Семей мемлекеттік педагогикалыќ институты

1. 
   «Хакім Абай» - Ғ. Есімов, Алматы
   
2. 
   Абайдың өлеңдер жинағы, Алматы «Жазушы» 1968 жыл
   
3. 
   \\Абай журналы №10,11,19
   

№12 тәжірибелік сабақ. Абайдың поэмалары. Абай және Шәкәрім

1.Абай поэмалары

2.Абайдың шығармашылық мұрасындағы поэмаларының орны.

3. Абай және Шәкәрім

Бұлардың бәрі де ақынның бұрынғы шығармаларындай қазақ өмірінің шындығын суреттеуге құрылмаған, Шығыс халықтарының аңыз, ертегілері сюжетіне дастан үлгісінде жазылған. Уақиғалары шағын, көлемдері аз келеді.Аңыздарды ақын, көбінесе, өзіне қажет ұстаздық , тәрбиелік ой – мақсаттарға бейімдеп, көпке үлгі етеді. Поэманың идеясында әйелді қоғамның ерлерге тең мүшесі деп тану, оның әлеуметтік өмірдегі орнын бағалау жағына көбірек көңіл бөлінеді.Мұны Масғұттың көзқарасынан айқын танимыз. Ұры тонап жатқан шалды айырып алған ол шалдан базарлық алуға барғанда өзіне қызыл жемісті таңдайды.

Сары жесең, дәулетің судай тасар.

Егерде қызыл жеміс алып жесең,

Ұрғашыда жан болмас сенен қашар, -

Арамдыққа жүрмесем, не жан күйер.

Ұрғашы да көп жан ғой, досым болса,

Деп едім бір пайдасы маған тиер.

Қатын, шеше, қызы жоқ кімнің басы.

Хан қаһар, қара кісі қастық қылса,

Сонда ұрғашы болмай ма арашашы?

Үйінде тексерілмес дау бола ма?

Ері ашу айтса, әйелі басу айтып

Отырса, бұрынғыдай жау бола ма? –

Поэма ақынның осы идеясына әкелетін уақиғаны баяндауға құрылады.Онда суреткерлік емес, ой, ақыл басым. Уақиға мен тартыс өмірлік тартыстан емес, ақынның ақылынан , айтайын деген ой – үлгісінен туады. Оның жаңа үлгідегі поэиа түрінде емес, шығыс дастандары түрінде жазылуы да осыны байқатады.

«Әзім әңгімесі» - «Мың бір түн» ертегісінен алынған бір уақиғаның өлеңмен жазылған түрі. Мұнда көпті алдап жүрген адамдардың аярлық мінезі сыналады. Поэма аяқталмаған.

Абай поэмаларының ішіндегі елеулісі де, ақынның гуманистік ой – пікірін тереңірек танытатыны да – «ЕСКЕНДІР».

«ЕСКЕНДІР » поэмасы Шығыс елдерінде «Ескендір Зұлқарнайын» деген атпен тараған, Еуропаға Александр Македонский деген атпен белгілі қолбасшының өмірі жайлы аңыздар негізінде жазылған. Ескендір тақырыбын Еуропа ақындарына қоса, Шығыстың Фирдоуси, Низами , Науаи , Жәми сияқты ақындары да жыр еткен.

Абай бұл тақырыпты өзінен бұрынғы ақындар үлгісінің ешқайсысына бұрмай , өзінше жырлаған. Ақын Ескендірдің өмірбаяндық деректерін дәл келтіреді де, оның дүние жүзін күшпен жаулап алмақ болған қанқұиар саясатын сынауға ауысады.Соған орай поэмаға жас кезінде Ескендірдің тәрбиешісі болған ұлы ғалым, гуманист Аристотелтді кіргізеді.

Поэма әділдік пен жауыздықтың тартысына құрылады.Жауыздыққа жетелейтін қызғаншақтық пен тойымсыздық екенін көрсете келіп, ақын әділдік, даналықты соған қарсы ұсынады. Қақпа мен адамның көз сүйген символ ретінде алады да , ол жұмбақтарды ақылға шештіреді.
Бұл – адам көз сүйегі, - деді ханға.

Тоя ма адам көзі мың – мың санға?

Жеміт көз жер жүзіне тоймаса да,

Өлсе тояр, көзге құм құйылғанда.

Алған сайын дүниеге тоя ма екен?

Қанша тірі жүрсе де, өлген күні

Өзге көзбен бірден – ақ болады екен.

Поэма аңыз сюжетін сақтағанмен, ақын оны өмір шындығына жақындатып, реалистік негізде суреттейді. Уақиға бір түйінге - әділдік пен жауыздықтың бетпе – бет кездесуіне топталады да, кейіпкердің мінез – құлқы , іс - әрекеті арқылы біртіндеп ашылады. Поэманың бас кейіпкері Ескендір шығармадағы уақиға арқауы болып, оның өне бойында көрініп отырады. Ең соңында ғана Абай оны Аристотельге кездестіреді.Ақынның дидактикалық , өсиет –үлгілік қорытындысы осы арада шығарылады.

Поэмада жарқын суреттер мен қажетті баяндаулар , диалог пен лирикалық шегініс орынды пайдаланылады. Бұл – Абайдың шағын поэма жасауға шеберлігін танытады.
Қазақтың қоғамдық ой алыптары Абай мен Шәкәрім тағдыры мен шығармашылығында ұқсастық пен айырмашылықтар бар. Олардың есімдері ылғи бірге аталады: аға және іні, рухани туысқандар, ұстаз және шәкірт, қоғамдық жұмыстағы қызметтестер.

Қазақ фольклоры, шығыс классикасы, батыс мәдениеті екеуіне ортақ дүниетанымды игеруге көмектескен өз тәлімгерлері болған. Ағартушылық жолына, ғылым жолына мені әкелгендер деп Абай ағасы Халилланы, әжесі Зерені, орыс достарын атап кеткен. Ал, Шәкәрім шәкірттік ризашылғын атасы Құнанбайға, ағасы Абайға, қоғам қайраткері Исмаил Гаспринди алдында білдірген, әсіресе, Абайдың педегеогикалық ықпалын бағалайтын.

Абай өзінің мұрасымен классик ретінде танылып қана қоймай, өзіне тән дәстүрі бар ақындық, адамгершілік, ағартушылық мектебін ашқан, өз маңайындағы шәкірттері қанатанып ұшуына үлкен ықпал жасаған ұстаз ретінде танылды. Белгілі абайтанушы М.Әуезов көрсеткендей, қазақ еліндегі басқа ақындармен салыстырғанда Абайдың үлгісін алған шәкірттері болуы- тарихи жаңалық.

Ақылбай, Әріп, Бейсембай, Кәкітай, Көкбай, Шәкәрім- Абай мектебінің мақтанышы, жаңашыл, ойшыл, ағартушы, тәлімгер болған тұлғалар. Қанымен, жасымен, рухымен ұстазына ең жақын болған – Шәкәрім.

Тақырып, мазмұн жақтарынан ұстаз бен шәкірттің өлеңдері, қара сөздері ұштасып жатады. Абайдың тәлімдік, тәлімгерлік таланты Шәкәрімнің сегіз қырылылығында өз көрінісн табады. Ұстазында кездесетін, өзіне дейін қазақ мәдениетінде ұштаспайтын құбылыстарды дамытқан Шәкәрім, ұстазымен салыстырғанда ілгері кеткені дау тудырмаса керек.

Қазақ, халқының этногенезі туралы Абай екі ауыз сөз қалдырып, сол сөзінде этногенезді зерттеу бағдарын анықтаған. Абайдың тапсырмасымен 19 жасынан мәліметтерді жинаған Шәкәрім мазмұн және форма жағынан ерекше «Түрік, қырғыз- қазақ һәм хандар шежіресін» құрастырған. Өзге дәстүрлі шежірелерден айырмашылығы- тек қана жүздер мен рулардың пайда болуы туралы аңыздардың жазба түріндегі жинағы еместі. Бұл автордың қазақ елінің тарихи санасын, ұлттық сезімін жоғары көтеретін тәлімдік ойлар қорытындысы еді.

Абайдың «Қарасөздері» қазақ философиясының негізгі ой түрткісі болса, Шәкәрімнің «Үш анығы» - қазақ философиясының шыңы. Форма жағынан Абай туындысы әдеби эссе болса, «Үш анық» - ғылыми аңсар, трактат.

Оқырмандар жақсы түсініп, берік меңгеріп, есте сақатуына ыңғайлы болуы үшін трактат стилі қолайлы, өз ойларын автор бірнеше рет қайталап жазады, негізгі дәлелдерін келтіреді, қортындысын анықтайды. Араб, орыс терминдерін міндетті түрде қазақ тіліне аударды, дербес терминдер ұсынып, қазақ тіліндегі философиялық категориялар, таулар негізін қалайды.

Екі ойшылды қызықтырған жан мәселесі. Табиғат өлсе де жан өлмес деген Абайдың пікірн Шәкәрім түрлендіреді. Оның пайымдауынша, дүниедегі барша нәрсенің жаны бар, жан өлмейді, өзгереді, өзгерген сайын өседі, жоғарлайды: сезімді жан, аңғарлық жан, ойлайтын жан, ақылды жан.

Жан мәселесін зерттегенде Шәкәрімнің буддизм қағидаларымен таныс болғаны шығармаларынан белгілі, сезіледі. Кәкітайдың айтуынша, Абай буддизм негіздерін зерттеп үлгермедім деп өкінген екен. Абай мен Шәкәрім екеуіне ортақ ой- діндердің бәрі шатақ, екеуі да соқыр дінге, жұртты жеген молдаларға қарсы шыққан. Бірақ екеуі де негізгі діни қағидаларды жоғары рухани- құлықтық қағидалар деп түсінген.

Шәкәрімнің жетістігі- «Мұсылмандық шарты», жастарға арналған этикалық оқулық, оқу кітабы санына жатады. Біздің ойымызша, бұл кітапты мектептерде ислам сабағында мұғалімдер қолданған болуы әбден мүмкін. Құран аяттары бірінші рет араб тілінен қазақ тіліне аударылған, әрі діни талаптарға автор өз түсінігін келтірген, оқырмандарға түсінікті болуы үшін мысалдар келтірген. Осы еңбектің мәнін айқындау үшін Европадағы Ұлы Реформацияның түрткісі болған Мартин Лютердің Библияны латын тілінен алғаш рет неміс тіліне аударғанын еске алсақ қателеспейміз.

Абай қазақ поэзиясына бірінші болып пейзажды енгіп, табиғатты өлеңдерінде жеке кейіпкер етіп көрсетіп, адам және табиғат мәселесін көтерген. Бірінші дүниежүзілік соғыстың куәгері болған Шәкәрім экологиялық тәрбие негіздерін салып, адам құлқы және табиғат, табиғатты сақтауға ғалымдардың жауапкершілігі туралы ойларын жариялаған.

Ел мұңын шертіп, ел тағдырына қайғырған Абайдың әуендерін Шәкәрім қайта жаңғыртты. Соңғы жылдары жазған шығармаларының түп- тамыры- қоғамдық ірі оқиғалар, үш орыс төңкерілісі, азамат соғысы, коллективтендіру саясатының нәтижелері.

Қоғам қайраткерлері ретінде Абай мен Шәкәрім қызметтерінде үндестік мол, екеуі де болыс болған, билік жүргізген, әділ шешімдер қабылдаған. Қырық жас шамасында екеуі де ғылым жолына түскен, әдебиетпен а арналғанШәкәрім қажылық сапраға барып қайтқан. Ағартушылық міндетін Шәкәрім орыс географиялық қоғам бөлімшесінде мүше болып та жалғастырған.

Шәкәрім Абайдың алғашқы ғұмырнамашысы. Ол 21 жасында Абайға арналған «Жастарға» өлеңін жазған. «Жастарға» Абай туралы жазылған бірінші жазба сөз десек жаңылыспаймыз, өлеңде 34 жасар Абайдың өмірбаяны, негізгі шығрамшылық және қоғамдық қызметі жөнінде мәлімет алуға болды. Шәкәрімнің Абай туралы жазғандары: «Шежіре» кіріспесінде, «Мен жетпіс екі жасқа келгенше», «Жолама қулар, маңайға», «Абай өмірбаяны» әлі табылмаған. Өз шығармаларында Абайды жете таныған биіктен көрінеді. Абай ойларын өзіндік бағытта жалғастырады.

Абайдың қай ойларын дамытса да Шәкәрім оны міндетті түрде педагогика саласына, оқу- ағарту жүйесіне алып келеді. Мысалы, екеуіне ортақ тақырып ар, ұждан болса, енді логикалық нәтижесі ретінде шәкәрім мектептерде ер сабағын жеке пән ретінде оқытуды ұсынады.

Абай мен Шәкәрім профессионал- педагог болмаған, бірақ айтқан сөздері, атқарған қызметтері осы мәселеге тығыз байланысты.