарь культуры ХХ века. М., 1999.
Кошербаев Д.Б.
БІЛІМ ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ КАПИТАЛДЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Жолдауында маңызды он міндеттің ішінде адам капиталының сапалы өсуіне, ең алдымен, білім беру мен денсаулық сақтау бағыттарына аса зор мән берілген. Білім беру жүйесін жаңғыртудың нақты жолдары көрсетілген.

Әлемде көптеген өзгерістер болды. Заманның келбеті өзгер­ді. Қазір басқа ғасырда, басқа саяси жүйеде өмір сүрудеміз. Алайда, бір жәйт анық, бүгін­гі бәсеке заманында ғылым мен тех­ни­каны жетілдірмей қатарға қосылу, шын мәнінде тәуелсіз ел болу мүмкін емес. Ғылым адамзат өмірінің ең шешуші факторына айналды. Бүгінгі күні елдің шаруашылығын, мәдениетін, оның қорғаныс қабілетін жан-жақты да­мы­ған ғылым ғана қамтамасыз ете алады.

Ресейлік элитолог Г.К.Ашинның ойынша білім беру үдерісі элитаны рекруттеуде негізгі орын алады. Белгілі бір елдегі элитаның біліктілігі білімнің және оқыту жүйесінің деңгейі мен сапасына тікелей байланысты. Демек, бәсекеге қабілетті елдердің қатарына қосылғымыз келсе, білім деңгейін, білім сапасын арттыру қажет. Бұл өз алдына салмақты да, байыпты реформалар жүргізе алатын, мемлекеттің беделін әлемге паш ететін элитамызды қалыптастырып, тәрбиелеудегі шешуші фактор болмақ. Ендеше, отандық ғылымды қорғау, барынша дамыту мемлекетіміздің алдында тұрған ең өзекті мәселелердің бірі деп білеміз.

Әрине, кез-келген құбылыстың өзіндік даму заңдылықтары мен жолдары болады. Сол сияқты Қазақстандық интеллектуалды элита да бірден пайда болған әлеуметтік-кәсіби топ емес. Оныңда өзіндік даму заңдылықтары мен ерекшеліктері бар. Ол өзін қоршаған ортаның ерекшелігіне сәйкес қалыптасып, дамиды. Сол мәдени-тарихи ерекшеліктердің шеңберінде, италиян философы Антонио Грамши көрсеткен, органикалық – интеллектуалды элита қалыптасады. Органикалық – интеллектуалды элитаға халықтың атақ-абыройына өз еңбектерімен, көп оқып үйрену нәтижесінде жеткен ғалымдар жатады. Интеллектуалды элита оқу, білім жинақтау нәтижесінде қалыптасады.

Енді осы Қазақстандық интеллектуалды элитаның қалыптасу тарихы мен шыңдалуының саяси ерекшеліктеріне тоқталар болсақ. Жоғарыда айтқандай, әр елдің өзіндік мәдени-тарихи ерекшеліктері болады. Оқыған қауымның санының қарқынды артуы мен оның әлеуметтік құрылымындағы өзгерістер бүкіл дерлік коммунистік режимдерге тән саяси құбылыс еді. Мұндай ерекшеліктерден кеңестік қазақстан интеллектуалды элитасының да тысқары қалмағандығын Р.Б.Сулейменов, Ш.Ю.Тастанов «Интеллигенция и перестройка» атты мақалаларында былай көрсетеді: «... бұл мәселе Қазақстан және Орта Азия интеллигенциясына да қатысты қолданылады.... Бәрімізге белгілі, бұл жерде интеллигенцияның қалыптасуы мен дамуы ерекше жағдайларда өткен және өтуде. Мұның бәрінің өзіндік терең тарихы бар. Олар революцияға дейінгі кезеңнен және осы ғасырдың 20-30-шы жылдарынан бастау алады». Бұл қазақ кеңестік интеллектуалды элитасының қалыптасуы мен дамуы бұрынғы Кеңес Одағы республикаларына тән ортақ саяси заңдылықтар шеңберінде жүруімен түсіндіріледі.

Ресей патшалық Қазақстан тұсындағы «... қазақ ұлттық интеллигенцияның қалыптасуы мен дамуы өте ерекше болды». Ресей патшалығының отаршылдық саясаты қазақтарды оқыту саясатымен үндеспеді. Революцияға дейінгі қазақ интеллектуалды элитасының айрықша белгілеріне профессор Ш.Тастанов мыналарды жатқызады:

1. 
   Оның аз санды және әлсіз әлеуметтік – кәсіби дифференцациаланғандығы. Ресей империясының аграрлық-шикізаттық саясатының болуынан Қазақстан өндіріс күшінің төмен дамуы мен жалпы артта қалушылықпен байланысты;
   
2. 
   Жоғарыда келтірілген факторлардың салдарынан маңызды ғылыми, инженерлік-техникалық, көркемдік, әлеуметтік – кәсіби топтар болмады;
   
3. 
   Революцияға дейінгі интеллигенция құрамында мемлекеттік аппарат шенеуліктері де болды, бірақ басым көпшілігі шығу тегі жағынан орыстар еді. Олар патша саясатын адалдықпен жүргізді. Қазақтар болса, жергілікті әкімшіліктерде ұсақ шенеуніктер қызметін атқарды. Олар интеллигенттер емес, қызметкерлер еді;
   
4. 
   Революцияға дейінгі интеллигенция еңбектің әртүрлі салаларында аз санды орыстардан, қазақтардан тұратын мамандықтарды қамтыды. Бұлар негізінен әртүрлі деңгейдегі мектеп мұғалімдері, сонымен қатар медициналық қызметкерлер, заңгерлер, ауыл шаруашылық мамандары және т.б.
   

Қиындықтарға қарамастан мектептік оқу ісі өз жалғасын тапты. Қазақстанда мектеп-коммунналар кең тарады. Алайда, сол уақыттағы халқымыздың сауаттылық деңгейі өте төмен еді. Ақпан төңкерісіне дейінгі 1914-1915 жылдары өлкемізде сыртта оқығандарды қоса есептегенде бар болғаны 240 дәрігер, 330 мұғалім, 590 ауыл шаруашылығы маманы, 311 мал дәрігері мен технигі, жерге орналастырушы 66 маман, 49 гидротехник, өнеркәсіп өндірісінің 15 инженері ғана болған. 1915 жылы 1914 жылмен салыстырғанда мектептердің желісі 40% өссе, оқушылардың жалпы саны - 36% өсті, ал қазақ оқушыларының саны 2 есеге артты. 1920 жылдың қазанында Қазақстанда 2410 мектеп қызмет етті, онда 144 мың оқушы оқыды, оның 15470-і қазақтар еді.1929-1930-шы оқу жылында 5095 мектеп пен 369387 оқушыға дейін жетті және 1931 жылы ол 7159 мектеп пен 6000173 оқушыға артты.

Мектептеріміздің саны артқанымен бүкіл дерлік қазақ жастарын сапалы біліммен қамтамасыз ете алмады. Және ХХ ғасырдың 20-шы жылдарына дейін Қазақстанда бірде бір жоғарғы оқу орны ашылмады. Қандай да болсын саяси-әлеуметтік қиыншылықтарға қарамастан Қазақстан жастары ресейдің ғылыми орталықтарына өз білімдерін арттыру мақсатында көптеп бара бастады. Қазақ жастарының осындай білім құмарлығын профессор Х.Әбжанов: «Болашақ қазақ интеллигенциясының негізгі бөлігі Петербургтің, Мәскеудің, Қазанның, Томскінің университеттері мен институттарында дәріс алған» – деп суреттейді.

Барлық жоғарыда аталған жетістіктер орталық басшылықтың белгілі бір саясатының нәтижесі болып табылады. Оның мақсаты қалыптасып келе жатқан жас ұлттық элитаны орталықтың идеологиясына ендіру арқылы елдегі саяси өмірді қадағалау еді. Мұның бір дәлелі ретінде, 1933 жылы қазақ өлкелік партия комитеті мәжілісі барысында Қазақ педагогикалық институтында жергіліктендіру туралы мәселе қозғалғанда институтта қазақ тілінде сабақ жүргізетін бірде-бір оқытушының жоқтығы, 1936 жылы Қазақтың мемлекеттік университетінің 42 оқытушысының 8-і ғана қазақ, ал қазақ студенттерінің үлес салмағы 12 пайыз ғана болғаны анықталғандығын келтіруге болады.

20-шы жылдардан бастап саяси басшылықтың алдында, орталықтың саясатына бейтарап интеллектуалды элитаны қалыптастыру мақсаты қойылды. Осы мақсатта алдымен, интеллектуалды элитаның корпоративті қауымдастығын жою керек делінсе. Екіншіден, орталыққа қарсы интеллектуалды элитаны бейтарап элита өкілдерімен алмастыру қажет болды. Бұл турасында Өлкелік партиялық комитет басшысы Ф.И.Голощекин: «Біз социализм құрудамыз, біз пролетариат диктатурасын нығайту үшін жаңа кадрлар дайындаудамыз, бұған жаңа күштер керек» – деп ұрандаған болатын.

Қазақ жастарын оқу арқылы орыстандыру, яғни ассимиляциялау саясаты қолға алынды. Ресейдің жоғары оқу орындарының қабырғасында «қазақ жастары адамзаттың ақылының керемет жемістері мен мәдени және ғылыми құндылықтарымен танысты». Алғыр жастардың ортасынан шолақ белсенділерді тәрбиелеу мақсатында идеологиялық арбау саясаты жүргізілді. Осындай күшті идеологиялық саясаттың нәтижесінде олар өз надандықтарынан жиреніп, жаңа құндылықтарға бас ұрған саяси мәңгүрттерге айналды. Осы себепті олар орталық басқармамен социалистік құндылықтарға жақын және қалыптасқан тәртіпке бейтарап адамдар ретінде қарастырылды. Сонымен қатар, комсомол жастарға «...бюрократшылдық, шаруашылыққа ұқыпсыз қараушылық, жағымпаздық тағы басқа осы сияқтыларға аяусыздықпен қарау негізгі міндет екендігі үнемі ескертіліп отырылды. Белсенді комсомол жастарға кеңес заңдарын жақсы меңгеріп, оларды түсіндіре білу қажеттігі, сонымен қатар аталмыш заңдарға қарсы шығушылармен ашық күрес жүргізу керектігі міндеттелді».

Осы жайлы «Қазақ» газетінде А.Байтұрсынов былай деп жазды: «ертеден бері нақты территорияны иемденген қырғыз халқы қарапайым өмір салтын жүргізді. Енді Қырғыз даласына келімсектердің келуінің көбейгендігін көреміз. Келімсектік элементтердің мәдени жағынан тұрғылықты халықтан күшті болса, соңғысы біріншінің құрамына енуі мүмкін.... Біздің ортамызға жат ұлыстар енуде. Өзіміздің дербестігімізді сақтап қалу үшін барлық күш-жігерімізді ағартушылық пен жалпы мәдениетке деген ұмтылысқа жұмсауымыз керек. Бұл үшін біз ең алдымен, ана тіліміздегі әдебиетімізді дамытуымыз қажет. Біз ана тілінде әдебиет қалыптастыра алған халық қана тәуелсіз өмір сүруге құқылы екендігін ұмытпауымыз керек». Ел зиялылары патшалық ресейдің арам пиғылдарын алыстан көре білді. Алайда, олардың ұлтым, жерім деген жан айқайлары халық жүрегіне жетпеді.

Жоғары оқу орындарымен қатар әрсалалы ғалымдардыңда саны артты. 1940-шы жылы 110 ғылыми зерттеу мекемесінде 1727 ғылыми жұмыскерлер қызмет атқарды. Оның 10-ны ғылым докторы болса 50-і ғылым кандидаттары еді. 1940-41-ші оқу жылдарында 13 педагогикалық және мұғалімдік институттар болды. Жалпы студенттердің саны 5 мыңға жетті. Ал, 1945-46-шы оқу жылдарында Қазақстанның 24 жоғары оқу орнындарында 15 мыңнан астам студент тәлім алды. Осы жылдары Қазақстандағы мұғалімдер саны 44597-ге жетсе, 17516-сы қазақ оқытушылары. Оның 2500-і қазақ қыздарының еншісінде еді.

Диссертация қорғау ғалымның қалыптасуының түйінді бір белесі. 1941 жылы кандидаттық диссертацияны алғашқылардың бірі болып Т.Б.Діркәнбаев (Қазақстан биохимиясының негізін салушы) қорғаса, 1943 жылы кандидаттық диссертацияны А.Х.Марғұлан (Қазақстан тарихы мен археологиясына сіңірген еңбегі орасан зор) қорғаған болатын.

Х.Әбжановтің пайымдауынша ХХ ғасырдың 60-70-ші жылдарының ортасында Қазақстанның ұлттық интеллигенциясының қалыптасу үдерісі аяқталды. Мамандардың ірі әлеуметтік-кәсіби отрядтары өсті. Мәселен, 1960-шы жылдың қарсаңында Қазақстан жоғары оқу орындары мен техникумдары 63060 жоғары білімді және 132050 орта білімді мамандарды шығарды. Ауылдар мен селоларда 30 мың жоғары білімді, 20 мың аяқталмаған жоғары білімді, 120 мыңға тарта орта арнайы білімді, 143 мыңнан астам жалпы орта білімді және 72 мың толық емес орта білімді мамандар қызмет атқарды.

Қазақстан ғасырлар бойы аңсаған тәуелсіздігіне қол жеткізген күн де келді. Тәуелсіз мемлекетті құру үлкен әлеуметтік-экономикалық қиындықтармен қатар жүрді. Мемлекеттің экономикалық мүмкіндіктерінің төмендеуі ғылыми (интеллектуалды) элитаның, жалпы ғылымның жағдайына әсеретпей қоймады. Сонымен қатар саяси-экономикалық реформалар мен нарықтық қатынастарға көшу үдерісі қоғамда көптеген әлеуметтік дағдарыстардың ушығуына әкелді.

Осы кезеңдегі қоғамдағы ауыр әлеуметтік-экономикалық жағдайды А.Қалмырзаев былайша суреттейді: «Нарықтық экономикаға көшуге байланысты біздің қоғамымызда жіктелулер жүруде, алдыңғы қатарға кәсіпкерлер, бизнесмендер шығуда. Олар біртіндеп күшейуде. «Жаңа байлар» табы - буржуазия қалыптасты, екінші полюсі - халықтың 70%-на жуығы кедейшілік жағдайда өмір сүрді. Қоғамның әлеуметтік құрылымы өзгерді, интеллигенция - мәдениет, білім, ғылым, денсаулық салаларында қызмет атқаратын өкілдері кедейшілік жағдайына түсті».

Саяси өзгерістер жағдайында ұлттық интеллектуалды элита бір-ақ сәтте керексіздігін сезініп, қоғамға қажетсіз болып қалды. Мемлекет тарапынан интеллектуалды элитаға материалдық және моральдық қолдау көрсетілудің әлсіреуі сапалы ғылыми зерттеулермен айналысу мүмкіншіліктерін шектеді және жалпы осы қауымның әл-ауқатына, әлеуметтік жағдайына кері әсерін тигізді.

Оның үстіне ғылымды қаржыландырудың азайуы да жығылғанға жұдырық болды. Ғылым мемлекеттің дамуының басты кепілі болған заманда, бізде болса бұл салаға тиісінше көңіл аударылмады. И.Н.Тасмағамбетов ғылым мен білімді алдыңғы қатарға қоя отырып, «Социальная политика и политическая трансформация» атты еңбегінде былай деп жазды: «Білім мен ғылым тәуелсіз Қазақстанның бүкіл салаларын өзгертудегі күшті қозғаушы. Осылардың арқасында қоғамдық менталитет ауысып, ескірген стереотиптер құлдырап, жаңа қоғамдық сана мен нарықты сауатты азаматтар қалыптасады». Ғылымның мемлекеттің саяси кемелденіп, тұрақтануындағы рөлінің жоғары екендігін осы сөздерден ақ байқауға болады.

Әлемнің алдыңғы қатарлы елдері өздерінің интеллектуалды әлеуеті мен ғылымын күшейтуде. Олар постиндустриалды, технотонды, ақпараттық қоғамға өту ғылымның даму деңгейіне байланысты екендігін жақсы түсінуде. Алдыңғы қатарлы дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей ғылымды дамыту үшін мемлекет тарапынан бөлінетін қаржының деңгейі ЖІӨ-нің 2%-нан кем болмауы керек. Мәселен, Израилде – 3,5%, Жапонияда – 3,05%, АҚШ-та – 2,75% құрайды.

Біздің елде ғылымға мемлекет тарапынан айтарлықтай көңіл бөлінбеді. Тәуелсіздік тізгіні қолымызға тигеніне масаттанып, ғылым, білім, денсаулық салаларын назардан шығарып алдық. Нарықтық қатынастарға көшу керек дегенді ұран етіп, көптеген зерттеу орталықтарын, оқу орындары мен ғимараттарын талан-таражға, аш көз саудаға салдық. Мәселен, ғылымды дамытуға мемлекеттік бюджеттен 1991 жылы 150 млн. сомнан артық қаржы бөлінген, бұл 1990 жылғымен салыстырғанда 60% артық. Әйткенмен, бұл мөлшер мемлекеттік бюджетті бекіткен кездегі қарастырылған қаржы деңгейінен 2,9 млн. сомға кем. Ғылымға ұлттық кірістен жұмсалатын шығын мөлшері 1985-1992 жылдары 0,3% асқан емес, ал 1992-1993 ж.ж. 1,0 шамасында болды.

Мемлекет тарапынан тиісінше көңіл бөлінбеудің салдарынан және сол тұстағы шенеуніктердің солақай саясатынан көңілдері қалған интеллектуалды элита өкілдерінің саны арта түсті. Бұл өз өмірлерін ғылыммен байланыстырған адамдардың қатарының сиреуіне әкелді. 90 жылдардың басында ғылыми және зерттеу мекемелер қызметкерлері саны біршамаға кеміді: 1990 жылы 362 , 1991 жылы 664, 1992 жылы 863, оның ішінде ғылыми қызметкерлер 115, 327, 267, ғылым кандидаттары 71, 287, 84 адамға кеміді. 1991 жылы докторантураға түскен 30 адамнан 3-і бітіріп, тек 1-і ғана докторлық қорғаған.

1994 жылдың басында республика аумағында 223 ғылыми мекеме ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізді, оның ішінде ҒЗИ 101 және жоғары оқу орындары 69, ғылыммен айналысатын ғылыми және ғылыми-педагогикалық мамандардың жалпы саны 40 мың шамасында, оның ішінде 1300-ге тарта докторлар мен 14500 ғылым кандидаттары болды. Ғылыми-зерттеу, жобалау-конструкторлау және технологиялық жұмыстарды орындайтын мамандардың саны 1994 жылдың басында 29145 жетсе, оның ішінде 622 ғылым докторы және 4148 ғылым кандидаттары еді.

Мемлекет тарапынан ғылымға тиісті көңіл бөлінбесе. Қаншама жылдар бойы қалыптасқан ғылыми қуатымызды жоғалту қауіпі бар. Нарық жағдайында тек қана мемлекет ғылымды құрдымға жібермей ұстап қала алады.

Мұндай қиын жағдайларда интеллектуалды элита не ғылыммен айналысарын, не жанұясын асыраумен айналысарын білмеді. Бұл әрине «еңбекақының аздығымен, ғылым мен ғылыми еңбектің беделінің төмендеуімен байланысты. Сондай-ақ, ғылыми мекемелерді материалдық-техникалық қамтамасыз ету, Академияның ғылыми қызметкерлеріне дұрыс тұрғын үй-тұрмыстық, емдеу-сауықтыру және басқа да әлеуметтік жағдайларды жасау мүмкіншіліктерінің төмендеуімен байланысты еді» - деп жазды О.С.Сабденов.

Ғылыми элитаның өздерінің материалдық жағдайларына көңілдерінің толмайтындығы және түсетін табыс не тамаққа, не киер киімге жетпейтін болғандықтан ғылымға деген ынта да төмендей түсетіндігі анық.

Көптеген ғалымдарымыз тұрғылықты жерлерін тастап, өзге қалаларға, тіпті өзге мемлекеттерге жақсы жұмыс іздеп бастарын сауғалатты. Қазақстанның интеллектуалды элитасының кәсібін ауыстыруындағы көшіп-қонуға байланысты жақтарын терең зерттеген ғалым М.Садырова еді. М.Садырова үшін Қазақстанның экономикалық қатынастарының трансформациялануы мен саяси институттардың модернизациялануы жағдайында жұмысшылардың белгілі бір бөлігінің өз бетінше тұру орны мен мамандықтарын ауыстыруы арқылы еңбекте қалыптасқан мәселелерді шешуге ұмтылуы заңды нәрсе болды.

Бүгінгі ақпараттық қоғамда оқу жүйесінің өзіне де қойылар талап күшеюде. Постиндустриалды құрылым әр кез жоғары білікті элита, меритократияға зәру болады. Қазіргі ақпарат заманында ғылым мен техниканың соңғы жетістіктері қолданылатын өндіріс, сауда, қызмет көрсету саласы рөлінің арта түсуіне байланысты еліміздің бәсекеге қабілеттілігі туралы мәселе күн тәртібіне қойылып отыр. Қоғамдық өндіріс салалары да, елі­міздің өзі де білім беру жүйесі бәсеке­лестік қатынастарға төтеп бере алған жағдайда ғана бәсекеге қабілетті болмақ. Бүгінгі таңда кез келген елдің бәсекеге қабілеттілігі білім жүйесінің бәсекеге қабілеттілігіне келіп тіреледі. Сондықтан барлық дамыған елдерде білім беруге жете назар аударуда. Осыдан келіп білім беру үдерісіндегі түрлі көзқарастар арасында бәсекелестік жүріп жатыр.

Елбасы Н.Ә.Назарбаев Л.Н.Гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық университетінде студенттер алдында оқыған дәрісінде білімнің ел өмірінде алатын ерекше рөлін: «Ұлттар тек тауарлар және қызметтермен ғана бәсекелесіп қана қоймай, сонымен қатар олар қоғамдық құндылықтар жүйелерімен және білім беру жүйесімен бәсекелесуі қажет» деп нақты белгілеген болатын. Сонымен қатар Елбасының 2012 жылдың 5 қыркүйегінде Назарбаев Университетінде оқыған «Қазақстан білім қоғамы жолында» атты тағылымы мол дәрісіндегі «Бұл заман - білекке сенетін емес, білімге сенетін заман», «Терең білім - тәуелсіздігіміздің тірегі, ақыл-ой - азаттығымыздың алдаспаны», «Біздің мақсатымыз - қазіргі құбылмалы заман ағымынан қалып қоймай, аман шығу ғана емес, өз мүмкіндіктеріміз бен жетістіктерімізді жетілдіре отырып, дамудың жаңа жолына түсу арқылы әлемге әсер ете білу», - деген сөздері білім мен ғылым жолын таңдаған жастар үшін бағыттарын айқындай түскен жігерлі сөздер болды.

Осыған сәйкес бүгінгі ақпараттық қоғамда жоғары білім беру жүйесінде ақпараттық-технологиялық мүмкіндігі мен бітірген маман-түлектерінің сапасына және онда түсу талаптарына сәйкес ЖОО-н бірнеше түрлерге бөледі. Бүгінгі таңда жоға­ры кәсіби білім берудің екі түрі бой көрсетті: «бірі қызмет көрсету сапасы жоғары элиталық білім беру, екіншісі жоғары білім берудің қалың көпшілікке арналған түрі». Осылардың ішінде кең талқыланатыны және ел болашағы үшін маңызды жүйе ретінде қаралатыны – элитарлық оқу жүйесі.

Элитарлық оқу дегеніміз тек қалталылардың балалары ғана оқитын оқу жүйесі емес. Шынымен қабілетті, білімге құштар жастарды тәрбиелейтін жүйені атаймыз. Бәрінен бұрын элитарлық деп жоғары сапалы білімді атайды (ағылшын тілді әдебиеттерде - high quality education). Сонымен қатар, көрнекті саяси, экономикалық, мәдени элитаны даярлауға бағытталған білім жүйесінде атайды.

Біздің елімізде элитарлық білім жүйесін қолға алуда. Алайда, бұл азғана уақыттың ішінде қалыптаса қоятын үдеріс емес. Мәселен, атағы мен білімі әлемге әйгілі Гарвард, Принстон, Йель, Оксфорд, Кембридж, Сорбонна, Мәскеулік, Токиялық және т.б, университеттер аймақтық қана емес, әлемдік интеллектуалды элитаны тәрбиелеудің негізгі көздеріне айналып отыр. Бұлардың да өзіндік қалыптасуының ерекше үлкен тарихы бар. Олар көптеген тарихи, мәдени факторлардың әсерімен етене дамып жетілген білім ордалары.

Әлемнің 75 елінің білім жүйесіне талдау жасай келіп, Ф.Харрисон мен Ч.Мейерс «адамзат ресурсының» дамуының 4 үлкен тобын шығарады. Олар – нашар дамушы, жартылай дамушы, жартылай жоғары дамыған, жоғары дамыған. Және ұлттық экономиканың тиімді жұмыс істеуін тұрғындардың кәсіптілігімен, білімділігімен байланыстырады. Сонымен қатар, С.Миллер мен Ф.Рисмен бүгінгі күні оқу(білім) әлеуметтік мобильділіктің негізгі жолы екендігін айтады. Яғни, «Адам капиталы – бұл адамның сапалық және сандық көрсеткіштерімен анықталатын, табиғи болмысы мен әлеуметтік қатынастардың негізінде қалыптасатын әлеуметтік мәні бар зор қабілеті, білімі, білігі, дағдысы».

Осы аталмыш концепцияның мәнін жете түсінген Елбасы мемлекеттік бюджеттен жастарға қаржы бөле отырып, олардың ертең ел экономикасын көтерудегі рөліне айрықша зеректікпен саяси қадам жасаған болатын. Сондықтан елдегі экономикалық қиындықтарға қарамастан «Болашақ» бағдарламасын тәуелсіздікке екі жыл толар-толмас уақытта, 1993 жылы Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы әлемнің білді жоғары оқу орындарында елдің келешегін жақсартатын білімді де білікті кадр даярлау мақсатында жүзеге асырған болатын. Міне, содан бергі азғана «... 15 жыл ішінде 26 ұлттың өкілі кіретін 3850 талапкерге Елбасы стипендиясы тағайындалған, олар әлемнің 32 еліндегі 63 жоғары оқу орындарында білімдерін ...» бүгінгі күнге сай ұштап жатқандығы көреген саясаткердің пысықтығы. 2008 жылдан бастап бағдарлама ауыл жастары мен аудандық ғылыми-педагогикалық кадрларды даярлауды қолға алды.Ал, 2011 жылдан бастап бағдарлама жасы үлкен, тәжірибелі адамдар үшін де қолжетімді болды.Осының арқасында мыңдаған дарынды жастар әлемнің білді университеттерінде білім алуда. «Адамдық капитал» концепциясының біздің елде жүзеге асуының бұл бірден-бір дәлелі.

Сонымен қатар, Елбасы «Болашақ» степендиясына иегер жастармен Астанадағы кездесуінде «Болашақтың» бәсекеге қабілетті ұлттың қатарына қосылуы үшін жасалған ең маңызды жобалардың бірі екендігіне тоқталды. «Мұны ұғу үшін дамудың жаһандық бағыты қалай қарай кетіп барады, соны білуіміз керек. Заманауи прогрестің мәнін білуіміз керек. Қазіргі шындық мынадай: бүгінгі мемлекет өзінің интеллектуалды ресурстарымен бәсекеге түседі. Дамыған елдердің ұлттық байлығының 75 пайызы осы интеллектуалдық капиталды құрайды. Бәсекенің бастысы – білімнің бәсекесі. Алдыңғы қатарлы елдердің экономикасы ғылым мен бизнестің аспектілеріне негізделген.... Біз инновациялық төнкеріс үшін дайындықтамыз. Нақты мақсатымыз бар. Ол – халықтың әл-ауқатын жақсарту бағытында жұмыс істейтін жоғары технологиялық мемлекетке айналу. Өйткені, мұнай-газды, басқа да ресурстарды біз мәңгілікке пайдалана алмаймыз. Біздің мақсатымыз мынадай басымдылықтарға ие болады. Бұл ең алдымен, басқарудың тиімді тетігін білетін жастардың шоғырын қалыптастыру. Олар мемлекеттік басқару мен бизнес саласын жетік меңгерген мамандар болуы қажет. ХХІ ғасырда қалай жұмы істеу керектігін білетін мамандар Отанның мақсат-мүддесін алдыңғы орынға қоятын патриоттар болып қалыптасады. Оның үстіне олар менеджменттің де қыр-сырын білетін болуы керек. Жаңа идеяларға бастамашы болуы шарт. Өйткені, біз мемлекеттік басқаруға білімді, жан-жақты дайындығы бар, тәжірибелі адамдарды тартамыз...» - деді Н.Назарбаев.

2013 жылы Мемлекет басшысының тарихи бастамасы – «Болашақ» халықаралық стипендиясына 20 жыл толды.

Қазірге дейін «Болашақ» бағдарламасы арқасында қажетті мамандықтарда дипломды кадрлардың саны екі есеге өсті. Инновация, техника және медицина салаларына қажетті екі мыңға жуық инженерлік-техникалық маман даярланды.

Осы «Болашақ» бағдарламасының тиімді нәтижелілігінің көрінісі ретінде Қазақстандағы алғашқы ғылыми-зерттеу университеті – «Назарбаев Университетінің» ашылуын айтуға болады.

Бүгінгі таңда«әлемнің 33 елінде 2532 болашақтық білім алуда. Стипендиаттардың үштен бір бөлігі АҚШ-та, жартысына жуығы – Ұлыбритания мен Ирландияда, 15%-ы – Еуропада, қалғандары – Азия, Австра­лия және ТМД елдерінде. Стипендиаттарымыздың жартысына жуығы – магистратура бағдарламасының студенттері (42%). Стипендиаттардың үштен бір бөлігі бакалавриат бағдарламасы бойынша оқуларын жалғастыруда (31%). 2015 жылға қарай 350 дипломды бакалавр оқуын аяқтайды, 2017 жылы тағы 450 стипендиат оқуларын тәмамдайды деп күтілуде».

Қазақстан Президенті осы орайда интеллектуалды ұлт – 2020 идеясы турасында әңгімеледі: «идеяның басты мақсаты – жаңа Қазақстандықтарды тәрбиелеу. Елді адам капиталы арқылы бәсекеге қабілетті ету. Бұл үшін біріншіден, білім жүйесінің инновациялық дамуына жол ашу керек. Бізде әр жеті-сегіз жыл сайын өз ісінің шеберлері көбейіп келе жатқаны дәлелденіп отыр. Сөйте тұра, осыны қанағат тұтып отыра бермей, жастар бойында қас пен көздің арасында жаңарып жатқан ақпарат тасқынынан өзіне қажеттісін іріктеп алатын жасампаздықты шыңдау қажет. Бұл үшін жаңаша оқыта алатын ұстаздар керек... Екіншіден, электрондық қызмет көрсетуді жаңа заманғасәйкестендіру керек... Үшіншіден, жастардың рухани тәрбиесіне айрықша көңіл бөлу...».

Елімізде ел келешегін ойлаған интеллектуалды элитаны қалыптастыру мәселесі Нұрсұлтан Назарбаевтың алға қойған елеулі саясатымен үндеседі. Елбасы Н.Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласында былй деген болатын: «Табысты болудың ең іргелі, басты факторы білім екенін әркім терең түсінуі керек. Жастарымыз басымдық беретін межелердің қатарында білім әрдайым бірінші орында тұруы шарт. Себебі, құндылықтар жүйесінде білімді бәрінен биік қоятын ұлт қана табысқа жетеді».

Қазақ философиясы әлем халықтары философиясының табиғи бір арнасы. Қандай халық болмасын, оның ойлау мәдениеті, тұрмысы, ұлттық дүниетанымы, болмысы болады. Қазақ философиясы әлемдік деңгейде дамымаса да, қазіргі таңда жастар үшін тәрбиелік маңызы зор деп еркін айтуға болады. Ұлттық дүниетанымымыздың бастауы ретінде тарихта аты қалған белгілі бір тұлғаның озық ой үлгісі, даналығы көрінісі тапқан шығармалар, сәулет өнерін айтуға болады. Осының бәрінен ұлттық ойлау, халықтың дүниетанымы көрініс береді. Соларды философияның объектісі ретінде жиынтықтап, зерттей бастағанда, қазақ халқының дүниетанымына тән, қазақша ойлау үлгісін сипаттайтын ұғымдар айқындалады. Яғни, қазақ халқының дүниетанымын мәдени мұра тарихы арқылы ашу.

Қазақ философиясында ең өзекті мәселелердің бірі - адам. Жалпы ол тек қазақ философиясында ғана емес халықаралық деңгейде де өзекті, тәрбиелік маңызы зор тақырып. Адамды дүниеде тек тірі ағза болып тіршілік етеді, ағзалық мұқтаждықтардың шеңберімен өмір сүреді деген жеткіліксіз. Адам мәселесі философия ғылымымен құрдас десе де болады. Сондықтан, "Адам" болмысын ауқымды, кең түрде талқылаған жөн. Бұған дәлел философияның өзі сонау көне замандардағы ойшылдардың адам жөніндегі, оның дүниедегі атқаратын қызметі мен алатын орны жөніндегі ой - толғауларынан көрінеді. Бір нәрсенің сырын ашып білу үшін алдымен адам бұл туралы ештеңе білмейтінін түсініп, соны іштей де болса мойындау қажет [1,5].

Адам болмысы қоғамда өмір сүру болып табылады. Себебі қоғамдық болмыс тәжірибесін бойына сіңіріп үлгермеген жас баланың тәуелсіз жеке өмір сүруге ешбір қабілеті болмайды. Демек, адам туғаннан бастап, белгілі бір ортаға бейімделіп, қоғамдық қатынасқа түсе бастайды. Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп шығуының негізі - өмір сүру ортасын өз еңбегімен өзгерту, қайта жасау тәсілін, ол үшін еңбек-құралын, оның ең жабайы түрінен бастап, бірте-бірте жетілдіру жолын меңгеру қабілетінде болу. Еңбек процесінде адамдар бір-бірімен қатынас, байланыс жасау арқылы, өз ойларын сөз арқылы бір-біріне жеткізеді. Бара-бара адам еңбегі бүкіл материалдың және рухани мәдениет дүниесінің жасаушысы болып шығады. Қоғамдық қатынастар адамның өмір сүруіне қажетті материалдың игіліктерді өндіру тәсілінен туады. Адам дегеніміз - еңбек әрекетімен шұғылдана алатын, әлеуметтік қатынастарға түсетін өзара байланыс жасауға толық қабілеті бар тіршілік иесі деп анықтама беруге болады.

Санамызда "Қазақ халқының дүниетанымындағы адам болмысы қандай?" деген сұрақ туындауы мүмкін. Бұл сұрақтың жауаптары көп, соның біріне халықтың еркіндік мәселесін жатқызуға болады. Қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымында еркіндік мәселесі тарихи-әлеуметтік деңгейде таразыланады. "Еркіндік" мәселесін тарихи деңгейде қарастыратын болсақ, оған қазақ хан, батырларының қосқан үлесінің мәні зор. Тарихимыздан ата-бабаларымыздың өмірі оңай болмаған, талай қиын қыстауларды басынан кешірген. Алайда, ұлттың айбынды да асқақ жоғары рухының арқасында еркіндікке деген құштарлық бәрін де жеңіп шықты. Яғни, "Еркіндік" мәселесінен ерлік, батырлық қасиеттері туындай отырып, көптеген аңыздар, өлең-жырлар, толғаулар дүниеге келгені белгілі. Қазіргі кезде кең байтақ жерде, тәуелсіз, еркін мемлекет ретінде өмір сүруіміз сол кездегі қазақтың батыр ұлдарының арқасы. Батырлық - қазақ халқының дүниетанымына тән асыл қасиеттің бірі. Бұрынғы кезде кез-келген адам ерлік жасауға ұмтылса, қазіргі кезде бұл сирек кездесетін жағдай. Себебі, қазіргі кезде қоғамның заманауи жақтарға бейімделуінен, қазақ халқына тән көптеген асыл қасиеттер жоғалуда. Осы қасиеттерді сақтау әр адамның қолында. Адам болмысы тек қоғамда күнделікті өмір сүріп жүру ғана емес, сонымен қоса өмірдегі құндылықтарды да ескеру.

Қазақ халқының дүниетанымында еркіндік болмыстың іргетасы ретінде қарастырылады. Адам мен әлемнің қатынасы контексінде еркіндік мәселесі адамның табиғаттың ажырамайтын бөлігі ретінде қарастырылуынан туындайды. Дәстүрлі қазақ мәдениетінің негізгі мәселелері мейірімділік пен қатыгездік, шындық пен өтірік, адамның әлемдегі орны, оның тағайындылығы, өмірдің мәні, адамның қоршаған ортамен, жоғары күшпен, рухтармен қарым-қатынасы болып табылады. Қазақ халқының дүниетанымы, дүниеге көзқарасы өмір сүрген кезеңдерінде әр түрлі сипатқа ие болды. Қазақтың дәстүрлі мәдениетінде «Әлем-Жер-Адам» қатынасы тұтастықты қамтиды. Қазақ философия тарихында ақын-жыраулар шығармашылығында өздерінің болмысын категориялар арқылы кескіндеп кейіптемей, поэтикалық қалыптағы образды ойлар арқылы айшықтады. Халқымыздың дәстүрлі дүниетанымындағы еркіндік рухы мәселесі тарихи-әлеуметтік деңгейде таразыланды. Оның негізгі ұғымдарымен түбірлес, тектес түсініктері ұсынылып, олар тарихи сана тұрғысынан байыпталатын еді.

Адамдық мәнділік еркіндікте. Өмірде адамдық мәнділікті еркіндік жағдайында таңдай алады. Адам таңдау жасау арқылы алдағы өмір сүру жоспарын анықтайды. Өзінің идеяларын, нені құндылыққа балап, нені өмірінің мәні ететінін осы таңдау еркі болмаса жүзеге асыруы мүмкін емес. Ал таңдау жеке тұлға үшін үлкен сын болып табылады. Осы таңдау жасауларымыздың өзі еркіндіктің болуымен анықталады. Адамдар күнделікті қатынастарында табиғат жағдайларына ғана емес, өздері жасаған күштерге де тәуелді болып жүреді. Ол күштер әлеуметтік ұйымдар, әлеуметтік институттар, салт-дәстүрлер мен сана түрлері болып табылады. Сонымен, қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымдағы еркіндік мәселесін сараптай келе, ондағы негізгі ерекшеліктерді байыптайтын болсақ, ерік күшіне қол жеткізген, өзінің ерік-жігерін бағындыра білген, қоғамда да белгілі-бір деңгейде шексіз еркіндікке ие болған жандардың, соның ішінде хандардың, еркіндіктерін жауапкершілікпен шектеп отыру қажеттілігін нақты көруге болады. Сонымен қатар, жеке адам еркіндігінен ел мүддесінің, жер мен мемлекеттіктің, бостандық пен азаттықтың жоғары қойылғаны айқын.

Қазақ халқыны тән құндылықтар жайлы жазып, тарихта аттары қалған, қазақ халқының дүниетанымына, мәдениетінің дамуына үлес қосқан ақын, жыраулардың еңбектері үлгілі мұра ретінде оқытылуда. Солардың бірі - Абай Құнанбаев.

Абай жақсы адам деп үш қасиетке ие болған адамды айтады, олар: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек. Адамның бойынан үш қасиет бірге табылса, яғни ол ізгі іске әзір жан. Сонымен қоса "қарапайымдылық", "кішіпейілділік "қасиеттерін қосуға болар еді. Олар кез келген адамның бойынан табыла бермейтін асыл қасиеттер. Қазір адамдар бір-бірін асып түсіріп, өзін қалғандарынан жоғары сезінгісі келетін, табыс көзінің соңынан өтіп, жоғарыда аталаған құндылықтарды ұмытып бара жатқан заман. "Кішілік пен кісілік – ұлылықтың белгісі" деп Махмұд Қашқари айтқандай, қазақ халқы ата - баба заманынан бойымызға сіңген құндылықтарды ұмытпай, жүректе имандылықты сақтап жүру керек[2].

Қазақ халқының ата – бабадан ұрпақтан – ұрпаққа беріліп келе жатқан тағы бір ізгі дәстүрі, асыл қасиеті - қонақжайлылық. Қазақ халқы қонақжайлылықты қатты қастерлейді. Яғни, қазақ халқының дүниетанымындағы адам болмысына қонақжай болуды да жатқызуға болады. Үйге қонақ келсе, ырыс, бақ, береке де келеді деп сенеді. Жалпы, қонақ күту – халқымыздың ең жауапты ісі. Қазақ халқының қонақ күту дәстүрi ел-жұрт арасындағы iзгi қарым-қатынастарды нығайтуға, ағайын-туысқандарың, көршi-қоландардың алыс-берiсiне, үлкендi-кiшi болып сыйласуына, өскелең ұрпақты жастайынан көпшiл, мейiрiмдi, үлкендi құрметтеп, кiшiге қамқоршы болуды үйретуге өте зор ықпалын тигiзген. Дастарқаны мол, пейiлi кең қазақ халқының қонақ жайлылығын басқа ұлт жоғары бағалайды. Қонақжайлылық - сыйласымдықтың белгісі. Сыйласымдық бар жерде ырыс та, береке де болады [3].

Қазақ философиясының ерекшеліктерінің бірі - адам болмысының этикалық жақтарына: жақсылық пен жамандық, ізгілік пен зұлымдық, ар-намыс, абырой сияқты категорияларға терең талдаулар жасалады. Шынымен де, жақсылық бар жерде жамандық та қатар жүреді, ізгілік бар жерде зұлымдық та болады, яғни осы өмірде барлығы қарама - қайшылықта болады. Бірақ соған қарамастан адам жақсылық жағына бейімдеу болу керек, себебі жақсылық әрқашан да соңында жеңіс табады. Дегенмен, барлығы айтарлықтай оңай емес, себебі қазір заман да, заманның талабы, адамдар да өзгереді.

Заман деген қазақ халқының дүниетанымында бар мәселе. Заман адамдардың өмір сүруінің тарихи - мәдени кеңістігі. Заманды даттау да, асыра мадақтау да теріс түсініктер. Заман адамдардың өмір сүру қалпы. Әр заманның өз дүниесі бар, оның өзіне тән құндылықтары бар. Тіптен заманның өзі негізгі құндылық. Адамнан тыс заман жоқ. Содан барып заман адамды билей ме, әлде адам заманды билей ме деген көпшілікті үнемі қанағаттандыра бермейтін сұрақ туады. Абай бұл мәселе турасында "заманды кемел жан билемек, ал заманды заман илемек" деген. Заман қоғам емес, оның мазмұны уақыт пен әлеуметтік кеңістіктің тұтастығынан тұрады. Осы мәселе жайлы ақын-жыраулар өз еңбектерінде қозғаған. Олардың бірі - Асан қайғы. Асан қайғы өз еңбегінде "Қилы Заманға" түсінік берген. Асан Қайғы бойынша қилы заманда түсініктер, ұғымар алмасады. Бұрынғы жақсы дегеніміз жаман болады. Биік дегеніміз аласа атанады. Құндылықтар табиғаты өзгереді. Адамдардың мінезі, пиғылы, ой - санасы өзге арнаға ауыса бастайды. ХХІ ғасырды да "қилы заман" десек те болады. Себебі, қазіргі кезде адамдардың құндылықтары өзгерді. Көбінесе адамдар "табыс көзі", "атақ", "даңқтың" артынан еріп кетуде. Ел арасында мейірімділік, сыпайлылық сияқты құндылықтар сирек кездесуде. Әрине, бұл барлығына қатысты мәселе емес, дегенмен кездеседі [1,33].

Мақаланың соңын түйіндей келе, адам болмысы қазақ халқының дүниетанымында ерекше орын алады. Қазақ дүниетанымында адам болмысы, адам мәселесі мәңгі мәселе. Құндылықтардың барлығы адаммен қатысты. Қазақ халқының дүниетанымы жайлы айта кететін болсақ, қазақ халқының дүниетанымы ұлттық тілінің ерекшелігіне, тəлім-тəрбиелік даналығына, ұлттық рухы көрініс табатын сөз өнеріне тікелей байланысты. Қазақ халқының даналық рухын халықтың аңыз əңгімелері мен ертегілерінен, жыр, қисса-дастандары, мақал-мəтелдерінен көруге болады. Бұлар халық дүниетанымының көне заманнан келе жатқан іргетасы іспетті. Бұнда халықтың ғасырлар бойы жинаған бай тəжірибе мен тағылымы, адамгершілік, дүниетанымдық көзқарастары қалыптасқан. Қазіргі жастар, осындай тәрбиелік мәні зор мұраларды оқып, солардан сабақ алса, мәнін жоғалтып бара жатқан құндылықтарды сақтай алатынымызға кәміл сенім білдіруге болады!

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. 
   Ғарифолла Есім «Қазақ философиясының тарихы» .-Алматы: Қазақ университеті.-2006. - 214б.
   
2. 
   http://www.iref.kz/abay-filosofiyasyinda-yi-alla-zh-ne-adam-bolmyisyi/
   
3. 
   http://www.rusnauka.com/13_EISN_2012/Istoria/4_109811.doc.htm
   

В этих документах были провозглашены важнейшие принципы построения нашей государственности:

• 
  равенство прав всех граждан независимо от расовой, этнической, религиозной и социальной принадлежности,
  
• 
  признание этнического, языкового, культурного и религиозного многообразия нашей страны,
  
• 
  ценность общественного согласия и политической стабильности,
  
• 
  казахстанский патриотизм.
  

Независимость придала новый стимул, или, говоря словами великого евразийского ученого Николая Гумилева, «пассионарный толчок»[1]для развития народа, проживающего на территории Казахстана.

Но, как показала история, это было лишь началом эпохи национального строительства. После закрепления независимости, перед нами встала задача поиска оптимальных форм реализации и закрепления провозглашенных прав, свобод, ценностей и культурных ориентаций, результатом которой стала кардинальная трансформация казахстанского общества и общественного сознания. Старые, просоветские модели поведения и самосознания сменились новыми. В переходный период стал меняться не только внешний каркас социально-политических отношений, но и внутренний мир, ценностные устремления самого человека. В данном контексте следует отметить, что многие казахстанские ученые в тот период стали заниматься вопросами исследования проблем идентичности в полиэтнических обществах. К примеру, известный отечественный обществовед Ю.Булуктаев еще в 2002 году в своей статье «Казахстан в системе евразийских координат: поиск новой идентичности в полиэтническом обществе», характеризуя интеграционные процессы, происходящие в нашей стране, отмечал, что «это привело к изменениям механизма адаптации индивида к новым условиям, в результате которых появилась проблема самоидентификации личности». При этом под процессом идентификации ученый понимал «осознание индивидом своей принадлежности к той или иной социальной, религиозной, этнической, политической и т.д. общности» [2, 34].

В процессе построения нового государства экономически и политически жизнь в Казахстане усложнялась, диверсифицировалась, приобретала новые структурные элементы. В социальном отношении казахстанское общество стало значительно более дифференцированным, этнические, поколенческие, имущественные, локальные, географические различия, в какой-то момент времени, особенно под воздействием глобального экономического кризиса, стали более явно выраженными. Возник целый ряд социальных предпосылок, вызвавших к жизни поиск новых адекватных методов консолидации нации для решения задач перспективного развития, способствовавших выработке и принятию «Концепции укрепления и развития казахстанской национальной идентичности», утвержденного Указом Президента РК от 28 декабря 2015 года за № 147.

• 
  Доктрина национального единства Казахстана;
  
• 
  Стратегия «Казахстан - 2050»;
  
• 
  План нации «100 конкретных шагов: современное государство для всех»;
  
• 
  Нормативно-правовые акты, прежде всего Конституции страны, Закон Республики Казахстан «Об образовании», Закон Республики Казахстан «О языках в Республике Казахстан», Закон Республики Казахстан «О культуре», Закон Республики Казахстан «Об Ассамблее народа Казахстана»;
  
• 
  Концепция формирования государственной идентичности Республики Казахстан;
  
• 
  Патриотический акт «Мәңгілік Ел».
  

1. 
   Доктрина представляла собой идеологический документ широкого общественного значения. 
   
2. 
   Документ показал высокую общественно-политическую значимость межэтнических отношений и повышенный интерес к ним общественности.
   
3. 
   Доктрина прошла процесс широкого общественного обсуждения, которое проходило с ноября 2009 по апрель 2010 года, что обеспечило эффект обратной связи.
   

Другим важным концептуальным документом, который предшествовал, и лег в основу принятия Концепции укрепления и развития казахстанской национальной идентичности, стало Послание Президента страны народу Казахстана от 14 декабря 2012 года – «Стратегия «Казахстан-2050».Новый политический курс состоявшегося государства».

В документе были четко сформулированы главные задачи и цели нового стратегического курса. При этом главные приоритеты остались неизменными. В Стратегии говорится: «…Теперь наша задача – сохраняя все, чего мы достигли за годы суверенитета, продолжить устойчивое развитие в XXI веке. Наша главная цель – к 2050 году создать общество благоденствия на основе сильного государства, развитой экономики и возможностей всеобщего труда, войдя в число 30-ти самых развитых государств мира»[5].

• 
  Первый вызов – ускорение исторического времени.
  
• 
  Второй вызов – глобальный демографический дисбаланс.
  
• 
  Третий вызов – угроза глобальной продовольственной безопасности.
  
• 
  Четвертый вызов – острый дефицит воды.
  
• 
  Пятый вызов – глобальная энергетическая безопасность.
  
• 
  Шестой вызов – исчерпаемость природных ресурсов.
  
• 
  Седьмой вызов – Третья индустриальная революция.
  
• 
  Восьмой вызов – нарастающая социальная нестабильность.
  
• 
  Девятый вызов – кризис ценностей нашей цивилизации.
  
• 
  Десятый вызов – угроза новой мировой дестабилизации.
  

1. 
   Экономическая политика нового курса – всеобъемлющий экономический прагматизм на принципах прибыльности, возврата от инвестиций и конкурентоспособности.
   
2. 
   Всесторонняя поддержка предпринимательства – ведущей силы национальной экономики.
   
3. 
   Формирование новой социальной модели – социальные гарантии и личная ответственность.
   
4. 
   Знания и профессиональные навыки – ключевые ориентиры современной системы образования, подготовки и переподготовки кадров.
   
5. 
   Дальнейшее укрепление государственности и развитие казахстанской демократии.
   
6. 
   Последовательная и предсказуемая внешняя политика – продвижение национальных интересов и укрепление региональной и глобальной безопасности
   
7. 
   Новый казахстанский патриотизм – основа успеха нашего многонационального и многоконфессионального общества.
   

Более масштабно эти цели были представлены в послании 2014 года «Казахстанский путь – 2050: Единая цель, единые интересы, единое будущее». Центральным «идеологическим зарядом» послания стала национальная идея «МәңгілікЕл», в основе которой лежат главные ценности любого государства: независимость, национальное единство, мир и согласие, экономический рост и процветание. То есть часть ранее озвученных объединяющих идей получила новое развитие. Тем самым была соблюдена преемственность идеологического курса Казахстана.

Проект «Мәңгілік Ел» является перспективным, поскольку он предполагает признание за каждым членом общества принадлежности к Казахстану, а потому будет направлен на формирование у казахстанского народа, независимо от национальности граждан, чувство общей родины, общих целей и задач, сопричастность и ответственность за судьбу страны. Это идеальный инструмент структурирования социального пространства, поскольку он ставит в приоритет социальные связи, а не принцип единокровия или единоверия, что трудноосуществимо в многоэтнических и многоконфессиональных обществах, каким является Казахстан.

Идея «Мәңгілік Ел» в культурно - символическом контексте прозвучала впервые 16 декабря 2011 года в Астане на открытии одноименного монумента.

Концепция базируется на следующих главных принципах:

• 
  базовый вектор – общенациональная патриотическая идея «Мәңгілік Ел»;
  
• 
  консолидирующие ценности общенациональной патриотической идеи «Мәңгілік Ел» – гражданское равенство, трудолюбие, честность, культ учености и образования, светская страна;
  
• 
  фундамент казахстанской идентичности и единства – общенациональные ценности, основанные на культурном, этническом, языковом и религиозном многообразии;
  
• 
  казахстанская идентичность и единство – это непрерывный поколенческий процесс. Он базируется на том, что каждый гражданин, независимо от этнического происхождения, связывает свою судьбу и будущее с Казахстаном.
  

Не менее важным шагом в деле укрепления общеказахстанской идентичности стало и то, что Парламентом Республики Казахстан был принят Закон «О внесении изменений и дополнений в Закон Республики Казахстан «Об Ассамблее народа Казахстана». Закон обеспечивает реализацию общенациональной идеи «Мәңгілік Ел» и предусматривает обеспечение межнационального согласия в Республике Казахстан на основе ценностей общенациональной патриотической идеи «Мәңгілік Ел». Так, 3 статья Закона определяет цель Ассамблеи народа Казахстана как обеспечение межэтнического согласия в Республике Казахстан в процессе формирования казахстанской гражданской идентичности и конкурентоспособной нации, объединенной общенациональной патриотической идеей «Мәңгілік Ел» на основе казахстанского патриотизма, гражданской и духовно культурной общности народа Казахстана при консолидирующей роли казахского народа[9].

Лидер Нации, Глава государства Н.А. Назарбаев обратил внимание, что все инициативы, включая «Стратегию-2050», новую индустриализацию, программу «Нұрлыжол», Пять народных реформ, «Мәңгілік Ел» рассчитаны на многие годы вперед, и запустить их способен только мощный всенародный механизм. И силы для новых достижений наша страна черпает в тех важнейших ценностях, которые складывались веками; а именно в единстве и согласии.

6 мая 2015 года на расширенном заседании Правительства в Астане Президент Казахстана Нурсултан Назарбаев обозначил 100 конкретных шагов по реализации пяти институциональных реформ. Документ, в котором содержались основные идеи, получил название Плана нации Президента Республики Казахстан Н.А.Назарбаева «100 конкретных шагов: современное государство для всех» по формированию нации единого будущего.

Наиболее важным, с точки зрения преемственности между Планом нации «100 конкретных шагов: современное государство для всех» и «Концепцией укрепления и развития казахстанской национальной идентичности», является содержание четвертого направления этого документа «Идентичность и единство», в котором были изложены следующие идеи:

1. 
   Разработка проекта патриотического акта «МәңгілікЕл».
   
2. 
   Разработка и реализация масштабного проекта АссамблеиНародаКазахстана «Большая страна – Большая семья», который укрепит казахстанскую идентичность и создаст условия для формирования целостной гражданской общности.
   
3. 
   Разработка и реализация национального проекта укрепления гражданской идентичности «Меніңелім»[10].
   

Таким образом, разработка и принятие Концепции укрепления и развития казахстанской национальной идентичности и единства является логическим продолжением принятых ранее программных документов и политико-правовых актов, значение которых в строительстве нашего государства трудно оценить.

1. Гумилев Л.Н. Ритмы Евразии: эпохи и цивилизации. – СПб.: Издательский дом «Кристалл», 2003. – 608 с.

2. Булуктаев Ю. Казахстан в системе евразийских координат: поиск новой идентичности в полиэтническом обществе // Мысль. – 2002. - №7.

3. Выступление Президента РК Н.А. Назарбаева на XIV сессии Ассамблеи народа Казахстана (Астана, 23 октября 2008 года) / http://www.zakon.kz/124086-vystuplenie-prezidenta-rk-n.a..html

4. Доктрина национального единства Казахстана / http://kazorta.org/doktrina-natsionalnogo-edinstva-kazahstan/

5. Назарбаев Н.А. Стратегия «Казахстан-2050». Новый политический курс состоявшегося государства. Послание Президента Республики Казахстан Н. Назарбаева народу Казахстана. 14 декабря 2012 г. // Официальный сайт Президента Республики Казахстан / Электронный ресурс. http://www.akorda.kz/

6. Послание Президента Республики Казахстан Н.Назарбаева народу Казахстана. 27 января 2012 г. «Социально-экономическая модернизация — главный вектор развития Казахстана» // Официальный сайт Президента Республики Казахстан / Электронный ресурс. http://www.akorda.kz/

7. Выступление Президента Н.А. Назарбаева на съезде молодежного крыла «Жас Отан» (Астана, 14 мая 2008 года) / https://www.zakon.kz/111545-vystuplenie-prezidenta-n.a.-nazarbaeva.html

8. Послание Президента Республики Казахстан Н.Назарбаева народу Казахстана. «Нұрлы жол – путь в будущее // Казахстанская правда. – 2014. - 11 ноября.

9. О внесении изменений и дополнений в Закон Республики Казахстан «Об Ассамблее народа Казахстана». Закон Республики Казахстан от 27.10.2015 N 361-5 / http: // kazakhstan.regnews.org/doc/mq/3p.htm

10. План нации - 100 шагов по реализации пяти институциональных реформ Н.Назарбаева / http://www.inform.kz/kz/plan-nacii-100-shagov-po-realizacii-pyati-institucional-nyh-reform-n-nazarbaeva_a2777943

Момынбекова Ж.Т.
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ
Тәуелсіз елді өркениетті әлемге танытатын, дамыған елдер қатарында терезесін тең ететін күш – білім және білімді ұрпақ. Сондықтан да Елбасымыз Н.Назарбаев өзінің Жолдауларында білім саласына айрықша көңіл бөліп, еліміздің жарқын болашағы білікті де парасатты жастардың қолында екенін назардан тыс қалдырған емес.

Қазіргі қоғамның өзекті мәселелерінің бірі – әлеуметтік, экономикалық өзгермелі жағдайларда өмір сүруге дайын болып қана қоймай, сонымен қатар оны жүзеге асыруға, жақсартуға игі ықпал ететін жеке тұлғаны қалыптастыру. Мұндай тұлғаға қойылатын бірінші кезектегі нақты талаптар – шығармашылық, белсенділік, жауаптылық, терең білімділік, кәсіби сауаттылық. Бұл талаптарды жүзеге асыру үшін оқушы білімін бағалауда мүлдем жаңа бағытта жұмыс істеу қажеттілігі туындайды.

Осы қажеттілікті шешу жолдарының бірден–бір жолы функционалдық сауаттылықты қалыптастыру.Білім беруді жаңарту оқушы білімін ғана емес, оларды қолдану дағдыларын, атап айтқанда функционалдық сауаттылығын қалыптастырады.

Функционалдық сауаттылықты қалыптастыру қазіргі таңда оқыту жүйесіне қойылып отырған әлеуметтік сұраныс талаптарымен сай келу үшін бастауыш сыныптардан бастап оқушының оқу, жазу сауаттылығын, жаратылыстану ғылымындағы сауаттылығын, математикалық сауаттылығын, компьютерлік сауаттылығын, денсаулық мәселесіндегі сауаттылықты, құқықтық сауаттылығын қалыптастыруға бағытталған арнайы жұмыс арқылы оң нәтижелерге қол жеткізуге болады.

Егеменді еліміздің өсіп келе жатқан ұрпағын ойлы да іскер, жігерлі де батыл, өзіне-өзі сенімді, интеллектуалдық деңгейі биік, дүние танымы қалыптасқан азамат етіп тәрбиелеуде мектептің алатын орны ерекше.

«Функционалдық сауаттылық» — ұғымы өткен ғасырдың 60-жылдары ЮНЕСКО құжаттырында пайда болды және кейіннен қолданысқа енді. Функционалдық сауаттылық – мектепте алған білімдерін, іскерлік дағдыларын, адами іс әрекеттердің әр түрлі салаларында сондай-ақ тұлға аралық қарым-қатынастарды өмірлік міндеттерін шешу үшін пайдалану болып табылады.

Бүгінгі күн талабына сай жан – жақты дамыған,белсенді,өмірге талпынысы,қызығушылығы бар адамды мектеп табалдырығынан дайындап шығарудың ең бір тиімді тәсілі ол – оқытудағыматематикалықсауаттылық. Математикалық сауаттылық проблемалары осы күнге дейін аз айтылып жүрген жоқ.Егер әр бір мұғалім әр сабақта математикалық сауаттылықты қалыптастырып,үнемі көңіл бөліп отырса, білім сапасы әлдеқайда жақсарар еді.

Бастауыш сыныптарда оқушылар сандық өрнектермен арифметикалық амалдарды орындаумен шектелсе,алгебра,геометрия,тригонометрия әлеміне енген сайын басқа жаңа талаптар қойылады.Бастауыш сыныптарда 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 және «+», «-», «*», «/» секілді таңбалармен қатар І,V,X, M, L, C тәріздес Рим цифрларын білумен шектелеміз.Ал енді алгебрада латын,грек әріптерін үйренуге тура келеді.Міне,осы әріптерді дұрыс жаза және оқи білу математикалық сауаттылық білдіреді. Оқушылар геометрия ұғымдарымен бірінші сыныптан таныс болады,кейін жаңа жазулар мен сызулар кездесуі мүмкін және оқытуда арнайы заңдылықтар сақтау қажет.Мұғалім оқушыны математика пәнінің қыр сырына үйрету үшін оған математикалық сауаттылықты сақтау жөнінде күнделікті қатаң талаптар қойып,орындалуына мұқият зер салуы керек.Сонда оқушы математикалық өрнектерді оқуда,жазуда және сызбаларды сызуда сауаттылық көрсетіп,тәртіпке бейімделеді де,есептерді де алгаритм немесе логика бойынша тез,әрі сауатты шеше алады,сабаққа да ынтасы арта түседі.

Сауаттылық қызметі – алған білім,білік,дағдысын күнделікті іс – әрекетте пайдалану біліктілігі. Оқушылардың танымдық әрекет амалдарын меңгеруін есепке алып, алгоритмдік есептерден эвристикалық типтегі есептерге көшу кезінде оқу-зерттеулік есептер көбейе түсетін өзара байланыс түрі өте тиімді. Математикалық сауаттылықтың дамуы оқушының жалпы сөйлеу мәдениетін дамытып,қазіргі қоғамда тұлғаның ұтымды сөйлеу коммуникацияларын қалыптастырады. Математикалық сауаттылықты қалыптастырудың бастауыш сынып оқушылары үшін сыныптан тыс жұмыстар арқылы олардың қызығушылықтары мен сауаттылығын дамыту.

Математикалық сауаттылықты қалыптастыру дағды мен іс әрекет негізінде өздігінен ізденетін,өздігінен шешім қабылдайтын,нарық заманында өмір сүріп,адал еңбектенетін,бәсекелестікке қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыруға септігін тигізеді.

«Әдебиеттік оқу» пәні.Мәтінді дұрыс, мәнерлеп және шапшаң оқуды меңгеруі, шығарма авторының көзқарасын түсіну, мәтінді оқырман ретінде қабылдауға тәрбиеленеді, көркем-шығармашылық қабілеттері дамиды. Сөз өнеріне деген қызығушылық, тілдік эстетикалық талғамы қалыптасады. Сөйлеу әрекетінің түрлері жетіліп, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылық пен рухани- адамгершілікке тәрбиеленеді.

Мәтінді оқу сапасы дұрыс, түсініп, шапшаң, мәнерлеп дағдысы қалыптасады.

«Қазақ тілі» пәні. Сөйлеу қызметінің барлық түрлерін меңгерген сауатты жазу және оқу дағдылары жетілген, шығармашылық қабілеттері мен тілдесімдік дағдылары дамыған, алған тілдік білімдерін ауызша және жазбаша сөйлеу әрекеттерінде қолдана білетін жеке тұлға қалыптасып, дамуына ықпал етеді. Оқушылардың өз ана тілі – қазақ тіліне деген қызығушылығын ояту арқылы тілдің құдіретін, эстетикалық құндылығын сезіндіру арқылы қазақтың ұлттық мәдениетімен туралы білім алады. Тілдік ұғымдар арқылы оқушыларды өзін тілді иеленуші тілдік тұлға ретінде қалыптасады.

Тәрбиенің сан –саласы, күрделі мәселелеріне терең бойлауға, күнделікті тұрмыста кездесетін дағдылар арқылы баланың жан дүниесіне әсер ететін білім мен тәрбиенің алғашқы баспалдағы – бастауыш сынып.

Олай болса, бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту, баланың бойында алған білімін өмірде қолдана білуге ерте кезден, балдырған кезінен дайындау деген сөз.

«Дүниетану» пәнінің 1-сыныптан бастап ұғымдардың қалыптасып, бірте-бірте дамуы тұрғысында оқытылуы қажет.

Ендеше, дүниетануды оқытуда функционалдық сауаттылық қалыптастырудың келесі шарттарын анықтайды, ол оқушыларда сұлулықты көру мен түсіну, бағалау және оны қолымен ұстау, тәжірибе жасау біліктілігін дамыту шарттары болып табылады.

Егер осы шарттар бастауыш сыныпта орындалғанда оқушының функционалдық сауаттылығы қалыптасады. Сондықтан бастауыш сынып үшін оқушылардың жас ерекшелiктерiн ескеру ұстанымы басшылыққа алыну қажет.

Бұл ұстанымның мәні – бастауыш сынып оқушыларының ұғымына жеңiл, психологиялық ерекшелiктерiне сай келетін, бiлiм деңгейлерiне лайықталған және олардың өмiр тәжiрибесiн есепке алатын материалдардың қамтылуы.

Осы орайда ұлы ұстаз Абайдың: «Адам ата-анадан туғанда есті болып тумайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады» деген дана сөздерінен адам табиғатының, болмысы мен танымының қалыптасуының өзі осы ізбен жүретінін байқауға болады.

Егер оқу үдерісі, балаларға білім, білік, дағдыларды игерту осы ұстанымға негізделсе, нәтижелі болатыны анық.

Бастауыш білім беру деңгейі баланың жеке тұлға ретінде адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға, оның жеке қабілеттерін, оқу ісіндегі оң ынтасы мен іскерлігін: негізгі мектептің білім мазмұнын меңгеру үшін оқудың, жазудың, есептеудің, тілдік қатынастың, шығармашылық тұрғыдан өзін-өзі көрсетудің, мінез-құлық мәдениетінің берік дағдыларын дамытуға бағытталып, таным әрекетіндегі жеке қабілеттері мен шеберліктерінің дамуын, функционалдық сауаттылығының қалыптасуын қамтамасыз етеді.

Бастауыш білім беру деңгейі баланың жеке тұлға ретінде адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға, оның жеке қабілеттерін, оқу ісіндегі оң ынтасы мен іскерлігін: негізгі мектептің білім мазмұнын меңгеру үшін оқудың, жазудың, есептеудің, тілдік қатынастың, шығармашылық тұрғыдан өзін-өзі көрсетудің, мінез-құлық мәдениетінің берік дағдыларын дамытуға бағытталып, таным әрекетіндегі жеке қабілеттері мен шеберліктерінің дамуын, функционалдық сауаттылығының қалыптасуын қамтамасыз етеді.

ХХІ ғасырдың жан-жақты, зерделі, дарынды, талантты адамдарды қалыптастыруда білім беру мәселесі, оның оқыту жүйесін заман талабына сай үйлестіре алу міндеті туындап, жаңа талаптар қойылуда .Соған орай ұстаздардың алдында тұрған міндет: табысты және әрекетке дайын қабілетті, әлеуметтік рөлін сезінетін құзырлы тұлғаны қалыптастыру.

Қортындылай келе, оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыруға бағытталған білім мазмұнын игерген оқушылардың білімдері мен біліктері өмірлік жағдаяттарда қолдана білуді, әртүрлі ақпарат көздерімен жұмыс істей білуді және алынған ақпараттарды сыни тұрғыдан бағалай білуді, өзінің болжамдарын ұсыну және зерттеулер жүргізу, өзінің ойын негіздей білуді; іскерлігі мен дағдыларын адами іс-әрекеттердің әртүрлі салаларында, сондай-ақ тұлғааралық қарым-қатынас пен әлеуметтік қатынастарда өмірлік міндеттерді шешу үшін пайдалануды қамтамасыз етеді.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. 
   Мұғалімдерге арналған нұсқаулық. Екінші (негізгі) деңгей. 2014 ж.
   
2. 
   www.cpm.kzПедагогикалықшеберлікорталығы NIS.
   
3. 
   http://www.google.kzЖаңабілім беру технологиясы мен әдіс тәсілдері
   
4. 
   К.С.Құдайбергенова «Құзырлық табиғаты тұлғаның өздік дамуында» - А: «Принт АСС»
   

Американ әлеуметтанушысы Ф.Г.Гидденгс өзінің «Әлеуметтену теориясы» (1897ж.) атты еңбегінде алғашқы рет «әлеуметтену» ұғымын қолданып, әлеуметтенуге мынадай анықтама берді: «әлеуметтену индивидтің әлеуметтік табиғаты мен мінез құлқының дамуы, атап айтқанда адамзат материалының әлеуметтік өмірге дайындығы» дейді[1,4б]. Әлеуметтену үрдісі адамның балалық және жастық шақ кезеңіндегі дамуына көңіл бөле отырып, индивидтің адам туғаннан бастап кәрілік шаққа дейінгі кезеңдегі әрбір сатыда қандайда бір әлеуметтік рөлді, әлеуметтік статусты, әлеуметтік өлшемдер мен құндылықтарды игеріп, жалпы өмірлік тәжірибесінің дамуы десек артық айтпаймыз.

Әлеуметтену үрдісін негізгі екі бағытта қарастырады: субъект-объектілі және субъект-субъектілі бағыттар. Егер бірінші бағыт әлеуметтену үрдісіндегі адамның пассивті позициясы тұрғысында қарастыра отырып, әлеуметтенуді адамның қоғамға бейімделу процесі ретінде сипаттаса, атап айтқанда, әрбір қоғам өзінің мүшесін сол қоғамға тән мәдениетке негіздеп қалыптастырады, дейді[1;6б]. Бұл бағытты субъект-объектілі ретінде анықтауға болады (қоғам ықпал етуші субъект, ал адам оның объектісі ретінде алынады). Бұл бағытты ғылымда қарастырған құрылымдық функционализм бағытының негізін қалаушы, американдық әлеуметтанушы Талкотт Парсонс болды.

Ал, екінші бағытты жақтаушылар адам әлеуметтену процесіне белсенді түрде қатысады және қоғамға бейімделіп қана қоймайды, сонымен қатар өзінің өмірлік жағдайларына ықпал етеді, дейді [1,7б]. Бұл бағыттың негізін қалағандар Чарльз Кули мен Джордж Герберт Мид болып табылады.

Тәрбиенің негізгі мақсаты Дюркгейм бойынша, әлеуметтік тіршілік иесі ретінде қоғамға қажетті бала тұлғасының дамуындағы қасиеттерді қалыптастыру. Бірақ қоғам әлеуметтену процесінің барысында адамды тәрбиелеп қана қоймайды, сонымен бірге оны өзінің қажеттілігіне қарай құрастырады (жасайды). «Тәрбиесі бізге жүзеге асуы керек адам, ол табиғи тұрғыдағы адам емес, ол қоғам талап ететін адам, ал қоғам болса өзінің ішкі құрылысына сай адамды талап етеді». Тәрбие барысында эгоистік және әлеуметтік емес болмыс басқа әлеуметтік және моральдық өмірде өзін жүзеге асыра алатын адамға ауысады[2].

Моральды Э.Дюркгейм мінез құлық ережесінің жүйесі ретінде қарастырады және оның ерекше белгісі – императивтілік деп есептеді. «Адамгершілік жасау дегеніміз өзінің парызын өтеу», дейді Дюркгейм[2].

Эмиль Дюргеймнің пікірінше, әлеуметтену процесі адамның екі жақты табиғатына байланысты құрылады: