§ 1. Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлігінің мемлекеттік экологиялық басқаруды іске асыру саласындағы қызметі

Ол Республика өңіріне қарасты мемлекеттік экологиялық басқаруды іске асырады.

Егер тарихқа көз жіберсек, оны құрудың мәні «Жекелеген министрліктің құзыретіндегі, бірақ бағына бермейтін ведомство үстінен экологиялық басқару органдарының жұмысын түбегейлі ұйымдастыру қажеттілігін сезінгендіктен туындап отырғандығын ескеру керек»⁴⁶.

1988 жылы Қазақстанда тұңғыш рет Табиғатты қорғгау жөніндегі мемлекеттік комитет құрылды⁴⁷.

Ол табиғатты қорғау және табиғи ресурстар қорларын пайдалану саласын басқару органы ретінде құрылды. Оған бұрынғы табиғат пен оның байлық қорларын қорғау және пайдалану жұмыстарымен айналысатын министрліктер мен ведомстволардың барлық басқару және бақылау қызметтері берілді.

Қазақ ССР-інде 1991ж. 18 маусымда қабылданған Қазақ ССР-інің «Айналадағы табиғи ортаны қорғау» туралы Заңын қабылдаумен байланысты. Экология және табиғатты пайдалану жөніндегі мемлекеттік комитеттің қызмет бабы кеңейтілген болатын, атап айтқанда, оған мемлекеттік экологиялық сараптаманы ұйымдастыру мен тәжірибелік зерттеу сынынан өткізіп отыратын қызметтер жүктелінген болатын⁴⁸.

Қазақстан Республикасы Президентінің 1992 ж. 7 ақпанында жарыққа шыққан «Экономикалық реформа жағдайында Қазақстан Республикасы мемлекеттік басқару органдарын және олардың қызметін одан әрі жетілдіру туралы». Жарлығын⁴⁹ орындау мақсатында, Қазақстан Республикасының Экология және биоресурстар министрлігі құрылды. Осыған байланысты Экология және табиғатты пайдалану жөніндегі мемлекеттік комитеті мен Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігінің бірталай қызметтерін ведомство үстінен басқару және мемлекеттік бақылау жүргізуші орган ретінде оған тапсырды.⁵⁰ Оның құрамына заңды тұлғалы құқығы бар мынадай құрамдық бөлімдер кірді: Орман шаруашылығы комитеті; Балық шаруашылығы су тоғандарында балық қорын қорғау және табиғи пайдалануды бақылау жөніндегі Бас басқарма (ҚазБасбалыққорғау Хайуанаттар әлемін қорғау жөніндегі Бас басқарма (ҚазБасхайуанатқорғау); Түсті металдар кенін байыту жөніндегі Мемлекеттік ғылыми-зерттеу және жобалау «Казмеханобр» институты негізінде Мемлекеттік ғылыми-өндірістік өнеркәсіп экологиясының «Казмеханобр» бірлестігі.

1995 жылы Қазақстан Республикасының Экология және биоресурстар министрлігінде кейбір құрамдық өзгерістер болды. Оның құрамынан Орман шаруашылығы комитеттері шығарылды және оған жаңа құрамда басқару қызметтер бекітілді.

Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылдың 4-наурызында қабылданған «Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының жүйесін реформалау жөніндегі кезекті шаралар туралы⁵¹ Жарлығын орындау мақсатында Қазақстан Республика Үкіметінің 1997 жылдың 23-мамырында қабылданған қаулысымен «Экология және биоресурстар министрлігінің Ережесі» бекітілді⁵². Осы қаулыға сәйкес бұл министрлік Қазақстан аумағында коршаған ортаны қорғау, табиғи байлық қорларын пайдалану, сондай-ақ табиғи ортаның атмосфералық, гидрометеорологиялық және мониторинг құбылыстарын бақылауда мемлекеттік басқаруды іске асыратын орталық атқару органы болып табылады.

Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылдың 10-қазанында қабылданған «Қазақстан Республикасында мемлекеттік басқарудың пәрменділігін одан әрі арттыру жөніндегі шаралар туралы»⁵³ Жарлығына сәйкес бұл министрлік Қазақстан Республикасының Экология және табиғи ресурстар министрлігі болып қайта құрылды да, оған табиғи жер байлықтарын пайдалану және қорғау саласындағы мемлекеттік басқару мен бақылауды іске асыру қызметтерін қоса тапсырды.

Қазақстан Республикасы Президентінің 1999 жылғы 22-қаңтарда қабылданған «Қазақстан Республикасы Үкіметінің құрамы туралы» Жарлығына сәйкес Қазақстан Республикасының Экология және табиғи ресурстар министрлігінің атауы Қазақстан Республикасының Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлігі деп қайта өзгертiлдi⁵⁴.

Қазақстан Республикасының Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлігі кай салада да болсын, ведомство үстінен мемлекеттік экологиялық басқару органы болып табылады да, табиғи ортаны қорғауда, Қазақстан Республикасы Заңдарының талаптарын сақтай отырып, биологиялық ресурстар көздерін өндіру, пайдалану, жақсарту істерін ұйымдастырып, мемлекеттік тұрғыдан басқаруды іске асырады.

Алайда бір өкініштісі, бұл министрліктің экологиялық басқаруды іске асыру ісі «ведомство үстінен» басқару органы деген аты болмаса, құр дақпыртты сөз ғана болып қалып отыр.

Өйткені мемлекеттік экологиялық басқару жекелеген табиғи ресурстар бойынша басқа министрліктерге бекітілген. Біздің Заңдарда қайшылықтар іс жүзінде тікелей бағынышты жүйенің әртүрлілігінен туындайды, яғни әр басқару органдары өз саласында тікелей өз бөліктерін нығайтқысы келеді: осының өзі біздің көзқарасымызша, Қазақстанда экологиялық басқарудың іс жүзінде тиімділік жағынан көрінбеуінің негізгі себептері болып табылады.

Бұл жерде екі кезеңді атап өтейіқ Бірінші, Қазақстан Республикасының Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлігі «ведомство үстінен» басқару органы ретінде табиғат қорғау органдарының жалпылық қатарынан – бөлшектеумен байланысты. Табиғи ресурстар және коршаған ортаны қорғау мннистрлігін Президентке немесе Парламентке бағындыру керек деген ұсынысты қолдаған жөн. Мұндай шешім «экономикалық жетіспеушілікке болмаса, ешкімнің де көңіліне қаяу салмас»⁵⁵.

Екіншіден, «Қоршаған ортаны қорғау туралы» Заңда табиғатты қорғауға арнайы өкілдік берілген барлық органдардың тізімін көрсеткен жөн болар еді. «Табиғатты тұтыну мен пайдаланудың әрбір төңірегінде бақылаушыларды көбейте бермей, олардың сапасына, кәсіпкерлік шеберлігі мен адалдығына қарай іріктеп, жауапкершіліктерді құшейтетін кемелденген арнайы бір жүйені қалыптастыру керек-ақ»⁵⁶.

Бұл министрліктің мемлекеттік экологиялық басқару органдары агенттігінің құзыреті Қазақстан Республикасының Экология және биоресурстар министрлігінің, биологиялық ресурстарды мемлекеттік экологиялық бақылау, қорғау, ұлғайту мен пайдалану жөніндегі агенттігі туралы Үкімет қаулысымен 1997 ж. 18-қырқұйекте бекітілген Ережеде⁵⁷ айқындалған. Оған сәйкес бұл агенттік өздеріне жүктелген арнайы атқарылуға, бақылау, қадағалау кызметтері мен міндеттерін өз еркімен жалтақтамай-ақ айқындай бөлісе алады: салық салу жөні қоршаған ортаны қорғау саласында, табиғи ресурстар қорларын пайдалану есебін дұрыс жүргізу, бақылау; атмосфералық, ауаны қорғау мен оны пайдалану мөлшері мен ережелерін сақтау, биологиялық ресурстарды қорғау мен өндірудің ережелерін сақтау; өз өкілі бойынша жер, су заңдылыктарының талаптарын дұрыс сақтау табиғат арнайы пайдалануға берілген рұқсаттардьң дұрыстығын арнайы есеппен пайдалану мақсатындағы келісім-шарттардың негізділігі; мемлекеттік экологиялық, басқару органдарының, бақылау қызметіндегілердің және сараптама тексеру органдарының нұскауларын дер кезінде орындау т.б. Сондай-ақ агенттік арнайы өкілдіктер мен жергілікті атқару органдарының мемлекет экологиялық басқару саласындағы қызметтерін іске асыруды бағыттап, бақылай отырады, оларға тиісінше әдістемелік көмектер көрсетіп, экологиялық қоғамдық бірлестіктермен өзара байланыс қызмет етеді.

Мұнан министрлік қызметінің бұл шектерде ерекше және құрделі екендігін көреміз. Мемлекеттік басқаруды іске асыруда оның үлкен тәжірибе жинақтағаны да анық. Мысалы, 1995 жылдың өзінде Қазақстан Республикасының Экология және биоресурстар министрлігінің инспекторлық бакылау қызметі өнеркәсіптер мен» ұйымдарда 40,7 мың тексеру жүргізген. Оның барысында табиғат саласындағы зандылықты бұзу 80,1 мыңға жетпеқ 81,0 мыңнан aстам нұсқаулар беріліп, 9,1 мың айып салынған, оның жалпы мөлшері 11,3 млн тенге болып. 4,9 мың салынған айып бойынша 4,5 млн теңге қайтарылған. Прокуратураға 702 іс өткен. 2,5 мың шағым бойынша 4,5 млрд теңге талап етіліп, 113 млн теңгеге мыңнан астам іздестірулер жасалған. Үкіметтің тапсыруымен Республикада қоршаған ортаға қауіп туғызарлық аймактарда экологиялық қауіпсіздіктер мен табиғат қорғау заңдылықгарын сақтаудың жай жапсарына жан-жақты тексерулер өткізілді. Қазақстан Республикасының Экология және биоресурстар министрлігінің, Денсаулық сақтау министрлігінің, Ішкі істер министрлігінің, Геология министрлігінің, Мемлекеттік-техникалық бақылау органының, Су ресурстары комитетінің, Мемлекеттік жер комитетінің, Атомдық құш-қуат өкілдігінің, Казгидрометтің, Қорғаныс министрлігі штабының, Көлік және байланыс министрлігінің өкілдері бар мемлекеттік органдар жұмыс істеді. Бұл тексерулер нәтижесінде 3 мың табиғи ортаның бұрындары ескерілмей келген, бірақ залалданған аумақтары анықталды. Көкшетау облысында, Семей, Қызылорда облыстары аймақтарынан алып кетірілмеген 500 тоннадан астам ракеталық қоқыстар табылған. Ақмола облысындағы зардапты көздер қауіпсіздендірілді. 18 мың көлемінде құқықтық тәртіп бұзышулар анықталды. 1,5 мың қызмет адамдарына 1 млн теңге айып салынды. 172 шағым бойынша 281,6 млн теңге талап етілді; 324 объекті мен өндіріс орнының жұмысы тоқтатылып, 39 іс прокуратураға өткізілді⁵⁸.

1996 жылы Мемлекеттік экологиялық бақылаудың бас басқармасы республика бойынша 45333 тексеру жүргізген. Табиғат қорғау заңдылығының бұзылуының 88474 айғағы анықталды. 88061 нұсқау беріліп, 16 млн. 854 мың 478 теңге көлемінде 7703 айып салынды. 7 млн 30 мың 803 тенге мөлшерінде айып талап ететін 41.59 талаптар қойылды. Сондай-ақ 2064 шағым түсіріліп, 1 млрд. 127714 теңге талап етілді; 730 іс прокуратураға жіберілді; 1773 мың жағдайда экологиялық заңдылықты өрескел бұзғандығы анықталып, шаруашылықпен айналысатын субъектілердің қызметі тоқтатылды. 1996 жылдың 9-шы айында бюджетке 1 млрд 110 млн 400 мың теңге табиғи ортаны ластағаны үшін талаптардан, сондай-ақ, салынған айыптың төлемдері мен іздестірулерден түсті⁵⁹».

1995–1996 жылдар көлемінде Экологиялык бас басқармасының мамандары көп құқықтық актілерді жасауға қатынасты. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының «Айналадағы табиғи ортаны қорғау туралы», «Өндіріс орындары мен тұтыну қалдық-қоқыстары туралы», «Қазақстан Республикасының Су кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы», «Мемлекеттік инспектор туралы», «Меншікке қаратып алынған өндіріс орындарының табиғи ортаны пайдалануы үшін рұқсат беру реттерімен мемлекеттік бақылауды ұйымдастыру туралы», «Экология және биоресурстар министрлігі мен ара қатынаста жасалатын іс-әрекеттер мен қызметтерінің шектелуі», «Денсаулық сақтау министрлігі» мен «Қазақстан Республикасының Ғылым министрлігі – Ғылым Академиясы жанындағы Атомдық құш-қуат агенттігінің қызметтік шектерін және олардың өзара қарым-қатынастарын айқындау», Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Қазақстан Республикасында экологиялық зиянды құбылыстарды пайдалануға тыйым салу және оларды жоюдың тәртіптері туралы», «Ертіс –Қарағанды каналын санитарлық тұрғыдан қорғау туралы» құжаттарды, мысалы, «Атмосфералық ауаны өндіріс орындарында қорғауда мемлекеттік бақылауды ұйымдастыру Ережелері» т.б.

Мемлекеттік экологиялық бақылаудың бас басқармасы өзінің жұмысын табиғатты қорғау және табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы арнайы өкілдік берілген қызмет орындарымен тығыз байланыста жүргізеді: Геология және жер қойнауын қорғау – ресурстары комитетімен, Денсаулық сақтау министрлігімен т.б. Мысалы, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік техникалық бақылау органының мамандарымен бірлесіп, Карашығанақ газ өндіру бірлестігі бойынша министрлік алқасында қарауға материалдар дайындалды. Облыстық, қалалық басқармаларды қатыстыра отырып, «Эмба-5» әскерін жаттықтыру полигонының орындары, «Теңізшевройл», «Қазақстан Каспийшельф» бірқатар объектілерінің аумақтарында, Покров жер асты су корының, «Құлан акционерлік қоғамы, Алматы ТЭЦ-1, Өскемен Қорғасын комбинаты «Сорбұлақ» қорлану ұйымдары, Сорбұлақ каналының оң жағалаулары, Әскери бөлімдердегі ракеталық тұтанғыш ұйытқыларының сақталу және оны пайдалану орындарының экологиялық жай-құйлері тексеруден өткізілді. Арнайы ұйымдастырылған Республикалық аналитикалык бақылау (РСЛАК) лабораториясының қызметі экоаналитикалық (экологиялық талдау тексеру) бақылайтын бірыңғай жүйесін қамтамасыз етуге, министрліктің аналитикалық қызметі жұмысының тиімділігін камтамасыз етуге бағытталған. 1996 жыл бойынша ол Қазақстан Республикасының мемлекеттік үлгіге салу (Госстандарт) органымен бірлесе отырып, 8 аналитикалык қызмет орнын аттестациядан өткізді.

Аумақтық-аналитикалық бакылау басқармаларының бөлімдері Су ресурстарының жай-құйін, сулы жайларға қоқыстарды тастау мен тазарту құрал-жабдықтарының жағдайын, табиғи ауа кеңістігіне (атмосфера) қоқыстардың пайда болу көздері мен жер қыртысын ластайтын себептерін бақылауды іске асырады. Сондай-ақ өнеркәсіптер өндірістік бақылау қызметінен аналитикалық хабарлардың дұрыс-бұрыстығын тексереді: жүргізілген тексерулер нәтижесінде 37474 теңге іздестіру талаптары койылып, айып салынады.

Атырау, Маңғыстау, Қарағанды, Семей, Торғай, Оңтүстік Қазақстан, балқаш басқа да басқармалар пайдалануға алған жаңа құрал-жабдықтар қоршаған ортаны ластайтын заттарды бақылау барысында олардың жедел кірісетін түрлері мен сандарының тиімділігін кеңейте түсті⁶⁰.

Өкінішке орай, министрліктің бақылау-тексеру қызметтерінің лабораториялық бөлімдерін осы заманғы құрал-жабдықтар мен материалдық-техникалық жағдайын жабдықтау қаржы тапшылығына байланысты өте баяу жүруде. Ал бұл дегеніміз – экоаналитикалық бақылау жұмысының даму тиімділігіне кесір жасайды. Қазақстан Республикасының Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлігінің өкілдігін қарап шешкенде, экологиялық басқаруды іске асыру мәселесі жөнінде сөз болғанда, «бақылау мен қадағалау» түсініктерінің ара қатынасы туралы мәселе туындайды.

Заңдық сипаты бар әдебиеттерде бұл мәселенің түсініктері жөнінде бірыңғай пікір жоқ, сондай-ақ заңды актілер де оған жауап бере алмайды. Қайсыбір ғалымдар, бақылауды мемлекеттік басқарудың бір әдісі ретінде қарастырса,⁶¹ қадағалауды бақылау қызметінің нақты айқын әдісі деп қарайды.⁶²

Басқа ғалымдардың пікірінше, бақылау және қадағалау заңдылықты қамтамасыз етудің тәсілдері. «Ол тәсілдердің әрқайсысы сәйкестік құқықтық өлшемді шектермен бекітілген және ол арнайы әдістермен іске асырылады»⁶³. Қадағалаудың бақылаудан өзгешелігі мынада: қадағалау органдары өз қызметтерінің мемлекеттік басқарудың өздеріне бағынышты емес объектілерінде атқара алады. Егер бақылау ретінде болса, ереже бойынша, тәртіпке шақыру әрекеттері қолданылады, ал іске асыруда әкімшілік шаралары (мысалы, айып салу) қолданылады.

«қадағалау өзінің айқындық маңызы жағынан бақылау қызметінен прокурорлық қадағалау түріндегі өзіндік еркіндік ерекшелігі бар. Прокуратура қайсыбір рұқсаттар мен лицензияларға, шектік-өлшемдер мен лимиттерге тәуелсіз де еркін. Ол тек бір нәрсемен азаматтар мен заңды тұлғалардың іс-әрекеттері өмір сүріп тұрған заңға қаншалықты сай келетіндігін тексерумен айналысады⁶⁴.

Профессорлар А.С. Стамқұлов,⁶⁵ Б.З.Ерофеевтер⁶⁶ прокурорлық қадағалауда қоршаған ортаны қорғау мен пайдалану ережелерін сақтау жолындағы мемлекеттік бақылау – экологиялық басқарудың бір бөлшегі, бір қыры деп қарайды.

Біздің көзқарасымыз бойынша, егер жалпы бақылау мен қадағалау туралы айтар болсақ, бұл сөздер бірімен-бірі өте жақын туыс түсініктер.

Қадағалау – бақылаудың өзіндік еркіндігі бар түрі. Осыған орай экологиялық бақылау мен прокурорлық қадағалаудың өзара қатысы қалай? — деген сұрақ туындайды.

Біріншіден, прокурорлық қадағалау зандар мен басқа да құқықтық актілерді, олардың ішінде экологиялық-құқықтық шектер мен талаптарды да заңды, бірыңғай және дәлме-дәл қолдану мақсатында іске асырылады⁶⁷. Экологиялық бакылаудың шеңбері, әрине, ол барлық заңды, басқадай құқықтық актілерді емес, тек экологиялық заңдылықты ғана сақтауға, қадағалауға бағытталған.

Екіншіден, прокурорлық қадағалау экологиялық басқару жүйесіндегі қадағалау әдістері және өзіндік ерекшеліктерімен көрінеді. Прокуратура табиғатты пайдалану ісінде ешқандай өлшемдік шектер, рұқсат дегендерді белгілемейді. Ол заңдар мен тағы басқа құқықтық актілердің бұзылғандығын анықтайды және ондай бұзушылықтарды жою үшін шаралар қолданады. Сот ісінде мемлекет мүддесін қолдайды. Заң бойынша белгіленген шеңберде қылмыстық тергеулерді іске асырады.

Үшіншіден, экологиялық басқаруды іске асыратын органдардың жүйесі құрделі де көп сатылы. Ол жалпы және өзіндік ерекшелік құзыреттерімен сипатталады. Ал прокуратура органдарының жүйесіне келсек, оны өмір сүріп отырған заң беттерінде прокуратура органдарына тиісті қадағалаудың толығымен атап көрсетіледі. Бас прокуратурадан, облыс прокуратурасы, республикалық сипаттағы қалалар, Қазақстан Республикасының астанасы, аудандық ауданаралық, қалалық және оларға теңестірілген әскери және арнайы сипаттағы прокуратуралар⁶⁸.

Төртіншіден, прокурорлық қадағалау органдары барлық заңды тұлғалар мен жеке азаматтарды, оның ішінде, ведомство үстінен экологиялық басқару және бақылау органдарын да бақылайды⁶⁹.

Экологиялық бақылау органдары заңды тұлғалар мен жеке азаматтардың экологияға байланысты құқықтық талаптары мен олардың шаруашылық және басқадай қызметтері қоршаған табиғи ортаға, оның белгілі бір аймақтарына зиян, залал келтірмеу жолындағы талаптарды бақылауға құқылы.

Бесіншіден, прокурорлық қадағалау органдары экологиялық бақылау органдарына олардың өз қызметтерін іске асыруда ықпал етеді. Олар экологиялық заңдылықты бұзғандығы туралы хабарларды, арыздарды, шағымдарды, басқадай мәлімдемелерді тексереді. Экологиялық құқық шеңберіңдегі талаптарды бұзушылықты жоюды талап ететін ұйғарымдар, талаптар қоюды, заңсыз құқықтық актілерді шағымданып, құшін жояды. Сотқа түзеу салу талап арыздарын түсіреді.

Бүгінгі таңда Республикада табиғат қорғау прокуратуралары бірге қызмет етеді. Олардьң қазіргі уақыттағы саны 12 (он екі). Олардың қызметінің құқықтық негізі 1992 жылдың 17 қаңтарында қабылданған «Қазақстан Республикасының Прокуратурасы туралы», «Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы», сондай-ақ Бас прокурордың 1992 жылғы 11 сәуірдегі бұйрығымен бекітілген «Ауданаралық табиғат қорғау прокуратуралары туралы» жобалық топтау Ережесі⁷⁰ болып табылады. Олардың қызметі экологпялық заңдылықты барлық заңды тұлғалар мен жеке азаматтардың дұрыс қолдануы мен сақтауларын қамтамасыз етуге бағытталған экономикалық заңдылықтарын бұзылу әрекеттерімен оның себептерін ашу, ондайларға жол бермеу, болған ондай жағдайларды жою, сондай-ақ экологиялық заңдылықтың бұзылуына ескерту жасау жайында дер кезінде шаралар қолдануға, экологиялық заңдылықтың бұзылуынан келген зиянды қалпына келтіру, айыптыларды жауапқа тартып отыруға бағытталған.

Табиғат қорғау прокуратуралыры белгілі аумақтардағы экологиялық жай-құйлерінің жағдайларына қарай құрылады, бірақ бұл әзірге өзін-өзі соншалықты ақтай алған жок, Д.Байделдинов атап көрсеткендей, табиғат қорғау прокуратурасын құру, прокуратура органдары қызметінің ойлап шығарған бағыт-әрекеттері емес, ал оның құрылуын қажет ететін субъективті факторлар негізінде түсіндіруге болады⁷¹.

Қазіргі уақытта мемлекеттік мүлікті жекешелендіруге кеңшарларды, ұжымдарды қайта құру шараларын жүзеге асыру (фермерлік) шаруашылықтарын құру барысында жерді қайта бөлу жұмыстары жүргізіліп жатыр. Соған орай, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердегі алаптарды мақсатты пайдалану, оларды бір түрінен басқасына аудару, сулы жерлердің сусыз жерлерге айналуы сияқты үрдістер жүріп жатыр. Осындай жағдайлардың барлығында ауыл шаруашылық жерлерінің пайдаланылуы жер ресурстарын басқару жөніндегі органдардың және жергілікті атқару органдарының құзыреттері шегінде жүргізіледі және өздері бақылау жүргізеді.

«Табиғат қорғау жер қатынастарында да бақылау жұмысына табиғат ресурстарының қорғалуын, пайдалануын табиғи ресурстарды пайдалануды, қорғауды жүзеге асыратын органдардың құзыреттерін қайта қарап, табиғат ресурстарын қорғауда заңдылықты жүзеге асыратын арнаулы орган ашу немесе табиғат қорғау саласындағы прокурорларға заң бойынша тапсыру қажеттігі бар», – деп атап өткен заң ғылымдарының докторы, профессор Ә.Е.Бектұрғанов⁷².

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының жалпы қадағалау жөніндегі басқармасының құрамынан арнайы экологиялық бөлімді құрумен қатар, әр облыста Табиғат қорғау прокуратураларын құру туралы ұсыныс біз үшін дұрыс және дер кезінде колданатын жұмыс болып отыр.
§2. Қазақстан Республикасында экологиялық

басқару заңдылықтарын жетілдіру мәселелері
Экологиялық басқару жүйесінің болуы құтпеген жағдайлардың қиындығын анықтап, оны шешуге мүмкіндік береді. Бір жағынан экологиялық басқару мәселелері көп жылдар бойына зерттеуді етеді.

Экологиялық басқаруға байланысты нормативтік актілер жинағы өте көп. Бұл жинақтың құрамына 6 салалық жалпы одақтық (4 – негіз түрінде, 2 – заң түрінде) және 90 республикалық (сәйкес кодекстері мен әрбір одақтық республикадағы заңдар) табиғи ресурстарының заң актілері енеді⁷³.

Қазақстан Республикасының өз алдына егеменді, тәуелсіз ел болуына байланысты бұрынғы одақтық заңдар (оның ішінде, экологиялық) жүйесінің құші жойыла бастады.

Соған байланысты Қазақстанда экологиялық басқару мәселелері туралы құқықтық актілер, атап айтқанда, «Жер туралы», «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің екі Жарлығы, Су және Орман кодекстері «Қоршаған ортаны қорғау туралы», «Атмосфералық ауаны қорғау туралы», «Санитарлық-эпидемиологиялық жағдайды жақсарту туралы» Заңдар мен жиырмадан астам Үкіметтің қаулылары қабылданған.

Экологиялық басқаруды жүзеге асыру мемлекеттік органдар жүйесіне тапсырылған. Бұл органдар қызметтерінің негізгі бағыты – мемлекеттік экологиялық бақылауды жүзеге асыру болып табылады және ол барлық органдар үшін ортақ. Мысалы, Қазақстанда Үкімет және жергілікті өкілді атқарушы органдар, Прокуратура, Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлігі; Жер ресурстарын басқару комитеті; Орман, аң және балық шаруашылығы комитеті; Геология және жер қойнауын қорғау комитеті; Санитарлық-эпидемиологиялық қызметі; Су ресурстары жөніндегі комитет пен Қазақстан Республикасыньң Ішкі істер министрлігі экологиялық басқару қызметтерін атқарады.

Аталған органдардың лауазымды қызметкерлері өкіметтің эаңдылығын қанағаттандырады және олар жобаны мақұлдауға, аяқталған құрылыс объектілерінің орнын қабылдауға қатысуға, шаруашылық қызметтерін тоқтату мен тыйым салу, айып салу, қылмыстық іс қозғау материалдарын прокуратураға беруге құқылы.

Ал басқаша айтқанда, аталған құқықтық актілерді пайдалану нәтижелілігі мен басқару жүйелерінің қызметтері жеткілікті дәрежеде емес екендігін мына жағдай арқылы байқауға болады.

«Қазақстанның көптеген аймақтары экологиялық дағдарысқа ұшыраған осал мемлекет»⁷⁴. Мұндай жағдайдың болу себебі, біздің пікіріміз бойынша, экологиялық басқаруды ұйымдастыруда, экономикалық және құқықпен қамтамасыз ету салаларының әлсіреуінен туындап отыр.

Атап айтқанда, ұйымдастыру саласының әлсіреуі ведомстволы-салалық органдардың сақталуы мен оның нақты басқару органының болмауынан туындаған.

Сонымен Қазақстан Республикасының Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлігі қоршаған ортаны қорғау саласындағы орталық атқарушы органы болып табылады және ол «Қоршаған ортаны қорғау туралы» Заңның 8-бабына сәйкес ведомство үстінен экологиялық бақылауды жүзеге асырады.

Ведомство үстінен деген мағына нені білдіреді?

Бұл – ведомствоның мүмкіндіктерінен тәуелсіз қамтамасыз етілетін, мемлекет атынан экологиялық бақылауды жүзеге асыратын басқарудың жоғарғы нысаны болып табылады. Өкінішке орай, Қазақстан Республикасының Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлігінде жүзеге асырылатын заңдар мен заң шығару актілері ведомство үстінен экологиялық басқаруда біртіндеп қолданылады.

Мысалы, Қазақстан Республикасының «Қоршаған ортаны қорғау туралы» Заңының 8-бабында қоршаған ортаны қорғау саласында орталық атқарушы органдардың өкілеттігін нақтылай келе «жануарлар мен өсімдіктер дүниесін қорғауға, молықтыруға және пайдалануға мемлекеттік бақылауды жүзеге асырады» деп айтылады. Бұл нені білдіреді? Бұл – Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлігі ведомство үстінен бақылайтын экологиялық басқаруды іске асыруға құқылы. Онда жануарлар мен өсімдіктер дүниесін пайдалану мен оны қорғау қарастырылады. Ал бұл жағдайда жер мен су ресурстары, жер қойнауы мен атмосфералық ауаны қорғау кайда қалады? Біздің ойымызша, бұл заңда, біріншіден, ведомство үстінен экологиялық бақылау ұғымына түсінік беру керек болса, екіншіден, Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлігінің өкілдік құқығы нақтылануы қажет.

Берілген бапта ведомство үстінен бақылайтын экологиялық басқару органдарының қағидасы бұзылған. Ал оның бақылау қызметтері табиғи ресурстарды пайдаланумен айналысатын Ауыл шаруашылық министрлігінің қарамағында қалады. Мысалы, Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі «жер, су және орман ресурстарын пайдалану мен оны қорғау саласындағы мемлекеттік бақылауды жүзеге асырады. Бұл министрлікке ведомстволық бақылау қызметтерін іске асыруды бекіту дұрыс деп есептейміз. Аталған бақылау жүйесінің кемшіліктері тек экономикалық салада ғана емес, сонымен бірге, материалдық техникалық қамсыздандырудың құйреуінен, мемлекетгік экологиялық бақылауда іске асырылатын қаржыландыру органдарының үнемдеу қағидаларынан, шаруашылық субъектісіндегі экономикалық жағдай мен бақылау нәтижелерінің арасындағы тәуелділіктің жеткілікті дәрежеде емес екендігі бізді ойландырады. Аталған мәселелерді төмендегі мәліметтер куәландырып отыр. Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлігінің инспекторлық-бақылау қызметі 1995 жылға жоспарланған қаржыландырудың жүйесіз орындалуынан 1996 жылдың 1 қаңтарына 11 млн теңге қарыз қалдырылған, ал оны өтеу 1996 жылдың 1 шілдесіне дейін міндеттелген. 1996 жылға арналған қаржыландыру шараларына жоспарланған 78,8 млн. теңгеден мемлекеттік экологиялық бақылауды жүзеге асыруға 36 млн. теңге бөлінген. Ол жоспарланған көлемнің 46%-ін ғана құрайды.

Қазақстан Республикасының Үкіметі 1994 жылдың 5 қазанында бекіткен № 1112 қаулысы бойынша инспекторлық-бақылау қызметінен алынатын қорларды жұмсау реті де тиімсіз. Осыған сәйкес салынған айып салудан аудару бойьнша түсірілген ақылы іс қосындылары арқылы жүргізілетін артық банк операциялары алдымен облыстық бюджетке одан облыстың экологиясын басқаруға, ал одан кейін жергілікті балық қорғау инспекциясы органдарының арнайы есебіне аударылады. Нәтижесінде мемлекеттік инспкторлар еңбегі өз уақытысында дұрыс қаржыландырылмаған және қордың жеткіліксіздігінен материалдық-техникалық базаны нығайтуға мүмкіндік болмаған⁷⁵.

Ал 1995–1996 жылдары Балық қорғау органдары ешқандай арнаулы автотранспортпен, радиостанциямен, бинокльмен, түнде көру құралдарымен және формалы киіммен қамтамасыз етілмеген.

Келесі топтағы себеп – құқықтық сипаттағы себептер болып табылады. Бұл заң шығару актілеріндегі қарама-қайшылыктың және үкімет пен ведомстволардың нормативтік актілеріндегі озбырлықтың бар болуымен сипатталады. Жоғарыдағы айтылған ойлар бізді қоршаған ортаны қорғау мақсатына жетуге кепілдік бермейтін, бұрынғы экологиялық бақылауды өзгертуге итермелейді. Сондықтан, Қазақстанда экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің стратегиялық бағыттарының бірі етіп экологиялық бақылау механизмін жақсарту және ол үшін не істеу керек? – деген сауал туындайды.

Енді экологиялық басқаруды ұйымдастырудың, экономикалық механизмін қалыптастыру мен экологиялық бақылауды жүзеге асыруды реттеп отыратын арнаулы заң шығару актілерін қабылдау қажет. Бұл заңда экологиялық бақылаудың негізгі қағидалары баяндалауы тиіс. Осыған байланысты біз келесі қағидаларды ұсынамыз;

1. Табиғатты пайдаланушы мен қоршаған ортаны қорғаудың барлық салаларында экологиялық бақылау қоршаған орта мен оның жеке бөліктеріне әсер ететін барлық шаруашылық түрлері мен басқа да қызметгерді қамтыуы қажет.

2. Мемлекеттік экологиялық бақылау мен шаруашылық органдарының қызметтерін қосарлана пайдалану үшін жол бермеу.

Берілген қағидалардың негізгі мақсаты-экологиялық бақылауды жүзеге асыруда салалық-ведомстволық әдісті пайдалану. Мұнан ведомство үстінен мемлекеттік экологиялық басқарудың сұрыпталған қағидасы шығады. Біріншіден, қандай да ведомстволық қызығушылықтан туындайтын мемлекеттік бақылаудың тәуелсіз кепілдеме талаптары болады, ал екіншіден, мемлекеттік экологиялық басқару органдарының жарлығы мен барлық заңдарының талаптарын орындау міндеттеледі. Бұл да аса маңызды емес⁷⁶. Қажетті қағидалардың бірі – заңдылық болып табылады. Онын негізі – «қоғамдық катынасқа қатысушылардың құқығы мен міндеттерінің заңды орындалуы мен -оларды қатал, бұлжытпай орындауында» ⁷⁷.

Экологиялық басқаруды жүзеге асыруда материалдық және моральдық ынталандыру мен мемлекеттік және қоғамдық бастамаларды байланыстыру қағидаларын қарастырамыз. Бұл заң тек мемлекеттік басқаруға ғана емес, сонымен бірге басқарудың барлық түріне де қатысты, «декларация түрінде ғана емес...», ол мына формула бойынша «бұл құқықтық міндетке қатысушының құқықтық формалары, нысандары, құқықтык механизмі (процедуралары) және тағы басқа да нормаларды жүзеге асыру кепілдемесі ретінде жауапкершілікті атайды»⁷⁸.

Заң алдындағы келесі мәселелердің бірі – экологиялық бақылауды жүзеге асыратын басқарудың механизмін қалыптастыруды ұйымдастыруда. Бұл қызметтегі механизм де тиімсіз. Себебі экологиялық бақылауды жүзеге асыруға салалық-ведомстволық әдісті шоғырландыру қажет.

Біз Қазақстан Республикасының Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлігіне ведомство үстінен басқаратын мемлекеттік зкологиялық басқару және бақылау органдарының қызметтерін анықтап бекітуді және Ауыл шаруашылық министрлігінің құрамындағы Орман және аң шаруашылығы комитетімен бірге осы органға барлық мемлекеттік экологиялық бақылау мен басқаруды жүзеге асыратын қызметтерін беруді ұсынамыз, яғни мемлекеттік экологиялық басқарудың барлық қызметтері бір жерде шоғырлануы кереқ

Біздің көзқарасымыз бойынша, құқық қорғау органдарының санын көбейтпей оны мемлекеттік қадағалауды жүзеге асыратын біртұтас орган ретінде Қазақстан Республикасы Прокуратурасының қарамағына енгізуді логикалық дұрыс шешім деп ессптейміз.

Ведомство ретінде жүзеге асырылатын ведомстволық бақылау қызметтерін белгілі бір мақсатқа сай Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлігіне бекітуді, сонымен қатар нақты міндеттерін шешуге бағыттау.

Бұлардан келіп Қазақстан Республикасының Мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық қызметін, Қазақстан Республикасы ІІМ-нің Мемлекеттік автоинспекциясын, Төтенше жағдайлар жөніндегі мемлекеттік комитетінің мемлекеттік экологиялық бақылау ретіндегі жұмыстарын, олардың міндеттеуі шеңберінде іске асыру құқығън бекіту қажеттілігі шығады.

Сонымен қатар «Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлігі құрамында экологиялық полиция департаментін құру»⁷⁹ да ойландыратын ұсыныс.

Біздің Республиканың қазіргі жағдайында Табиғат қорғау прокуратурасы сияқты Ішкі істер министрлігі жүйесінде мынадай департаментті құруға болады. Айталық дамыған елдердегі сияқты экологиялық полицияның негізгі қызметтеріне мыналар енеді:

-экологиялық құқық бұзушылыққа бұлтартпау шарасын тағайындау, ескерту;

-экологиялық қылмыстарды алдын ала тергеу органдарының деңгейіне дейін тергеу;

-экологиялық қылмыстар бойынша жедел-іздестіру қызметін ұйымдастыру.

Экологиялық полицияның қызметі Қазақстан Республикасының Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлігінің органдарымен және құқық қорғау құрылымдарымен өзара байланыста жүзеге асырылуы қажет.

Бұл жерде айтылатын ең маңызды мәселелердің тағы бірі – экологиялық, бақылау инспекторының құқықтық мәртебесі. Заңда экологиялық бақылау жөніндегі мемлекеттік инспектордың ерекше құқықтық мәртебесі, құқығы мен міндеттері қарастырылады және олардың тәуелсіздігінің кепілдігі бекітілуі қажет. Олардың құқықтық мәртебелері салық инспекторының мәртебесімен тең болуымен қатар, оның қызметкерлерін аттестациялаудан өткеру міндеттілігі заңда қарастырылуы керек деп есептейміз. Экологиялық басқару органдарының экономикалық жағдайын қамсыздандыру механизмін қалыптастыру негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Жоғарыдағы аталынған практикалардан келтірілген фактілерді, материалдық-техникалық қамсыздандырудың құйреуінен, экологиялық басқару органдарының қалдығын дәлелдейді.

Сонымен мемлекеттік, ведомстволық, өндірістік және қоғамдық, экологиялық бақылауда, экологиялық бақылау инспекторларын материалдық-техникалық құралдармен қамтамасыз етумен қатар олардың қызметін материалдық көздері жағынан қаржыландыру және ынталандыру мәселелерін нақтылы шешу қажет.

1997 жылдың 10 қазанында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арнаған Жолдауында Қазақстанның ұзақ мерзімді даму стратегиясын жариялады. Бұл стратегия 1993 жылы Қазақстанның тәуелсіз, егеменді мемлекет ретінде өрлеу стратегиясы мен 1994 жылғы Әлеуметтік-экономикалық реформа стратегияларының логикалық жалғасы болып табылады.

«Қазақстанның 2030 жылға дейін даму стратегиясына» сәйкес елді дамытудың негізгі мақсаты – Қазақстанның барлық халықтарына экономикалық және әлеуметтік жағынан қолайлы жағдай жасау мен ұлттық бірлікте тәуелсіз, гүлденуші және саяси тұрақтылықтағы егеменді мемлекет құру.

Берілген стратегияның негізгі ережелерін жүзеге асыру елімізде стратегиялық жоспарлау мен басқарудың негізгі элементтерінің бірі стратегиялық экологиялық жоспарлау мен басқаруды енгізуден басталады.

Экологиялық басқаруды жүзеге асырушы арнаулы органдар қызметі мен заң шығару әрекеттерін үйрену сияқты экологиялық басқаруды жүзеге асырудың құқықпен реттелуін жетілдіру жөніндегі ұсынысты тұжырымдауға мүмкіндік береді.

Мемлекеттік экологиялық басқару табиғи ресурстарды – жер, су, орман, жер қойнауы, жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің, қорларын дұрыс пайдалануы, қорғалуы, табиғи ортаның, оның адам өмірі мен денсаулығына қолайлы болуы саласындағы бағдарламалардың, жоспарлардың және шаралардың орындалуын ұйымдастыру, іске асыру болып табылады.

Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік экологиялық басқарудың құқықтық негіздері – Қазақстан Республикасының Конституциясы (1995 жылғы 30-тамыз). Профессор Ә.Стамқұлов қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік қатынастарды басқаруға негіз болатын үш жағдайды атап өткен:

Бірінші – Қазақстан Республикасы табиғи ресурстардың жеке дара меншік иесі;

Екінші – Қазақстан Республикасы – халықтың ресми өкілі;

Үшінші – айналадағы табиғи ортаны қорғау, оның адамның өмірі мен денсаулығына қолайлы болуын қамтамасыз ету қызметін атқаратын мемлекет, оның органдары мен лауазымды адамдары Заң жүзінде белгіленген өкілеттіктері шегінде жүзеге асыру құқына ие болады⁸⁰.

«Экологиялық басқару – бұл құрделі де көп салалы ұғым және ол мынадай мәселелерден туындайды:

-қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты пайдалануды бақылау қызметтерінен;

-қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты пайдалану механизмдері тиімділігінің кепілдемесінен;

-заңдылықтарды қамтамасыз ету тәсілдерінен.

Кең мағынада экологиялық басқару ретіндегі мемлекеттік және басқа да ұйымдардың мақсаттарын төмендегі қызметтерден түсінуге болады:

-қоршаған орта мен оның шаруашылық және басқа да қызметтері әсер ететін жеке объектілердің жағдайын бақылау;

-қоғамның барлық заңды тұлғалары мен жеке азаматтарының қоршаған ортаны қорғауда экологиялық ережелер мен заңды талаптардың дұрыс орындалуын тексеру;

-қоршаған орта мен оның жеке объектілерін, адамның өмірі мен денсаулығына зиянды әрекеттерден сақтау және оны болдырмау мақсатында экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету.

Тар мағынада экологиялық басқару – қоршаған орта мен оның жеке объектілеріне, заңды тұлғалар мен жеке азаматтардың зиянды әрекеттерді тудыратын жағдайларын болдырмау мақсатындағы экологиялық заңдардың талаптары мен ережелерінің орындалуын тексеру болып табылады.

Қоршаған орта мен оның жеке объектілеріне, адамның өмірі мен денсаулығына әсер ететін зиянды әрекеттерді тудыратын жағдайларды болдырмау, экологиялық басқарудың, қоршаған орта мен табиғи ресурстар мониторингі мен экологиялық сараптаманың ортақ мақсаттары болып табылады.

Сонымен қатар олардың әрқайсысының орындайтын өзіндік қызметтерінің «арнаулы міндеттері», оларды жүзеге асыру объектілері мен нысандары болып табылады. Мысалы, қоршаған орта мен табиғи ресурстар мониторингі қоршаған орта мен оның жеке объектілерінің жағдайын және тіршіліктің өзгерістеріне әсер ететін антропогендік және басқа да әсерлерді бақылайды.

Бұл мониторинг қоршаған ортаны қорғау саласында бақылау мен шаруашылық шешімдерін қабылдауды қамтамасыз етеді. Экологиялық басқару шаруашылықтың барлық субъектілерін сақтаумен қатар азаматтардың экологиялық заңдылықтарының талаптарьн сақтауды қамтамасыз ету қызметтерімен айналысатын, экологиялық ақпарат берумен шұғылданатын, қоршаған орта мен табиғи ресурстар мониторингінің ерекшелігін анықтайды. Экологиялық басқару органы заңдылықтарды орындамаған жағдайда, атап айтканда, әкімшілік жолмен өндіріп алу шаралары арқылы төлетуге және шаруашылық қызметтерінің жұмысы мен экологиялық заңдылықтарды өрескел бұзған азаматтардың жұмыстарын және т. б. тоқтатуға құқылы.

Экологиялық сараптаманың негізгі қызметі алдын ала шаруашылық шешімдерін, олардың экологиялық, талаптарға сай жұмысының нәтижесін, қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану ережелерін тексеру болып табылады. Ол алдын ала экологиялық зиянды қызметтерді тексеру мен экологиялық басқарудан ерекшеленеді.

Құшіне енген заңдарға сәйкес мемлекеттік экологиялық бақылаудың қызметін атқарушы экологияльіқ бақылау: мемлекеттік, ведомстволық, өндірістік және қоғамдық болып бөлінсе, ол мемлекеттік және қоғамдық болып бөлінеді.

Мемлекеттік экологиялық бақылау мемлекеттік органдардың жалпы және арнайы құзыреттері арқылы жүзеге асырылады. Мемлекеттік экологиялық сараптама тек қоршаған ортаны қорғау мен оның жергілікті органдары салаларының орталықтан атқарушы органы болып табылады.

Экологиялық бақылау, қоршаған ортамен табиғи ресурстардың мониторингі және экологиялық сараптама бір-бірінен әдістері арқылы ерекшеленеді. Мысалы, экологиялық мониторинг экологиялық ақпараттарды жинау, тарату, болжау және ауа райын құрастыру әдістерін жүзеге асырады. Қазақстан Республикасының Қоршаған орта мен табиғи ресурстар мониторингінің жұмысын ұйымдастыру 1972 жылы Мемлекеттік гидрометеорология комитетінің жанындағы қоршаған ортаның ластануын қадағалау қызметімен бір кезеңде пайда болды⁸¹.

Сонымен қатар қоршаған ортаны қорғау саласындағы басқарушылық пен шаруашылық шешімдер қабылдауды қамтамасыз ету және табиғи ресурстарды пайдалану мақсатымен жүргізіледі.

Табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғауды жүзеге асыратын органдар негізінде жаңа субъектілердің туындауы, қоршаған ортаны тиімді пайдалану мен қорғау саласындағы мемлекеттік басқару үшін экологиялық мониторингтің қажет екендігін дәлелдейді⁸².

Ал экологиялық сараптама материалдарды жинау, тарату, оларға қорытынды жасау жұмысымен және олардың бақылау әдістері арқылы жүзеге асырылады.

Экологиялық басқару мына мәселелерді жүзеге асырады.

-экологиялық заң талаптарының сақталуын тексерумен қатар қоршаған ортаны қорғау жөніндегі міндетті шараларды өткеру әдістерінен;

- қоршаған ортаның сапалық нормативтері мен зиянды әрекеттердің лимиттерін анықтау;

- экологиялық зиянды іс-әрекеттерді тоқтату;

- кінәлі адамдарға әкімшілік жолмен шаралар қолдану.

Мемлекеттік экологиялық басқаруды мемлекеттік қызмет ретінде жеке іске асыру мына қағидаларға негізделуі қажет: ведомство үстінен басқару мен шаруашылық бақылау органдарының қызметтерін қосарлана пайдаланбау.

Экологиялық басқаруды іске асырушы органдар қызметін зерттеу барысында оның талаптары практика жүзінде орындалмайтындығы туралы оны жүзеге асыратын нақты не болмаса айқын заңдардьң болмауынан екендігі анықталған. Мысалы, Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі жер, су және орман ресурстарын пайдалану мен оларды қорғау саласында мемлекеттік бақылауды жүзеге асырады. Практика жүзінде бұл ведомство өз мүддесі үшін өзін ''мемлекет атынан» тексеретіндігін байқауға болады.

Жергілікті атқару және өкілді органдары өз аймақтарында мемлекеттік экологиялық бақылауды жүзеге асыруға құқысы бар. Заңда бұл сала бойынша олардың өкілдік құқығы айтылмаған. Осыған байланысты Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлігі органдары мен олардың арасында келіспеушілік құнделікті өмірде кездесіп отырады.

Жоғарыда айтылған барлық мәселелерден «ведомство үстінен экологиялық басқару» және мемлекеттік экологиялық басқару мен шаруашылық бақылау қызметтері қосарланып берілмейді», осы қағидалардан экологиялық басқаруды іске асыру салаларында мемлекеттік органдар қызметін дәл ажырату заңдылықтарының қажеттілігі дәлелденеді.

Қазақстанда ведомство үстінен экологиялық басқару органдарының қызметін Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлігі жүзеге асырады. Оның ведомство үстінен экологиялық басқару органы ретіндегі бағытын құшейту үшін төмендегі мәселелер ұсынылады:

- барлық табиғи объектілерге мемлекеттік экологиялық басқару құқығын енгізу;

- жергілікті атқару органдарына қарастырылып отырған саланың міндетін дәл анықтап беру;

- экологиялық басқаруды іске асыруға қатысатын мемлекеттік органдар (мысалы санитарлық-экологиялық бақылау органы) басқа органдармен келісу қажет. Экологиялық басқаруды жүзеге асыруға қатысатын мемлекеттік органдардың іс-әрекетін жақсарта түсумен қатар оларды байланыстыру үшін құрамында қоршаған ортаны қорғайтын құқық қорғау органдары, санитарлық-экологиялық бақылау және т.б. салалардағы орталық атқару органдарының өкілдері енетін арнайы органды «кеңес» құру ұсынылады.

Экологиялық құқықтық тәртіпті бұзушылармен құрес жұмысы Прокуратураға, Ішкі істер министрлігіне, әділет министрлігіне және Сот өкілетіне жүктеледі.

Прокурорлық қадағалау, заңдарды, оның ішінде, экологиялық басқару заңдарын сақтауды қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік бақылаудың өзіндік түрі.

Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігі жүйесінде Экологиялық полиция басқармасын құру қажет.

Қазіргі жағдайда экологиялық басқаруды іске асыру саласында халықаралық ынтымақтастықтың қажеттілігі туындап отыр.

Қазақстан Республикасында Экологиялық басқару туралы заңдылықтарды зерттеу барысында экологиялық басқаруды құқықпен реттеуді жетілдіру қажет деп тұжырымдаймыз. Осы мәселеге орай «Қазақстан Республикасында Мемлекеттік Экологиялық басқару туралы», «Экологиялық бақылау», «Қоршаған орта мен табиғи ресурстар мониторингі туралы», «Таза ауа туралы» Заңдар мен «Экологиялық бақылау инспекторы туралы» Ережелер жөнінде нормативтік-құқықтық актілерді қабылдау мен жасақтау ұсынылады.

«Экологиялық бақылау туралы» Заңның қабылдануы маңыздылығы оның талаптарының іске асырылуында болып отыр.