Онтологиялық мазмұнда, яғни Алла- шындық, ақиқат

Әлемдегі ешбір діни философия махаббат мәселесіне соқпай өтпеген. Христиан дінінде «құдай дегеніміз-махаббат» деген қағида бар. «Махаббат туралы ілімдердің негізгі түптамырлары тоғысатынына еш таңқалуға болмайды. Себебі, махаббат адамдық өлшемнің белгісі. Абайдың «махаббатсыз дүние бос» дейтіні де содан. Махаббат туралы ой міндетті түрде өмір мәніне , болмысына бастап апарады».

Абай махаббаттың адамның кеселді қылықтарынан тазартатын күш екеніне кәміл сенген. Бірақ, қазақ даласында «махаббат философиясы», «махаббат поэзиясы» болып сіңген болатын. Алла мен Адам арасындағы махаббат болғанымен, мәселенің түп қазығы сол қалпында, яғни адам бойындағы асыл қасиеттерді саудаға салмау. Адамдардың бір-біріне қалтықсыз берілуі, ғашық болуы бұл құдай жолы. Махаббат Алланың қасиеті, сипаты ретінде шексіз өлшеусіз шындық. Демек, ол туралы таным да шексіз. Махаббат мәңгі таусылмайтын тақырып. Өмірдің мәні махаббатта. Келе-келе адамның Аллаға махаббаты рух махаббаты және тән махаббаты болып бөлінген. Ол туралы Абай «Ғашықтық, құмарлықпен- ол екі жол»деп нақты айтқан. Енді махаббаттың туындау үшін адамдар өмір сүруі қажет емес пе? Ендеше осы өмір деген не? Оның мәнісі дегенде Абай ақын не деген соған тоқталсақ.

Абайдың «ӨМІР, ДҮНИЕ ДЕГЕНІҢ АҒЫП ЖАТҚАН СУ ЕКЕН» деген өлеңіне кеңінен тоқталсақ. Өмір болмысына тереңдеген адам, одан ешқашан қызыққа кенелеген емес.Өмір туралы ой Будданың ел кезіп кетуіне әкелсе, Диогеннің «бөшкеде» өмір сүруіне жеткізген. Сондықтан Абай «өмір, дүние дегенің ағып жатқан су екен. Жақсы-жаман көргенің, ойлай берсең у екен»- дейді. Осы ойдың генезисіне зер салсақ, мұндай түсінікті сопылар дүниетанымынан кездестіреміз.

Өмірдің «жалған өмір» атануына да бір дәлел осындай ұғымдар болса керек. Дүниені релятивтік принциппен түсіндіру «мәңгілік өмір» идеясына әкелген. Бұл идея көп діндерге ортақ. Жалған, яғни қысқа, шолақ өмір және мәңгілік өмір туралы ойлар көктен түспеген адам болмысынан туған. Адам ғұмыры қысқа әрі қайталанбайды, ағып кеткен су сияқты, бірақ судың мәңгі жойылмайтыны сияқты адам рухы да мәңгілік. Өмір мәнін бір данышпан ашып кетсе, өзге данышпандарға не қалмақ. Осы тұрғыдан алғанда данышпандықтың өзі-өлшеулі ақыл, шектеулі сезімнің синтезі. Данышпан айтты деген сөз ақиқат емес, соған барар жолдың бағыты.

Бізге данышпандардан керегі сол. Ал, адамға бұл дүниеден не керек. Оған өмір керек. Басқа еш нәрсенің қажеті шамалы. Өмір деген адам болмысы, оның тіршілікгінің кеңістігі, өрісі. Зерделі жан өз болмысын бағдарлай алуға талпынады, ол «өмірдің алды ыстық, арты суық, Алды ойын, арты мұңға жуық». Өмір сүру қажеттілігін мойындауы керек.

Өмір сүруге ынта еткен адам қандай нәрсенің керектігін өзі-ақ анықтай алады. Тек адамға өмір сүруге еркіндік берілуі керек. Еркін адам өмір сүру қажеттілігін өзі сезінбек.

Адам еркіндігін күзетуші- періште, оның еркін алып, адастырушы- шайтан. Әр адамның бойында періште бар, шайтан бар. Адам болғаннан кейін, оның табиғатында періште де, шайтан да бар. Мәселе, қайсысының билік құруында.

Шайтан сөзіне еріп, аяғын шалыс баспаған адам дүниеден таппайсыз, егер де ондай жан боласа, оның өмірдегі шайтандықты білмегені. Бұл оның рухани кемтарлығы. Керісінше, періштесі боласа да, оның дымын шығармастай етіп, аузын буып, бойын мүлдем шайтан билеген жан өмірде кездеседі. Сонда байқайсыз ба, адам баласы періштеліктен гөрі шайтандыққа бейімдеу. Неге дейсіз ғой. Бұл сұраққа да барлық заман данышпандары жауап берумен келеді. Бірақ, айқындылық жоқ. Адам құпиясы, өмір сыры мәңгілік жұмбақ, сондықтан да Абай сияқты данышпандар осы мәселелерге келгенде қапа болып: